Nieważność czynności prawnej zastrzegającej nadmierne odsetki

Sąd Najwyższy w obecnym składzie podziela stanowisko wyrażone w orzeczeniu tego Sądu z dnia 30 października 1969 r. II CR 430/69 (OSNAPiUS 1970/9/152), w myśl którego postanowienia umów zastrzegające nadmierne odsetki nie stają się nieważne w całości, a jedynie co do nadwyżki. Nadwyżkę zaś, stosownie do treści art. 359 § 2 k.c. stanowią odsetki przerastające wysokość odsetek ustawowych.

Nieważność postanowienia umowy w przedmiocie wysokości odsetek wywołuje bowiem taki skutek, jak gdyby wysokość ta nie była w inny sposób oznaczona. Dotyczy to zarówno wynagrodzenia za wskazany w umowie okres korzystania z pożyczonych pieniędzy jak i odszkodowania z tytułu opóźnienia zwrotu tych pieniędzy.

Wyrok SN z dnia 23 czerwca 2005 r., II CK 742/04

Standard: 17417 (pełna treść orzeczenia)

Przy umownym zastrzeżeniu rażąco wygórowanych odsetek może być także wykorzystana instytucja wyzysku, jednakże art. 388 k.c. ma ograniczone znaczenie. Wyzysk, jak podniesiono w literaturze, stanowi jedną z wad oświadczenia woli, występującą w razie łącznego spełnienia wymienionych w tym przepisie przesłanek. Wyzyskany dłużnik musiałby udowodnić, że wierzyciel świadomie wykorzystał jego szczególną sytuację, w której znalazł się, zaciągając zobowiązanie pieniężne. 

Sąd Najwyższy wyjaśnił, że pozostawienie stronom swobody określenia wysokości odsetek, gdy ich źródłem jest ustawa, jak i wówczas, gdy dopuszczalność ich wynika z umowy, nie uchyla kontroli tych stosunków prawnych formowanych w warunkach wolności gospodarczej pod kątem klauzul ogólnych, zabezpieczających obrót gospodarczy przed zjawiskami patologicznymi, które mimo pozornej zgodności z innymi przepisami nie mogą doznawać ochrony ze strony państwa. 

Ustawodawca, mając na względzie bogactwo życia gospodarczego, sformułował konieczne ograniczenia w postaci klauzul generalnych i pozostawił sądom wypełnienie ich treścią na podstawie znajomości zjawisk ekonomicznych i społecznych. Do nich należą zasady współżycia społecznego, a wśród nich zakaz lichwy, tj. zastrzegania rażąco wygórowanych odsetek przysparzających nadmiernych w danych stosunkach i nieusprawiedliwionych zysków dla jednej ze stron (por. wyrok SN z dnia 27 lipca 2000 r., IV CKN 85/00). 

Artykuł 353[1] k.c. należy do kategorii przepisów iuris cogentis, a więc naruszenie któregokolwiek z wymienionych w nim kryteriów swobody kontraktowej wywołuje sankcję nieważności na podstawie art. 58 k.c. W konsekwencji, zastrzeżenie odsetek w wysokości 5% dziennie należało ocenić jako sprzeczne z zasadami współżycia społecznego w rozumieniu art. 58 § 2 k.c., jak i art. 353[1] k.c. (por. uz. uchwał składu (7) SN z dnia 22 maja 1991 r. III CZP 15/91 i z dnia 6 maja 1992 r., III CZP 141/91). Umowa przewidująca takie odsetki jest częściowo bezwzględnie nieważna na podstawie art. 58 § 2 w związku z art. 58 § 3 k.c.

Gdy źródłem odsetek jest ustawa, zastrzeżenie odsetek umownych dotyczy świadczenia wyższego bądź niższego niż wynikające z ustawy, nie obejmuje zatem wchodzących w rachubę odsetek ustawowych. W razie stwierdzenia nieważności zastrzeżenia umownego, w wypadku opóźnienia w spełnieniu świadczenia pieniężnego, należą się w zasadzie odsetki ustawowe, liczone od daty wymagalności roszczenia głównego (por. wyrok SN z dnia 30 października 1969 r., II CR 430/69).

Nieważność bezwzględna umowy z powodu jej sprzeczności z zasadami współżycia społecznego istnieje z mocy prawa w zakresie ustalonym przez sąd. Może się więc niekiedy okazać, że zastrzeżone w umowie odsetki są rażąco wygórowane tylko w pewnym zakresie, a w pozostałej części, wyższej od ich ustawowej wysokości, nie są nadmierne.

Wyrok SN z dnia 8 stycznia 2003 r., II CKN 1097/00

Standard: 17418 (pełna treść orzeczenia)