Proporcjonalność, adekwatność i przydatność w zakresie usuwania skutków naruszenia dobra osobistego

Sąd może dokonać zmiany miejsca publikacji oświadczenia sprawcy naruszenia dobra osobistego (zob. wyrok SN z 11 marca 2016 r., I CSK 90/15). Sąd nie ma jednak w tym zakresie zupełnej dowolności. Przeciwnie, jako punkt wyjścia oceny przyjmuje się tzw. zasadę adekwatności. Zgodnie z nią, środki ochrony naruszonego dobra muszą być adekwatne do samego naruszenia i wybrane z uwzględnieniem całokształtu okoliczności sprawy (wyroki SN z: 5 lutego 1969 r., I CR 500/67; 8 stycznia 1976 r., I CR 237/75; 7 marca 2007 r., II CSK 493/06). 

Odpowiednia treść i forma oświadczenia powinna odpowiadać racjonalnie pojmowanym kryterium celowości. 

Oświadczenie, które może polegać na odwołaniu, sprostowaniu, przeproszeniu itp., może być zakomunikowane niektórym tylko osobom trzecim lub też ogółowi przez ogłoszenie np. w pismach fachowych lub prasie codziennej. Wybór sposobu (formy) ogłoszenia powinien uwzględniać cel tej czynności w postaci usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego, który realizuje się przez uzyskanie przez poszkodowanego rzeczywistej i odpowiedniej satysfakcji prawnej i moralnej. W okolicznościach konkretnej sprawy dla jego spełnienia wystarczające może być skierowanie oświadczenia (przeproszenia) jedynie do poszkodowanego, co pozwala niejednokrotnie zatrzeć doznane przez niego ujemne przeżycia lub też konieczne będzie skierowanie oświadczenia do osób, które wiedzą albo też mogą wiedzieć o naruszeniu (wyrok SN z 7 marca 2007 r., II CSK 493/06). 

Uwzględnione powinny być miejsce i czas dokonanego naruszenia oraz dotarcie do wiadomości osób, które miały możliwość zapoznania się z treścią naruszającą dobra osobiste (wyroki SN z 6 lutego 2013 r., V CSK 123/12);

Niepubliczne naruszenie dóbr osobistych nie w każdych okolicznościach wyłącza domaganie się przez poszkodowanego zamieszczenia przeproszenia w prasie czy w inny sposób (np. w mediach społecznościowych) jako nieadekwatnego do naruszenia. Jednak środek ten, tj. publiczne przeproszenie, w zasadzie nie powinien być stosowany, gdy samo zdarzenie, w toku którego doszło do naruszenia dobra osobistego jest znane tylko wąskiemu gronu osób (wyrok SN z 17 września 2014 r., I CSK 678/13).

Usunięcie skutków naruszenia dobra osobistego, o którym mowa w art. 24 k.c., stanowić ma sposób zniwelowania, a przynajmniej zmniejszenia w stopniu możliwym do urzeczywistnienia negatywnych dla pokrzywdzonego skutków zachowania sprawcy.

Zasada adekwatności zakłada, że w przypadku naruszenia dobra osobistego w określonej przestrzeni (miejscu pracy, medium etc.) skutki naruszenia pozostające z zachowaniem sprawcy w normalnym związku przyczynowym następują zazwyczaj w tej samej przestrzeni. Z tego powodu usunięcie skutków naruszenia ma odnosić się do sfery tej przestrzeni, w szczególności ma dotrzeć do adresatów działania naruszającego dobro osobiste.

Zasada adekwatności środka usunięcia skutków bezprawnego naruszenia dobra osobistego dotyczyć może jedynie takich skutków, do których doprowadził sprawca swoim zachowaniem, jeżeli sprawca dokonał naruszenia z wykorzystaniem tych środków, w których ma dojść do złożenia oświadczenia. 

Usunięcie skutków naruszenia w świetle zasady adekwatności wymaga podjęcia odpowiednich środków nie tylko względem samego pokrzywdzonego, lecz także takich, które będą mogły dotrzeć do grona odbiorców zachowania, które stanowiło naruszenie dobra osobistego. 

Odmowa naprawienia skutków naruszenia w miejscu jego dokonania nie może być uzasadniona tym, iż bliżej nieokreślony krąg osób z uwagi na specyfikę swoich obowiązków nie miał wiedzy o przebiegu rozmów pomiędzy powódką a pozwanym czy zmianami w obsadzie personelu po odejściu powódki z pracy. Nie stanowi to wykazania nieadekwatności środka usunięcia skutków naruszenia, bowiem odwołuje się do niesprecyzowanych założeń, a nie ustaleń dokonanych w sposób jednoznaczny. Można stwierdzić wręcz, iż przeciwnie, skoro istnieje choćby potencjalnie jedna osoba, która pozostaje zatrudniona w miejscu dokonania naruszenia, która o nim wiedziała, to tym samym aktualna pozostaje przesłanka uzasadniająca publikację oświadczenia pozwanego w tym miejscu. Ponadto, jeżeli byłoby tak, jak wskazał Sąd ad quem, to wówczas aktualizuje się konieczność weryfikacji zasadności publikacji oświadczenia w inny sposób, tak, aby dotarło ono, a przynajmniej było możliwe jego dotarcie do wszystkich świadków naruszeń.

Wyrok SN z dnia 7 marca 2023 r., II CSKP 659/22

Standard: 69449 (pełna treść orzeczenia)

Czynności potrzebne do usunięcia skutków naruszenia dobór osobistych, o których jest mowa w art. 24 § 1 k.c., są dostateczne dla uzyskania przez poszkodowanego odpowiedniej satysfakcji, powinna więc uwzględniać z jednej strony skalę upowszechnienia naruszającej jego dobra osobiste wypowiedzi, z drugiej zaś oraz dostępność dla osób, które dowiedziały się o niej, oświadczenia mającego usuwać skutki naruszenia (wyrok SN z 10 września 2009 r., V CSK 64/09).

Zasada adekwatności wymaga, po pierwsze, by sposób usunięcia skutków naruszenia dobra osobistego stanowił w maksymalnym możliwym zakresie środek eliminacji negatywnych skutków naruszenia, a zatem dotarcia do adresatów zachowania stanowiącego naruszenie (zarówno samego pokrzywdzonego, jak i ewentualnie osób trzecich będących świadkami i odbiorcami zachowania sprawcy).

Po drugie, konieczne jest uwzględnienie istnienia związku między działaniem sprawcy ocenianym jako bezprawne naruszenie dobra osobistego a skutkiem naruszenia. Ten ostatni może bowiem powstać z uwagi na działania innych osób (np. dziennikarzy relacjonujących działanie sprawcy bez jego wiedzy lub zgody), na które sprawca nie ma wpływu i za które nie może być obciążany obowiązkami wynikającymi z art. 24 § 1 k.c.

Sposób usunięcia skutku naruszenia powinien być ponadto możliwy do realizacji (zasada efektywności, np. w ramach działalności organu powinien mieścić się w jego kompetencjach ustawowych), a także proporcjonalny.

Z użytego w art. 24 § 1 zd. 2 k.c. sformułowania, że pokrzywdzony może od naruszającego dobro żądać czynności „potrzebnych" do usunięcia skutków naruszenia, wynika, iż pokrzywdzony nie może więc skutecznie żądać dopełnienia czynności mającej usunąć skutki, które dla niego nie wynikły (wyrok SN z 4 lutego 1969 r., I CR 500/67).

Wyrok SN z dnia 17 lutego 2023 r., II CSKP 580/22

Standard: 73867 (pełna treść orzeczenia)