Prawne aspekty zmiany płci transseksualisty
Prawo do tożsamości płciowej; transseksualizm
Żeby zobaczyć pełną treść należy się zalogować i wykupić dostęp.
Pojęcie „zmiana płci” dotyczy dwóch aspektów. Pierwszy to formalna, prawna zmiana płci osoby fizycznej ujawnionej w dokumentach urzędowych. Po takiej zmianie, osoba uznawana jest w świetle prawa za przedstawiciela płci przeciwnej ze wszystkimi tego konsekwencjami (np. wiek emerytalny). Drugi aspekt, to korekta ciała dostosowująca organizm do płci odczuwanej, odmiennej od pierwotnej płci fizycznej, z czym wiąże się przede wszystkim operacyjna korekta płci ( (...)).
Prawo polskie do chwili obecnej nie przewiduje szczególnych unormowań dotyczących zmiany płci ujawnionej (wpisanej) w akcie urodzenia. Problemy związane z transseksualizmem i interseksualizmem orzecznictwo sądowe i doktryna prawa rozwiązują jednak na podstawie obowiązujących przepisów ogólnych.
W zasadzie zmiana płci dotyczy dwóch sytuacji, a mianowicie przypadku zdiagnozowania u danej osoby transseksualizmu, bądź interseksualizmu (hermafrodytyzmu). Formalnej zmiany płci można dokonać dopiero po nabyciu pełnej zdolności do czynności prawnych (osiągnięciu pełnoletniości). Podstawą do zmiany płci jest nie tyle stwierdzenie rozbieżności odczuwania płci psychicznej od fizycznej, ile zdiagnozowanie transseksualizmu, bądź interseksualizmu, połączonego z odmienną identyfikacją płciową. Z tego względu proces zmiany płci zawsze zaczyna się od kontaktu z lekarzami specjalistami, a samą diagnozę stawia najczęściej seksuolog. Poszczególne etapy zmiany płci są z reguły następujące:
1) wykonanie badań;
2) postawienie diagnozy;
3) rozpoczęcie terapii hormonalnej;
4) I operacja – u osób typu k/m ( (...));
5) proces sądowy i zmiana płci prawnej;
6) zmiana dokumentów;
7) ( (...)) II i ewentualnie III operacja (u typu k/m (...) podzielony jest na etapy).
niu zabiegu
Wyrok SO w Lublinie z dnia 4 sierpnia 2014 r., I C 978/13
Standard: 79762 (pełna treść orzeczenia)
W polskim systemie prawnym nie ma ustawy regulującej prawne aspekty zmiany płci transseksualisty, to znaczy warunki takiego jej przeprowadzenia, żeby pociągała za sobą skutki przy opisywaniu stanu osobistego i cywilnego osoby zainteresowanej zmianą oraz osób, których stan cywilny jest przez nią współkształtowany.
W uchwale składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 22 czerwca 1989 r., III CZP 37/89 (OSNC 1989, nr 12, poz. 188), mającej moc zasady prawnej, wyrażony został pogląd, że występowanie transseksualizmu nie daje podstawy do sprostowania w akcie urodzenia wpisu określającego płeć.
W motywach tej uchwały Sąd Najwyższy wyjaśnił, że sprostować można tylko to, co było błędne od początku, tj. w dacie sporządzenia aktu (ex tunc). Późniejsze zmiany poszczególnych elementów stanu cywilnego (ex nunc) rejestrowane są w aktach stanu cywilnego z reguły w formie wzmianek dodatkowych. Wyjątkowo dopuszczalne jest ustalenie treści aktu stanu cywilnego, jeżeli akt unieważniony ma być zastąpiony nowym aktem, jak również sporządzenie nowego aktu urodzenia, przy jednoczesnym skreśleniu dotychczasowego, w razie orzeczenia przysposobienia (art. 32 pkt 1 i art. 49 ust. 1 a.s.c.).
Stwierdzenie transseksualizmu nie oznacza, że akt urodzenia dotkniętej nim osoby, sporządzony z uwzględnieniem tych czynników, które mają znaczenie dla określenia płci dziecka, jest obarczony błędem lub nieścisłością. W sytuacji prawnej ukształtowanej w związku z podjęciem uchwały z 22 czerwca 1989 r., III CZP 37/89, wobec braku zainteresowania rozważanym problemem ze strony ustawodawcy, w przepisach o dobrach osobistych i ich ochronie zaczęto poszukiwać środków pozwalających osobom transseksualnym na uzyskanie orzeczenia w jakimś przynajmniej stopniu wiążącego dane ujawnione w rejestrach publicznych, a dotyczące przynależności do płci, z ich własnym poczuciem takiej więzi.
W uzasadnieniu postanowienia z 22 marca 1991 r., III CRN 28/91, Sąd Najwyższy stwierdził, że rozwiązania problemu rozbieżności między ujawnionymi w aktach stanu cywilnego danymi na temat przynależności do płci a psychicznym poczuciem więzi z płcią można poszukiwać przy wykorzystaniu instytucji wpisu wzmianki dodatkowej w aktach stanu cywilnego (art. 21 a.s.c.), a podstawą do jej dokonania może być prawomocne orzeczenie sądu wydane w wyniku ustalenia płci na podstawie art. 189 k.p.c. Trzeba dostrzec, że w zacytowanych wyżej motywach uzasadnienia postanowienia z 22 marca 1991 r., III CRN 28/91, Sąd Najwyższy „za element praw stanu człowieka, należący do kategorii praw osobistych, chronionych przez art. 23 i 24 k.c.” uznał „płeć człowieka (integralność seksualną)”, ale zarazem „cechy dobra osobistego podlegającego ochronie również w drodze powództwa o ustalenie” przypisał „poczuciu przynależności do danej płci”, co – przy założeniu, że wyrok wydany w sprawie o ustalenie uznany został za podstawę wpisywania wzmianki dodatkowej w aktach stanu cywilnego – rodzi wątpliwości co do tego, jaka jest treść pojęcia „płeć metrykalna”, a zatem stwierdzana aktami stanu cywilnego. Wątpliwości te można wyrazić pytaniem, czy o płci metrykalnej ma decydować w odniesieniu do wszystkich ludzi ten sam zespół cech biologicznych, stwierdzany zwykle natychmiast po urodzeniu, czy też psychiczne poczucie więzi z którąś z płci, odczuwane z różnym nasileniem w różnych okresach życia i w różny sposób manifestowane na zewnątrz, ale także pytaniem, czy w ogóle, a jeśli tak, to jakie zabiegi korekcyjne decydują o zmianie płci (czynią z kobiety mężczyznę i odwrotnie).
Wątpliwości te powinien rozstrzygnąć przede wszystkim ustawodawca, gdyż dotyczą one i tego, jakie dane podlegają rejestracji w publicznym rejestrze stanu cywilnego.
W uzasadnieniu postanowienia z 22 marca 1991 r., III CRN 28/91, Sąd Najwyższy przedmiot powództwa transseksualisty identyfikował też przez użycie sformułowania „powództwo o ustalenie płci”, a kolejne tezy uzasadnienia tego postanowienia świadczą o tym, że możliwość udzielenia transseksualiście ochrony prawnej w takim procesie traktował wyjątkowo.
Sąd Najwyższy stwierdził, że możliwość uwzględnienia powództwa o ustalenie płci „powinna zależeć od oceny przez sąd trwałości poczucia przynależności transseksualisty do innej płci, co przemawia za występowaniem z takim powództwem w zasadzie dopiero po dokonaniu korekcyjnego zabiegu operacyjnego”. Podkreślał przy tym, że „zmiana płci jednego człowieka nie jest zdarzeniem dotyczącym wyłącznie dóbr osobistych tej właśnie osoby. Fakt ten może bowiem mieć doniosłe znaczenie także dla praw stanu i dóbr osobistych innych osób (np. małżonka lub dzieci transseksualisty). Okoliczności te rozważyć powinien wszechstronnie sąd, który rozpoznawałby sprawę o ustalenie płci na podstawie art. 189 k.p.c. Jeżeli sąd ten ustaliłby w wyroku, że nastąpiła zmiana płci człowieka, to orzeczenie takie działałoby ze skutkiem ex nunc i byłoby podstawą do ujawnienia tej okoliczności w aktach stanu cywilnego w formie wpisu dodatkowego na podstawie art. 21 a.s.c.”
Wyrok SN z dnia 6 grudnia 2013 r., I CSK 146/13
Standard: 19854 (pełna treść orzeczenia)