Dziedziczenie udziału spadkowego przez rodzeństwo spadkodawcy (art. 932 § 4 k.c.)

Jeżeli jeden z rodziców spadkodawcy nie dożył otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, dziedziczy, na podstawie art. 932 § 4 k.c., w częściach równych rodzeństwo rodzone i przyrodnie spadkodawcy.

Przed dokonaną w 2009 r. nowelizacją przepisów kodeksu cywilnego dotyczących spadków rodzeństwo spadkodawcy oraz jego rodzice należeli do drugiej grupy spadkowej i na podstawie art. 932 § 1 KC dochodzili do dziedziczenia ustawowego w braku zstępnych - wraz z małżonkiem zmarłego. Szczegółowe zasady podziału spadku między nimi określał art. 932 § 2 i art. 933 KC. Również wówczas obowiązujący przepis nie precyzował pojęcia rodzeństwa, w drodze wykładni przyjęto jednak - i pogląd ten był powszechnie akceptowany - że rodzeństwo należy rozumieć szeroko, zaliczając do niego zarówno rodzeństwo spadkodawcy mające oboje tych samych rodziców (rodzone) jak też rodzeństwo mające wspólnego ze spadkodawcą tylko jednego rodzica (przyrodnie). W obu wypadkach stopień pokrewieństwa ze spadkodawcą był ten sam, różna była jedynie „intensywność" pokrewieństwa.

Zmiana porządku dziedziczenia ustawowego dokonana w 2009 r. poprzedzona była długim okresem prac legislacyjnych, ukazywały się publikacje poddające pod rozwagę różne warianty ustawowych rozwiązań spadkobrania. Przedmiotem dyskusji było również ukształtowanie relacji pomiędzy dziedziczeniem przez rodziców spadkodawcy a dziedziczeniem przez jego rodzeństwo. W pewnej fazie prac komisji przyjęto koncepcję dziedziczenia przez rodziców, w których miejsce - jeżeli nie dożyli otwarcia spadku - wstępowały ich dzieci. To postanowienie stało się przedmiotem wypowiedzi w publikacjach powoływanych przez Sąd Okręgowy w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia i usprawiedliwiało pogląd o wyłączeniu od dziedziczenia rodzeństwa przyrodniego, które nie było dzieckiem tego z rodziców spadkodawcy, który nie żył już w chwili śmierci spadkodawcy.

Ostatecznie jednak w ustawie nowelizującej wprowadzony został art. 932 § 4 KC w innym brzmieniu, niż w omawianym projekcie. Udział rodzica spadkodawcy, zmarłego przed otwarciem spadku, nie przypada „jego dzieciom", lecz „rodzeństwu spadkodawcy". Takie ujęcie wskazuje na powiązanie uprawnienia rodzeństwa do dziedziczenia udziału zmarłego rodzica (rodziców) spadkodawcy z pokrewieństwem ze spadkodawcą, a nie z pokrewieństwem z tym rodzicem spadkodawcy, którego udział podlega dziedziczeniu. Rodzeństwo ma więc własny tytuł do dziedziczenia udziału spadkowego zwolnionego przez zmarłego rodzica spadkodawcy i nie przejmuje jego udziału jako jego zstępny. Taki pogląd jest akceptowany w piśmiennictwie, a stanowisko przeciwne wyrażono jednostkowo, odwołując się do argumentów bazujących na koncepcji, która ostatecznie nie została wykorzystana w ustawie nowelizującej.

Przyjętą interpretację art. 932 § 4 KC potwierdza porównanie treści art. 932 § 4 KC z treścią art. 934 KC, także znowelizowanego w 2009 r. i wyznaczającego zasady dziedziczenia przez dziadków spadkodawcy oraz konsekwencje niedożycia przez nich otwarcia spadku.

Artykuł 934 § 2 KC przewiduje, że jeżeli któreś z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał przypada jego zstępnym i jest dzielony według zasad ogólnych podziału między zstępnych spadkodawcy. Następny paragraf tego przepisu określa losy udziału, który by przypadł zmarłemu dziadkowi, w przypadku braku jego zstępnych; wówczas udział ten przypada pozostałym dziadkom w częściach równych. W tym przepisie ustawodawca zastosował więc jako pierwszy porządek dziedziczenie wstąpienie w miejsce zmarłego uprawnionego do spadku jego zstępnych, po czym oznaczył sposób dziedziczenia, jeśli pierwszy sposób zawiedzie z powodu braku zstępnych. Pozostali dziadkowie, którzy mają dziedziczyć udział zmarłego dziadka niemającego zstępnych, uzyskali własne prawo do jego części spadku, wywodzące się z pokrewieństwa ze spadkodawcą, nie zaś z dziadkiem który otwarcia spadku nie dożył. Zestawienie dwóch ostatnich paragrafów art. 934 KC dowodzi, że ustawodawca, chcąc wprowadzić dziedziczenie przez zstępnych uprawnionego, który nie dożył otwarcia spadku, posługuje się sformułowaniami wyraźnie ujawniającymi taki zamysł (por. także art. 931 § 2 KC). Jeśli natomiast jego zamiarem jest ustanowienie odrębnej grupy uprawnionych do zwolnionego udziału - indywidualizuje ich przez odwołanie się do pokrewieństwa (lub powinowactwa - por. art. 934[1] KC) ze spadkodawcą.

Stanowisko łączące uprawnienie rodzeństwa do dziedziczenia z pokrewieństwem ze spadkodawcą, a nie z rodzicem spadkodawcy, który nie dożył otwarcia spadku, a w rezultacie równe traktowanie rodzeństwa rodzonego i przyrodniego niezależnie od tego, czy dziedziczenie dotyczy udziału zwolnionego przez rodzica wspólnego czy przez drugiego z rodziców (którego przyrodnia siostra lub brat nie jest zstępnym) pozostaje w zgodzie z zamierzeniami projektodawców ustawy nowelizującej. Potwierdza to uzasadnienie ustawy, w którym wskazano - na co zwrócił uwagę Sąd Okręgowy - że wprowadzana zmiana spadkobrania przez rodziców i rodzeństwo zmarłego zakłada dziedziczenie przez rodzeństwo części spadku, która przypadałaby zmarłemu wcześniej rodzicowi w częściach równych, przy czym nie ma znaczenia czy jest to rodzeństwo rodzone, czy przyrodnie. Zasadę jednakowego traktowania rodzeństwa uznano za utrwaloną i zaznaczono, że projektowane zmiany jej nie naruszają (druk nr 1541 sejmu VI kadencji).

Uchwała SN z dnia 14 października 2011 r., III CZP 49/11

Standard: 19337 (pełna treść orzeczenia)

Zobacz glosy