Skutki rozdzielności majątkowej ustanowionej przez sąd na tle skutków umownej rozdzielności majątkowej

Umowa ustanawiająca rozdzielność majątkową, podobnie jak rozwód, wywiera skutki wyłącznie na przyszłość, podczas gdy wyrok sądu ustanawiający rozdzielność kształtuje stosunki majątkowe małżonków z mocą wsteczną, a więc odnosi się do czasu, w którym wspólność majątkowa i majątek wspólny istniały. Mogły także istnieć ważne powody ustanowienia rozdzielności, stanowiące podstawę uprawnienia przyznanego w art. 52 § 1 i 2KRO małżonkowi, który może żądać jego realizacji (ściśle - podtrzymywać żądanie), a sąd powinien to żądanie rozpoznać.

W ocenie Sądu Najwyższego rozpoznającego skargę kasacyjną, możliwość żądania ustanowienia rozdzielności majątkowej („ każdy z małżonków może żądać”) to uprawnienie kształtujące, którego źródłem jest ustawa przyznająca każdemu z małżonków możliwość ustanowienia konkretnego stosunku prawnego w celu realizacji określonego interesu prawnego. Specyficzna cecha tego uprawnienia wyraża się w tym, że do jego zrealizowania jest konieczne wniesienie powództwa i uzyskanie orzeczenia sądu. O stosunku prawnym ostatecznie decyduje sąd, wyrokiem konstytutywnym, co jednak nie zmienia kwalifikacji żądania przewidzianego w art. 52 § 1 i 2 KRO jako uprawnienia kształtującego.

Uprawnienie to ma charakter materialnoprawny, a jego przesłanki określają wymienione przepisy. Ocena istnienia uprawnienia jako podstawy orzekania na podstawie art. 52 § 1 i 2 KRO zależy zatem od stwierdzenia, czy okoliczności te zachodzą. Przesłanką uprawnienia jest wystąpienie ważnych powodów ustanowienia rozdzielności, które w wyjątkowych wypadkach, szczególnie jeżeli małżonkowie żyli w rozłączeniu, może nastąpić z dniem wcześniejszym niż dzień wniesienia powództwa. Wobec tego, że istnienie uprawnienia jest uzależnione od tych właśnie okoliczności, one są przedmiotem badania sądu. Innych ograniczeń ustawa nie zawiera.

Należy zakwestionować pogląd, że zawarcie, także w toku postępowania o ustanowienie rozdzielności, umowy ustanawiającej tę rozdzielność, oznacza rezygnację z uprawnienia do żądania ustanowienia rozdzielności „z datą wsteczną”; twierdzenie takie bowiem, przyjmujące swoiste domniemanie intencji strony i z założenia a priori traktujące zawarcie umowy jako rezygnację z uprawnienia, nie ma podstaw.

Zawarcie przez małżonków umowy o ustanowieniu rozdzielności, która nie wymaga wykazywania jakichkolwiek powodów i która wywiera skutki tylko na przyszłość, nie oznacza automatycznego upadku interesu i uprawnienia małżonka do podtrzymywania wcześniej zgłoszonego żądania, opartego na twierdzeniu, że istniały ważne powody ustanowienia rozdzielności i że zachodził wyjątkowy wypadek uzasadniający określenie wcześniejszego dnia ustania wspólności. W niniejszej sprawie nie tylko nie było wyraźnego sygnału świadczącego o rezygnacji powoda z podtrzymywania pierwotnego żądania, a przeciwnie, powód jednoznacznie żądanie to podtrzymywał.

Artykuł 52 § 2 K.r.o, postanawiając, że zniesiona przez sąd wspólność majątkowa ustaje z dniem oznaczonym w wyroku, dopuszcza zniesienie wspólności przed dniem uprawomocnienia się wyroku. W związku z tą regulacją należy mieć na względzie, że zniesienie wspólności z określoną wcześniejszą datą jest możliwe tylko o tyle, o ile w tej dacie istniały już ważne powody zniesienia wspólności.

Wyrok SN z dnia 14 kwietnia 2011 r., IV CSK 460/10

Standard: 18057 (pełna treść orzeczenia)

W drodze czynności prawnej wspólność majątkowa ulega wyłączeniu (art. 47 § 1 KRO), a zniesieniu w drodze orzeczenia sądu, wydanego na podstawie art. 52[3] kro. Wyłączenie wspólności ustawowej następuje w wyniku zgodnego oświadczenia małżonków zawartej w formie aktu notarialnego, natomiast dla zniesienia zgoda obojgu małżonków nie jest konieczna, lecz małżonek zniesienia żądający obowiązany jest wykazać istnienie ważnych u temu przyczyn. Jednakże zarówno umowa zawarta w trybie art. 47 § 1 KRO, jak i wyrok sądu, wydany na podstawie art. 52 KRO, w zakresie stosunków majątkowych między małżonkami, wywierają takie same skutki.

W oby przypadkach następuje między małżonkami rozdzielność majątkowa oraz dopuszczalność podziału wspólnego przedtem dorobku. Istotną różnicą jest odmienność skutków w zakresie osób trzecich. Pełną skuteczność względem osób trzecich (najczęściej wierzycieli) wywiera jedynie orzeczenie sądu, natomiast skutki umowy notarialnej są ograniczone (art. 47 § 2 KRO).

Zasadnicze więc znaczenie ma tu sposób, w jaki doszło do ustalenia wspólności majątkowej, a tym samym umowa notarialna, bez względu na użyte sformułowania, skutków wyroku sądowego względem osób trzecich mieć nie może. Jeżeli tak, to użycie w akcie notarialnym zamiast prawidłowego sformułowania ustawowego, wskazanego w art. 47 § 1 KRO, sformułowania przewidzianego dla orzeczeń sądu dla oceny ważności umowy notarialnej w zakresie stosunków między małżonkami - jeżeli ich rzeczywistym zamiarem było doprowadzenie do rozdzielności majątkowej - zasadniczego znaczenia mieć nie może. Jak już bowiem wspomniano, są one faktycznie tożsame, a użycie niewłaściwego sformułowania ujemnych skutków dla osób trzecich wywrzeć nie może.

Uchwała SN z dnia 9 sierpnia 1996 r., III CZP 74/96

Standard: 18058 (pełna treść orzeczenia)