Ustalenie zachowku, jeżeli do spadku należy gospodarstwo rolne (art. 1082 k.c.)

Art. 1082 KC dotyczy ustalenia kręgu osób uprawnionych do zachowku, odsyłając do przepisów zawartych w tytule X księgi IV KC, a także do art. 216 KC. Zdaniem Trybunału norma wynikająca z art. 1082 KC nie narusza co do zasady norm konstytucyjnych dlatego, że samo założenie, iż uprawnionym do zachowku może być tylko osoba, która byłaby powołana do dziedziczenia, stanowi rezultat przyjętego modelu regulacji spraw majątkowych po śmierci osoby, której dane prawa przysługują. Stwierdzając, że prawo do zachowku jest objęte hipotezą unormowania zawartego w art. 64 ust. 2 Konstytucji RP, doszedł do wniosku, że wynika z niego konieczność dopasowania przepisów dotyczących zachowku do przepisów o dziedziczeniu ustawowym. Z tego względu Trybunał Konstytucyjny uznał, „że stwierdzenie niezgodności z konstytucją w zakresie opisanym w sentencji niniejszego wyroku przepisów dotyczących dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych, do których odsyła art. 1082 KC, pozwala także na wyeliminowanie sprzeczności z ustawą zasadniczą w zakresie nierównej ochrony praw osób uprawnionych do zachowku na zasadach ogólnych i w części dotyczącej gospodarstwa rolnego”. (wyrok TK z dnia 31 stycznia 2001 r. P 4/99 (Dz.U. z 2001 r. Nr 11, poz. 91).

Ze względu na to, że co do spadków otwartych od dnia 14 lutego 2001 r. spadkobierców ustawowych wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego ustala się według zasad ogólnych, krąg osób uprawnionych do zachowku z gospodarstwa rolnego oraz krąg osób uprawnionych do zachowku na zasadach ogólnych jest ten sam. Powódka była więc w świetle poczynionych uwag uprawniona do zachowku z tytułu darowizny przez rodziców bratu gospodarstwa rolnego.

Wyrok SN z dnia 6 lutego 2014 r., I CSK 252/13

Standard: 19484 (pełna treść orzeczenia)

Ustalenie zachowku stosownie do art. 1082 KC, jeżeli do spadku należy gospodarstwo rolne, następuje z uwzględnieniem przepisów tytułu X kodeksu cywilnego, obejmującego przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych, a więc m.in. również art. 1079 KC. Stosownie zaś do treści art. 1079 KC, jeżeli oprócz gospodarstwa rolnego spadek obejmuje inne przedmioty majątkowe, udziały spadkobierców w gospodarstwie rolnym zalicza się na poczet ich udziałów w całości spadku.

Jak wynika z treści wymienionych przepisów, pomimo poddania gospodarstwa rolnego szczególnym przepisom o dziedziczeniu, istnieje ścisły związek między gospodarstwem rolnym a innymi przedmiotami należącymi do jednego spadku, wielkość bowiem udziałów spadkobierców w innych przedmiotach majątkowych uzależniona jest od tego, czy i w jakiej wysokości dziedziczą albo dziedziczyliby oni gospodarstwo rolne. Potrzeba dokonania zaliczenia występuje w sytuacji, gdy nie wszyscy spadkobiercy dziedziczą zarówno gospodarstwo rolne, jak i inne przedmioty majątkowe wchodzące w skład spadku. Od wyników tego zaliczenia zależeć będzie wartość udziału, jaki przypadałby uprawnionym do zachowku w razie dziedziczenia ustawowego. Jakkolwiek osoba, która nie odpowiada warunkom dziedziczenia gospodarstwa rolnego, nie może otrzymać częściowej równowartości tego gospodarstwa w formie zachowku, niemniej jednak nie wyłącza to możliwości brania pod uwagę należącego do spadku gospodarstwa rolnego.

Jeżeli bowiem dokona się zaliczenia przewidzianego w art. 1079 KC, to tak obliczony zachowek osoby, która nie odpowiada warunkom wymaganym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, mieścić się będzie w granicach wartości innych przedmiotów majątkowych należących do spadku (por. uchwałę pełnego składu Izby Cywilnej z dnia 23.10.1967 r. III CZP 3/67).

Długi spadkowe nie związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego obciążają cały spadek. Zasada ta wynika z treści art. 922 i 981 KC. Mając powyższe na uwadze, przyjąć należy, że wszelkie długi spadkowe nie związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego obciążają proporcjonalnie do wartości spadku zarówno gospodarstwo rolne, jak i pozostałe przedmioty.

Od wyników dokonanego we wskazany wyżej sposób zaliczenia (art. 1079 KC) i obciążenia długami proporcjonalnie do wartości spadku zarówno gospodarstwa rolnego, jak i pozostałych przedmiotów zależeć będzie wartość udziału, jaki przypadłby uprawnionemu do zachowku odpowiadającemu warunkom do dziedziczenia gospodarstwa rolnego i uprawnionym do zachowku, którzy warunków do dziedziczenia gospodarstwa nie zachowali.

Stanowisko to ilustruje następujący przykład: Wartość gospodarstwa rolnego i innych przedmiotów spadkowych wynosi po 30 000 zł. Łączna wartość spadku wynosi 60 000 zł Długi nie związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego wynoszą 30 000 zł. Długi te obciążają każdą masę proporcjonalnie, tj. po 15 000 zł. Wartość gospodarstwa rolnego po potrąceniu długów wynosi 15 000 zł, wartość pozostałych przedmiotów spadku równa się też kwocie 15 000 zł. Udział trzech spadkobierców przy dziedziczeniu z ustawy wyniósłby po 10 000 zł (30 000 : 3), a zachowek 1/2 z tej kwoty, tj. po 5 000 zł (10 000 : 1/2).

W wypadku zachowania prawa do dziedziczenia gospodarstwa rolnego przez jednego z trzech spadkobierców ustawowych udział spadkowy tegoż spadkobiercy przy dziedziczeniu ustawowym wyniósłby 15 000 zł, a zachowek 1/2 tej kwoty, tj. 7 500 zł (15 000 : 1/2). Zachowek spadkobiercy, który zachował prawo do dziedziczenia gospodarstwa, zostałby pokryty w całości udziałem, jaki by mu przypadał z gospodarstwa rolnego. Natomiast dla dwóch pozostałych spadkobierców, którzy nie zachowali praw do dziedziczenia gospodarstw rolnych, zachowek będzie wynosił po 3 750 (15 000 : 2 = 7 500 : 1/2 = 3 750 zł).

Uchwała SN z dnia 7 stycznia 1977 r., III CZP 43/76

Standard: 19483 (pełna treść orzeczenia)