Skuteczność potrącenia przez i wobec pełnomocnika procesowego

Wprawdzie przewidziany w art. 91 k.p.c. zakres umocowania z mocy ustawy nie uprawnia pełnomocnika procesowego do złożenia materialnoprawnego oświadczenia o potrąceniu, to jednak oświadczenie woli mocodawcy o udzieleniu pełnomocnictwa do złożenia takiego oświadczenia może być złożone w sposób dorozumiany (por. wyrok z dnia 20 października 2004 r., I CKN 204/04

Postanowienie SN z dnia 14 maja 2025 r., I CSK 3931/24

Standard: 89070 (pełna treść orzeczenia)

Dla skuteczności podniesienia zarzutu potrącenia na podstawie art. 203[1] k.p.c. i odbioru takiego oświadczenia wystarczające jest pełnomocnictwo procesowe.

Aktualnie należy wywieść możliwość podniesienia przez pełnomocnika procesowego zarzutu potrącenia ze skutkiem w sferze prawa materialnego oraz obowiązek przyjęcia takiego oświadczenia przez tego pełnomocnika, z konstrukcji prawnej nowo wprowadzonego do k.p.c. zarzutu potrącenia w powiązaniu z zakresem pełnomocnictwa procesowego (art. 91 pkt 1 i 4 k.p.c.), ocenionego według kryteriów z art. 92 k.p.c.

Zarzut potrącenia (art. 203[1] k.p.c.) został zbudowany na konstrukcji potrącenia materialnoprawnego, umożliwiając podniesienie go pełnomocnikowi procesowemu. Przemawia za tym kilka argumentów.

Po pierwsze, jak pełnomocnik procesowy jest umocowany do wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, a zarzut potrącenia jest zarzutem procesowym, choć wywołującym skutki również w obszarze prawa materialnego.

Po drugie, ustawodawca mówiąc o czynnościach procesowych wskazał, że nie wyłącza powództwa wzajemnego, jak też możliwości wniesienia interwencji głównej przeciwko mocodawcy (art. 91 pkt 1 k.p.c.). Niewątpliwie wniesienie pozwu wzajemnego i interwencji głównej należą do czynności procesowych, ale już wytoczenie powództw w ramach tych instytucji jako nośników merytorycznych żądań objęte jest prawem materialnym. Jednocześnie nie można pomijać, że jedną z przesłanek wytoczenia powództwa wzajemnego jest możliwość potrącenia roszczenia wzajemnego (por. art. 204 § 1 k.p.c.).

Po trzecie, argument, że tam gdzie ustawodawca pragnie objąć pełnomocnictwem czynności materialnoprawne, to je wyraźnie wskazuje (art. 91 pkt 4 k.p.c.), nie jest przekonujący, ponieważ zawarcie ugody, zrzeczenie się roszczenia albo uznanie powództwa wprost dotyczą przedmiotu sporu i co do zasady negatywnie wpływają na sytuację prawną jednej bądź obu stron. Stąd potrzeba ich jednoznacznego wymienienia. Tymczasem zarzut potrącenia, jako forma obrony pozwanego, osadzony jest na konstrukcjach irrelewantnych względem przedmiotu sporu, rozumianego jako konkretne roszczenie (nawet w przypadku przedstawienia przez pozwanego wierzytelności z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda), choć w przypadku skutecznego jego podniesienia, mający wpływ na wynik sprawy.

Po czwarte, podczas postępowania podnoszone są nie tylko zarzuty procesowe bądź materialno-procesowe, ale wyłączne zarzuty materialnoprawne: nadużycia prawa podmiotowego, przedawnienia, przemilczenia, zasiedzenia, upływu terminu zawitego, braku legitymacji, powagi rzeczy ugodzonej. Każdy z tych zarzutów niesie negatywne konsekwencje dla powoda. Przyjmuje się jednak, że w ramach szeroko rozumianej obrony pozwanego, jego pełnomocnik procesowy może podnosić te zarzuty. Ferując stanowisko przeciwne należałoby się zastanowić, czy pełnomocnik pozwanego, wnosząc o oddalenie powództwa (stanowisko materialnoprawne) nie powinien dysponować pełnomocnictwem materialnoprawnym (argumentum ad absurdum). Odnośnie np. przedawnienia wypowiedział się Sąd Najwyższy stwierdzając, że zgłoszenie zarzutu przedawnienia mieści się w granicach umocowania wynikającego z art. 91 pkt 1 k.p.c. zarówno ze strony zgłaszającej ten zarzut, jak i jego adresata (zob. wyrok z 27 kwietnia 2021 r., IV CSKP 38/21).

Po piąte, argument, według którego wykładnia celowościowa ustawowego zakresu pełnomocnictwa procesowego sprzeciwia się przypisaniu rozszerzonych uprawnień, w postaci uprawnienia pełnomocnika procesowego do przyjmowania w imieniu mocodawcy materialnoprawnych oświadczeń kształtujących, również nie jest przekonująca. Powód wytaczając powództwo i ustanawiając pełnomocnika procesowego, godzi się nie tylko na to, że ów pełnomocnik będzie działał w jego interesie, ale także na to, iż będzie on odpierać różnorodne formy obrony pozwanego. Znowu można by się posłużyć przykładami i zapytać, czy pełnomocnik procesowy umocowany jest do odbioru merytorycznych oświadczeń np. co do przedawnienia, braku legitymacji procesowej czy oddalenia powództwa (np. z uwagi na spełnienie świadczenia). Udzielając negatywnej odpowiedzi należałoby się zastanowić nad sensem procesu cywilnego.

Uchwała SN z dnia 2 lipca 2024 r., III CZP 2/24

Standard: 81080 (pełna treść orzeczenia)