Wyrok z dnia 2000-02-10 sygn. II CKN 725/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CKN 725/98

Wyrok z dnia 10 lutego 2000 r.

1. Zasądzenie odszkodowania według cen z daty wyrokowania może uzasadniać przyznanie odsetek dopiero od tej daty.

2. Przewidziana w art. 363 § 2 k.c. zasada nie wyłącza ustalenia w danym wypadku odszkodowania według cen z daty, w której powinno ono być spełnione i zasądzenia go z odsetkami od tej daty.

Przewodniczący: Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski

Sędziowie SN: Iwona Koper, Kazimierz Zawada (sprawozdawca)

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 27 stycznia 2000 r. na rozprawie sprawy z powództwa Janiny G. przeciwko Krzysztofowi P. o zapłatę, na skutek kasacji pozwanego od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Katowicach z dnia 18 lutego 1998 r.,

odrzucił kasację w części zaskarżającej wyrok w zakresie rozstrzygnięcia o częściowym oddaleniu apelacji powódki oraz nieobciążeniu jej kosztami części wpisu od apelacji, w pozostałym zakresie zaskarżony wyrok uchylił i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu w Katowicach do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego:

Uzasadnienie

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Wojewódzki w Katowicach zmienił wyrok Sądu Rejonowego w Sosnowcu z dnia 4 listopada 1997 r. w ten sposób, że zasądził od pozwanego na rzecz powódki, w miejsce kwoty 2259,55 zł kwotę 5223,67 zł, tytułem odsetek od kwoty 5760 zł, objętej prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w Sosnowcu z dnia 13 czerwca 1996 r., a po uiszczeniu przez pozwanego powódce w dniu 20 maja 1997 r. kwoty 1000 zł - od kwoty 4760 zł; kwota, na którą opiewa wyrok, stanowi odszkodowanie zasądzone powódce od pozwanego za zniszczony jej przez niego w wyniku niewłaściwej naprawy samochód (fiat fso 125p z 1991 r. po wypadku). Sąd Wojewódzki uznał za słuszny podniesiony przez powódkę w apelacji zarzut, że odsetki należą się jej nie od daty wyroku zasądzającego odszkodowanie - jak przyjął Sąd Rejonowy - lecz od wcześniejszej chwili. Według Sądu Wojewódzkiego, jedyną przesłanką powstania obowiązku zapłaty odsetek jest, stosownie do art. 481 § 1 k.c., niezaspokojenie wierzyciela w terminie. Jeżeli zaś chodzi o zobowiązanie pozwanego do zapłaty odszkodowania zasądzonego wyrokiem z dnia 13 czerwca 1996 r., to powinno ono być wykonane dnia 6 czerwca 1995 r., nazajutrz po doręczeniu pełnomocnikowi pozwanego pisma procesowego powódki zawierającego żądanie zapłaty odszkodowania w kwocie 7000 zł.

W kasacji, skarżącej wyrok Sądu Wojewódzkiego w całości, pozwany podniósł, że wyrok ten został wydany z naruszeniem art. 363 § 1 i 2 oraz art. 481 § 1 k.c. Uzasadnienie skargi kasacyjnej odwołuje się do wyrażonego przez Sąd Rejonowy zapatrywania, że ustalenie w wyroku z dnia 13 czerwca 1996 r. odszkodowania według cen z daty wyrokowania (art. 363 § 2 k.c.) wyklucza zasądzenie odsetek od tego odszkodowania (art. 481 § 1 k.c.) od daty wcześniejszej niż data wydania wspomnianego wyroku, ponieważ w przeciwnym razie doszłoby do uzyskania przez powódkę nieuzasadnionych korzyści.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rozbieżność rozstrzygnięć Sądu Rejonowego i Sądu Wojewódzkiego jest odbiciem niejednolitości poglądów judykatury co do tego, od kiedy należą się odsetki od odszkodowania pieniężnego.

Według stanowiska, znajdującego wyraz w rozstrzygnięciu Sądu Wojewódzkiego, odsetki od odszkodowania pieniężnego należą się od dnia, w którym powinno ono być zapłacone - zasadniczo wyznaczonego przez wezwanie dłużnika do wykonania zobowiązania (art. 455 in fine; zob. np. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 30 marca 1998 r., III CKN 330/97, OSNC 1998, nr 12, poz. 209; wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z dnia 23 lipca 1998 r., ACa 343/98, "Wokanda" 1998, nr 12, s. 48; wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 21 listopada 1995 r., I ACr 592/95, OSA 1996, nr 10, s. 23), niekiedy zaś, gdy, jak w wypadku kradzieży pieniędzy, przemawia za tym właściwość zobowiązania - zbiegającego się z datą wyrządzenia szkody (art. 455 in principio; zob. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 22 września 1970 r., mającą moc zasady prawnej, III PZP 18/70, OSNCP 1971, nr 1, poz. 5).

Oprócz tego stanowiska, wypowiadany jest jednak także pogląd, znajdujący odzwierciedlenie w rozstrzygnięciu Sądu Rejonowego, zgodnie z którym zasądzenie odszkodowania według cen z daty wyrokowania uzasadnia zasądzenie odsetek dopiero od tej daty (zob. przede wszystkim uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 6 września 1994 r., III CZP 105/94, OSNC 1995, nr 2, poz. 26; a także: uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 31 stycznia 1994 r., III CZP 184/93, OSNCP 1994, nr 7-8, poz. 155; wyrok Sądu Najwyższego z dnia 29 stycznia 1997 r., I CKU 60/96, "Prokuratura i Prawo" 1997, nr 5, poz. 31; wyrok Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 6 grudnia 1991 r., I ACr 379/91, "Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Krakowie w sprawach cywilnych i gospodarczych", Bielsko Biała 1993, rocznik I, poz. 61; wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 6 listopada 1996 r., I ACr 607/96, "Wokanda" 1998, nr 1, s. 44; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 30 sierpnia 1997 r., I ACr 450/96, "Wokanda" 1999, nr 3, s. 40). Pogląd ten odwołuje się do obowiązujących od 1989 r. wysokich stóp odsetek ustawowych i pełnionych przez nie funkcji oraz do zasad ustalania odszkodowania w pieniądzu.

W uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 6 września 1994 r., III CZP 105/94, podnosi się mianowicie, że wysokie stopy odsetek ustawowych wynikające z rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 10 marca 1989 r. (Dz. U. Nr 16, poz. 84) i jego zmian pełnią funkcję waloryzacyjną; obliczona zatem według nich kwota odsetek za opóźnienie kompensuje spadek wartości należności pieniężnej wywołany inflacyjnym wzrostem cen. Temu samemu celowi służy jednak też zasada nakazująca ustalenie odszkodowania pieniężnego według cen z daty wyrokowania (art. 363 § 2 k.c. w związku z art. 316 § 1 k.p.c.). W rezultacie, przyznanie odsetek od odszkodowania ustalonego według cen z daty orzekania za okres poprzedzający tę datę prowadziłoby do nieuzasadnionego uprzywilejowania wierzyciela kosztem dłużnika. Unika się tego uznając, że odszkodowanie obliczone według cen z daty jego ustalenia, którą jest z reguły data orzekania, staje się wymagalne dopiero ze wspomnianą datą i dopiero od niej dłużnik pozostaje w opóźnieniu uzasadniającym zapłatę odsetek.

Ponadto wysuwane są rozwiązania o charakterze pośrednim. W uzasadnieniu uchwały z dnia 8 lipca 1993 r., III CZP 80/93 (OSP 1994, nr 3, poz. 50), Sąd Najwyższy wyraził zapatrywanie, że odsetki ustawowe, mające charakter waloryzacyjny, mogą być zasądzone od odszkodowania pieniężnego w zasadzie dopiero od daty wyrokowania przez sąd. Jednakże wyjątkowo, gdy przemawiają za tym okoliczności sprawy, mogą one być zasądzone od wcześniejszej chwili. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 19 marca 1998 r., III CZP 72/97 (OSNC 1998, nr 9, poz. 133) zaś, podkreślając potrzebę wypracowania mechanizmu zapobiegającego nieuzasadnionemu uprzywilejowaniu wierzyciela, wskazuje, że może on polegać na odpowiednim określeniu sumy odszkodowania, od której przysługują odsetki ustawowe i daty, od której zostaną przyznane te odsetki. Jego zastosowanie powinno uwzględniać wszystkie istotne w tym zakresie okoliczności danego przypadku, tj. upływ czasu między datą wymagalności odszkodowania a datą jego przyznania, skalę zmiany wartości pieniądza w tym czasie, różnicę między wysokością odszkodowania należnego poszkodowanemu ustalonego według cen z daty jego wymagalności i ustalonego według cen przyjętych dla ustalenia jego wysokości oraz obowiązującą wówczas stopę odsetek ustawowych. W każdym jednak razie wykorzystanie takiego "mechanizmu korygującego" nie może pozbawić poszkodowanego ani odsetek ustawowych od daty wymagalności odszkodowania wyrażonego sumą pieniężną ustalona według cen z tej daty, ani odsetek ustawowych od przyznanego odszkodowania od daty jego przyznania.

Przed odniesieniem się do przedstawionych poglądów należy przypomnieć założenia, na których opiera się regulacja odsetek za opóźnienie w spełnieniu świadczenia pieniężnego. Według art. 481 k.c., będącego z niewielkimi, redakcyjnymi zmianami, odpowiednikiem art. 248 k.z., odsetki należą się za samo opóźnienie, choćby zatem wierzyciel nie poniósł żadnej szkody i choćby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi; przysługują one przy tym w zasadzie według stopy ustawowej. Tak ujęte odsetki stanowią rekompensatę uszczerbku doznanego przez wierzyciela wskutek pozbawienia go możliwości czerpania korzyści z należnego mu świadczenia pieniężnego. W odniesieniu do należności pieniężnych można bowiem zawsze przyjąć, że w następstwie opóźnienia wierzyciel doznaje uszczerbku w postaci utraty procentu, na jaki mógłby ulokować otrzymaną w terminie sumę. To niejako ryczałtowe i oparte na uproszczonych zasadach wyrównanie typowego uszczerbku wynikłego z nieotrzymania świadczenia pieniężnego w terminie - jakim jest przyznanie odsetek za opóźnienie - stanowi rekompensatę minimalną. W razie bowiem zwłoki dłużnika wierzyciel może żądać nadto naprawienia szkody na zasadach ogólnych (zob. "Uzasadnienie projektu kodeksu zobowiązań" w opracowaniu głównego referenta projektu prof. Romana Longchamps de Berier, Warszawa 1934, s. 370 i nast.).

Przewidziany w art. 481 k.c. obowiązek zapłaty odsetek powstaje zarówno w razie opóźnienia w spełnieniu świadczenia z zobowiązania pieniężnego sensu stricto (zobowiązania, którego przedmiotem od chwili powstania jest suma pieniężna), jak i w razie opóźnienia w wykonaniu tzw. zobowiązania niepieniężnego ze świadczeniem pieniężnym (przykładem tego ostatniego jest właśnie występujące w rozpoznawanej sprawie zobowiązanie do naprawienia szkody w pieniądzu, przy czym może tu chodzić nie tylko - jak w niniejszej sprawie - o odpowiedzialność kontraktową, ale i deliktową).

Gdy więc dłużnik opóźnia się z wykonaniem zobowiązania pieniężnego sensu stricto, np. nie płaci w terminie umówionej ceny za kupiony towar lub nie oddaje we właściwym czasie pożyczonej sumy, wierzyciel może domagać się stosownych odsetek od kwoty zobowiązania za okres opóźnienia. Poza tym wierzyciel może, jeżeli wykaże, że doznał szkody przewyższającej sumę odsetek za opóźnienie, a dłużnik nie udowodni, że opóźnienie było następstwem okoliczności, za które odpowiedzialności nie ponosi, żądać naprawienia całej doznanej szkody. W tym wypadku odsetki za opóźnienie w uiszczeniu kwoty zobowiązania podlegają zaliczeniu na poczet sumy odszkodowania (zob. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 28 kwietnia 1958 r., 2 CR 460/57, OSN 1959, nr 2, poz. 53, a także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 6 września 1994 r., III CZP 105/94, której przedmiotem było zobowiązanie pieniężne sensu stricto w postaci obowiązku zwrotu przez sprzedawcę ceny kupna w związku z odstąpieniem przez kupującego od umowy z powodu wady fizycznej sprzedanej rzeczy - art. 494 w związku z art. 560 § 2 k.c.).

Podobnie rzecz się przedstawia w wypadku wyrządzenia szkody czynem niedozwolonym lub na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, podlegającej naprawieniu w pieniądzu, a więc gdy występuje zobowiązanie niepieniężne ze świadczeniem pieniężnym. Jeżeli dłużnik nie płaci odszkodowania w terminie, tj. z reguły niezwłocznie po wezwaniu, o którym mowa w art. 455 k.c., niekiedy zaś już w dniu wyrządzenia szkody, wierzyciel nie ma możliwości czerpania korzyści z należnego mu świadczenia pieniężnego. Doznany przez niego z tego powodu uszczerbek powinien być pokryty przez przyznanie mu odsetek za opóźnienie w zapłacie wymaganej sumy. Innymi słowy, odszkodowanie w rozmiarze, w jakim ono należy się wierzycielowi w dniu, w którym dłużnik ma je zapłacić, powinno być oprocentowane od tego dnia. Wobec dynamicznego charakteru szkody, wysokość odszkodowania w określonych odcinkach czasu może być jednak różna, a początek opóźnienia co do poszczególnych kwot odszkodowania przypadać na inne daty.

Jeżeli więc powód dochodzi zapłaty określonej kwoty tytułem odszkodowania z odsetkami za opóźnienie od danego dnia, wcześniejszego niż dzień wyrokowania, i w toku postępowania okaże się, że kwota ta istotnie należała się powodowi od tego dnia, odsetki powinny być zasądzonego zgodnie z żądaniem. Dochodzoną kwotę można uznać za należną powodowi we wskazanym dniu, gdy wyraża ona szkodę powoda według cen z tego dnia lub - w pewnych szczególnych wypadkach - z oznaczonego wcześniejszego dnia. Odwołaniu się do cen z czasu poprzedzającego dzień wyrokowania nie stoi na przeszkodzie to, że zasadą w obowiązującym prawie jest ustalanie odszkodowania według cen z daty wyrokowania, ponieważ zasada ta, mając na celu możliwie pełną kompensatę szkody, nie może usprawiedliwiać ograniczeń praw poszkodowanego. W pewnych wypadkach ceny z dnia poprzedzającego dzień wyrokowania muszą być nawet uznane, w drodze wyjątku przewidzianego w art. 363 § 2 in fine k.c., za jedynie właściwe dla ustalenia odszkodowania (zob. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 stycznia 1983 r., IV CR 555/82, OSNCP 1983, nr 8, poz. 123).

Przedstawione rozwiązanie w dwóch sytuacjach jest w istocie jedynym pełnym sposobem ochrony poszkodowanego, a mianowicie, gdy ceny z oznaczonego dnia, zbieżnego z dniem, w którym świadczenie odszkodowawcze powinno być spełnione, lub z dnia poprzedzającego dzień, w którym świadczenie odszkodowawcze powinno być spełnione, są wyłącznie właściwe dla ustalenia odszkodowania, oraz gdy ceny z dnia, w którym świadczenie odszkodowawcze powinno być spełnione, są także cenami obowiązującymi w dniu orzekania (gdyż między obu datami nie doszło do zmiany cen).

Sprawa jest bardziej złożona, jeśli ceny z dnia, w którym świadczenie odszkodowawcze powinno być spełnione, nie będąc jedynymi właściwymi dla ustalenia odszkodowania, są niższe niż ceny z daty wyrokowania. Tu należy rozróżnić dwie sytuacje. Odszkodowanie ustalone według cen obowiązujących w dniu wyrokowania mieści się w granicach żądania i przewyższa sumę odszkodowania obliczonego według cen z daty, w której świadczenie odszkodowawcze powinno być spełnione, wraz z żądanymi odsetkami od tej daty do czasu wydania wyroku (na równi należy potraktować przypadek różniący się tym, że odszkodowanie ustalone według cen obowiązujących w dniu wyrokowania nie mieści się w granicach żądania - o ile zachodzą podstawy do wyjścia przez sąd ponad żądanie). Natomiast odszkodowanie ustalone według cen obowiązujących w dniu wyrokowania mieści się w granicach żądania, ale nie przewyższa sumy odszkodowania obliczonego według cen z daty, w której świadczenie odszkodowawcze powinno być spełnione, wraz z żądanymi odsetkami od tej daty do czasu wydania wyroku.

W pierwszej sytuacji na poczet odszkodowania ustalonego według cen z daty wyrokowania należy zaliczyć nie tylko odszkodowanie określone według cen z daty, w której świadczenie odszkodowawcze powinno być spełnione, ale i odsetki za opóźnienie w jego spełnieniu. Znajduje tu bowiem zastosowanie norma wyrażona w art. 481 § 3 k.c., zgodnie z którą odsetki za opóźnienie są tylko jakby minimalnym odszkodowaniem pochłanianym przez świadczenie odszkodowawcze, jeżeli zakres szkody przewyższa sumę odsetek. Odsetki zaś od sumy odszkodowania ustalonej według cen z daty wyrokowania należą się dopiero od tej daty. Odszkodowania w tym rozmiarze wierzyciel może bowiem domagać się - jak to zostało wyjaśnione w uzasadnieniu uchwały Sądu Najwyższego z dnia 6 września 1994 r., III CZP 105/94 - dopiero od wspomnianej daty.

W drugiej sytuacji możliwe są dwa rozstrzygnięcia. Odszkodowanie może być zasądzone według cen z daty, w której świadczenie powinno być spełnione z odsetkami od tej daty. Uwzględnienie żądania powoda w taki sposób lepiej chroni jego interesy. Odszkodowanie może być jednak zasądzone także według cen obowiązujących w dacie wyrokowania z odsetkami od wspomnianego dnia.

Podsumowując, za trafny należy uznać ten nurt orzecznictwa, zgodnie z którym zasądzenie odszkodowania według cen z daty wyrokowania uzasadnia zasądzenie odsetek dopiero od tej daty. Tylko - w zasadzie - odszkodowanie ustalone według cen z chwili, w której powinno ono być zapłacone (wyznaczonej przez wezwanie, o którym mowa w art. 455 k.c., lub zbieżnej z datą wyrządzenia szkody), może być oprocentowane od tej chwili. Przewidziana bowiem w art. 363 § 2 k.c. zasada nie wyłącza ustalenia w danym wypadku odszkodowania według cen z daty, w której powinno ono być spełnione, i zasądzenia go z odsetkami od tej daty.

Dotychczasowe uwagi prowadzą do wniosku nakazującego uznać podniesiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 481 § 1 k.c. za uzasadniony. Z motywów wyroku Sądu Rejonowego w Sosnowcu z dnia 13 czerwca 1996 r. istotnie bowiem wynika, że zasądzone tym wyrokiem odszkodowanie zostało ustalone według cen z daty orzekania. Jak zaś wyjaśniono, art. 481 § 1 k.c. nie daje podstaw do zasądzenia od tak ustalonego odszkodowania odsetek od innej chwili niż chwila wydania wspomnianego wyroku.

Z przytoczonych powodów na podstawie art. 393[8] § 1 i art. 393[13] § 1 k.p.c. orzeczono, jak w sentencji.

OSNC 2000 r., Nr 9, poz. 158