Błąd co do prawa (ograniczenie zasady ingorantia iuris nocet)

Na gruncie art. 84 k.c. nie ma przeszkód do uznania za błąd prawnie doniosły nie tylko błędu, co do faktów, ale i błędu, co do prawa - jeżeli oczywiście dotyczy on treści czynności prawnej i jest istotny (zob. np. wyroki SN z dnia 24 stycznia 1974 r., II CR 761/73 i z dnia 10 października 2000 r., IV CKN 144/00).

Z powodu istotnego błędu, co do prawa dotyczącego treści czynności prawnej może niewątpliwie nastąpić także uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.

W świetle art. 84 k.c., składający oświadczenie woli może powołać się nawet na błąd przez siebie zawiniony. W celu jednak ochrony innych osób możliwość uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli skierowanego do oznaczonego adresata została w przypadku czynności prawnych odpłatnych dopuszczona tylko wtedy, gdy błąd został przez adresata wywołany lub gdy adresat wiedział o błędzie albo mógł go z łatwością zauważyć (art. 84 § 1 zdanie drugie k.c.).

Postanowienie SN z dnia 29 listopada 2012 r., I CSK 171/12

Standard: 18461

Z powodu błędu co do prawa można uchylić się od skutków prawnych niezachowania terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.

Postanowienie SN z dnia 29 listopada 2012 r., II CSK 171/12

Standard: 68581 (pełna treść orzeczenia)

Błąd, o którym mowa w art. 84 k.c., obejmuje także błąd co do prawa. Dotyczy to m.in. mylnego wyobrażenia o skutkach prawnych wynikających ze złożonego oświadczenia woli.

W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 1974 r., II CR 761/73 przyjęto, że wadą oświadczenia woli jest także błąd dotyczący okoliczności prawnej, jeżeli jest istotny i odnosi się do treści oświadczenia woli. W orzeczeniu tym wyjaśniono, że art. 84 k.c. ogranicza stosowanie zasady ignorantia iuris nocet.

Należy podzielić stanowisko, że błąd, o którym mowa w art. 84 k.c., obejmuje także błąd co do prawa, co dotyczy m.in. mylnego wyobrażenia o skutkach prawnych wynikających ze złożonego oświadczenia woli. Taka wykładnia znajduje także potwierdzenie w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. wyroki SN: z dnia 24 października 1972 r., I CR 117/72, z dnia 12 października 2000 r., IV CKN 144/00 oraz z dnia 29 października 2010 r., I CSK 595/09).

Błąd to niezgodne z rzeczywistością wyobrażenie o treści czynności prawnej. Ocena, czy oświadczenie woli zostało złożone pod wpływem "błędu co do prawa" dotyczy więc sfery wewnętrznej (wyobrażenia) podmiotu, który złożył to oświadczenie, pozostając w mylnym przekonaniu o skutkach tego oświadczenia w stosunku do skutków, które rzeczywiście ono spowodowało.

Z tego względu, że błąd dotyczy sfery wewnętrznej podmiotu składającego oświadczenie woli ustalenie wystąpienia błędu, o którym mowa w art. 84 k.c., może nastąpić tylko poprzez analizę zewnętrznych okoliczności poprzedzających, towarzyszących złożonemu oświadczeniu woli, jak również tych, które nastąpiły już po złożeniu oświadczenia woli, a mogących mieć znaczenie dla oceny wyobrażenia strony o skutkach podjętej czynności prawnej. Wymaga to w szczególności uwzględnienia celu gospodarczego, jaki strona, która złożyła oświadczenie woli chciała osiągnąć, skonfrontowania tego celu z treścią czynności prawnej, oceny stopnia skomplikowania zamierzonej i podjętej czynności prawnej, okoliczności subiektywnych dotyczących możliwości oceny rzeczywistych skutków prawnych dokonanej czynności prawnej przez osobę, która powołuje się na błąd oraz zachowania się drugiej strony poprzedzającego dokonanie tej czynności, w tym wyrażanym przez nią wobec drugiej strony ocenom dotyczącym skutków prawnych, jakie miała wywołać czynność prawna.

Nie można wykluczyć możliwości wystąpienia błędu, gdy strona - po wyeliminowaniu czynników zewnętrznych towarzyszących złożonemu oświadczeniu woli - dostrzegłaby rzeczywiste znaczenie prawne dokonywanej przez siebie czynności prawnej, jednakże przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności poprzedzających oraz towarzyszących złożonemu oświadczeniu woli, mylnie rozumiała znaczenie dokonywanej czynności prawnej.

Granicą, która wyklucza możność powołania się na "błąd co do prawa" jest sytuacja, gdy mylne wyobrażenie o skutkach prawnych złożonego oświadczenia woli zostało spowodowane niedbalstwem strony w zapoznaniu się z treścią składanego przez nią oświadczenia woli.

Wyrok SN z dnia 8 marca 2012 r., III CSK 221/11

Standard: 18458 (pełna treść orzeczenia)

Błąd Politechniki był błędem co do prawa (zob. np. wyrok SN z dnia 24 stycznia 1974 r., II CR 761/73) i odnosił się do właściwości wierzytelności wynikających z zawartych przez nią umów, co nadawało mu charakter błędu odnoszącego się do treści tych umów (art. 84 § 1 zdanie 1 k.c.).

Fakt, że Politechnika bez przeświadczenia o możliwości potrącenia rozpatrywanych wierzytelności nie złożyłaby zamówień Zbigniewowi K., nakazuje uznać ten błąd także za błąd istotny w rozumieniu art. 84 § 2 k.c. Z kolei stwierdzenie, że wspomniane przeświadczenie Politechniki było wynikiem zapewnień udzielonych jej przez reprezentanta strony powodowej współdziałającego ze Zbigniewem K., pozwala uznać, iż błąd ten był wywołany przez kontrahenta Politechniki (art. 84 § 1 zdanie 2 k.c.).

Wprawdzie - jak zaznaczono - błąd Politechniki nie był wywołany wyłącznie przez Zbigniewa K., jednakże zgodnie z art. 84 § 1 zdanie drugie k.c. nie jest konieczne, aby działanie drugiej strony umowy było wyłączną przyczyną błędu. Przepis ten mówi o wywołaniu błędu przez drugą stronę, wystarczy więc, aby zachowanie drugiej strony było współprzyczyną błędu.

Błąd Politechniki ma zatem znamiona błędu prawnie doniosłego, uzasadniającego uchylenie się przez Politechnikę od skutków prawnych umów sprzedaży zawartych ze Zbigniewem K.

Wyrok SN z dnia 12 października 2000 r., IV CKN 144/00

Standard: 18460 (pełna treść orzeczenia)

W uzasadnieniu wyroku z dnia 24 października 1972 r. CR 177/72 Sąd Najwyższy zajął stanowisko, że na tego rodzaju błąd skutecznie nie może się powoływać "osoba prawna, dysponująca odpowiednim aparatem fachowców (...), a wśród nich prawników

Wyrok SN z dnia 19 stycznia 1990 r., IV CR 294/89

Standard: 32874 (pełna treść orzeczenia)

Można uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli nie tylko wtedy, gdy błąd dotyczy okoliczności taktycznych, lecz także, gdy dotyczy okoliczności prawnej, jeżeli błąd jest istotny i odnosi się do treści oświadczenia woli. Hipoteza art. 84 k.c. ogranicza zatem stosowanie zasady ingorantia iuris nocet.

Taka wykładnia jest szeroko reprezentowana w doktrynie wbrew dość niejasnemu stanowisku zajętemu w tej materii pod rządem prawa przedkodeksowego przez Sąd Najwyższy (orzeczenie z 7.X.1960 r. 4 CR 379/59).

Wyrok SN z dnia 24 stycznia 1974 r., II CR 761/73

Standard: 18459 (pełna treść orzeczenia)

Nieznajomość prawa może uzasadniać przyjęcie dobrej wiary zainteresowanego w tym podmiotu. W takim bowiem wypadku nie chodzi o nieznajomość prawa w ścisłym tych słów znaczeniu, lecz o tzw. błąd co do prawa. To ogólne stwierdzenie należy jednak uzupełnić wyjaśnieniem, że na błąd co do prawa nie może się powoływać osoba prawna dysponująca odpowiednim aparatem organizacyjnym, jak np. przedsiębiorstwo państwowe, które korzysta z wszelkiego rodzaju fachowców, a wśród nich z prawników.

Wyrok SN z dnia 24 października 1972 r., I CR 177/72

Standard: 30556 (pełna treść orzeczenia)