Wyrok z dnia 1999-07-09 sygn. III CKN 98/99

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKN 98/99

Wyrok z dnia 9 lipca 1999 r.

Nieważna jest umowa dzierżawy obwodu łowieckiego zawarta z naruszeniem prawa pierwszeństwa dotychczasowego dzierżawcy, przewidzianego w art. 29 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie (Dz. U. Nr 147, poz. 713).

Przewodniczący: Sędzia SN Lech Walentynowicz (sprawozdawca)

Sędziowie SN: Maria Grzelka, Marek Sychowicz

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 30 czerwca 1999 r. na rozprawie sprawy z powództwa Koła Łowieckiego "Ryś" w K. przeciwko Skarbowi Państwa reprezentowanemu przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w K. i Kołu Łowieckiemu "Dzik" w G. o stwierdzenie nieważności umowy dzierżawy obwodu łowieckiego, na skutek kasacji pozwanych od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Krośnie z dnia 3 listopada 1998 r.,

oddalił obie kasacje i zasądził od pozwanych na rzecz powoda kwotę 150 zł. tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 5 maja 1998 r. Sąd Rejonowy w Jaśle unieważnił umowę dzierżawy obwodu łowieckiego nr 41, zawartą między dyrektorem Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w K. a Kołem Łowieckim "Dzik" w G. w dniu 17 czerwca 1997 r. Sąd ten ustalił, że powodowe Koło Łowieckie "Ryś" w K. dzierżawiło obwód łowiecki nr 41, położony w województwie krośnieńskim, na podstawie 10-letniej umowy zawartej dnia 23 kwietnia 1985 r. Obwód ten miał powierzchnię 7730 ha, w tym 5690 ha lasów. W następstwie utworzenia Magurskiego Parku Narodowego większa część obwodu została z dniem 1 stycznia 1995 r. włączona do obszaru chronionego. W wyniku starań powoda, Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa decyzją z dnia 27 stycznia 1985 r. zezwolił na utworzenie obwodu łowieckiego o powierzchni mniejszej niż 3000 ha. Wojewoda Krośnieński utworzył w związku z tym w dniu 30 marca 1995 r. obwód łowiecki nr 41 o powierzchni 1020 ha. Obwód ten został objęty aneksem m 3 do umowy dzierżawy z dnia 23 kwietnia 1985 r., uzgodnionym w dniu 28 kwietnia 1995 r. między powodem a działającym z umocowania Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w K. nadleśniczym Nadleśnictwa N.Ż. Lesławem N., na mocy którego dzierżawa została przedłużona do dnia 31 marca 1997 r.

Nadleśnictwo N.Ż. zlikwidowano z dniem 9 czerwca 1995 r., a jego kompetencje przejęło Nadleśnictwo G., które bezspornie pobierało od powoda czynsz dzierżawny oraz wyznaczało mu zadania hodowlano-odstrzalowe. W dniu 19 maja 1997 r. Zarząd Wojewódzki Polskiego Związku Łowieckiego w K. złożył w sposób zgodny z przepisami Prawa łowieckiego wniosek o wydzierżawienie powodowi obwodu łowieckiego nr 41. Właściwy w tej kwestii dyrektor Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w K. nie uwzględnił wniosku, natomiast zawarł w dniu 17 czerwca 1997 r. umowę dzierżawy obwodu nr 41 z pozwanym Kołem Łowieckim "Dzik", mimo braku wniosku właściwego zarządu wojewódzkiego PZŁ, przy negatywnej opinii Zarządu Gminy w K. Sąd ustalił ponadto, że Koło Łowieckie "Dzik" dysponowało już dwoma obwodami o łącznej powierzchni ponad 12 000 ha, natomiast Koło "Ryś" nie dysponuje innymi terenami łowieckimi.

Sąd Rejonowy doszedł do wniosku, że umowa dzierżawy pozwanych z dnia 17 czerwca 1997 r. jest nieważna z kilku przyczyn. Przede wszystkim zawarto ją z naruszeniem prawa pierwszeństwa przysługującego powodowi na mocy art. 29 ust. 2 Prawa łowieckiego jako ponad 10-letniemu dzierżawcy obwodu łowieckiego nr 41, a także nie została poprzedzona wymaganym przez ustawę wnioskiem samorządu łowieckiego. Ponadto, w ocenie Sądu, kwestionowana umowa jest sprzeczna z dobrymi zwyczajami łowieckimi, które także należą do zasad współżycia społecznego (art. 5 k.c.). W następstwie apelacji obu pozwanych Sąd Wojewódzki w Krośnie zmienił zaskarżony wyrok o tyle, że w miejsce "unieważnienia" stwierdził nieważność umowy dzierżawy z dnia 17 czerwca 1997 r., a w pozostałej części apelacje oddalił. Sąd odwoławczy podzielił ustalenia i wywody prawne Sądu pierwszej instancji, w szczególności co do przysługiwania powodowi - w okolicznościach rozpoznawanej sprawy - prawa pierwszeństwa do zawarcia umowy dzierżawy. Przeciwstawił się też sugestiom pozwanych w kwestii braku drogi sądowej w tej sprawie i uznał, że jest to sprawa cywilna podlegająca rozpoznaniu przez sąd powszechny (art. 1 i 2 § 1 k.p.c.).

Uznał też za zbędny dowód z opinii biegłego w przedmiocie zasad gospodarki łowieckiej. Korekta zaskarżonego wyroku wynikała z faktu, że nieważność czynności prawnej nastąpiła ipso iure (art. 58 § 1 i 2 k.c.), dlatego wyrok powinien przybrać formę ustalającą (art. 189 k.p.c.). Kasację wywiedli obaj pozwani. Pozwany Skarb Państwa, reprezentowany przez Regionalną Dyrekcję Lasów Państwowych w K., podniósł - w ramach obu podstaw - następujące zarzuty:

1) nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 i 5 k.p.c.) wskutek utraty przez powoda zdolności sądowej oraz wskutek pozbawienia Skarbu Państwa możności obrony praw w postępowaniu apelacyjnym;

2) naruszenia prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 29 ust. 2 Prawa łowieckiego;

3) naruszenia przepisów postępowania, a mianowicie art. 217, 227, 233, 278, 328 § 2 i art. 382 k.p.c., przez niesłuszne oddalenie wniosku o przeprowadzenie dowodu z opinii biegłego z zakresu gospodarki łowieckiej oraz przez niewłaściwą ocenę dowodów w kwestii braku wniosku zarządu wojewódzkiego PZŁ o zawarcie umowy dzierżawy przez Koło Łowieckie "Dzik".

Pozwane Koło Łowieckie "Dzik" w G. powołało się w swojej kasacji na naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 6 k.c., art. 189 k.p.c., art. 35 i 39 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. Nr 101, poz. 444 ze zm.) oraz art. 29 ust. 1 i 2, art. 62 i 64 ustawy z dnia 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie (Dz. U. Nr 147, poz. 713 ze zm.), a także na naruszenie prawa procesowego, a to art. 232 k.p.c. Skarżący ten zakwestionował istnienie interesu prawnego powoda w ustaleniu nieważności umowy dzierżawy (art. 189 k.p.c.), skoro mógł żądać ustalenia prawa pierwszeństwa. Podważał też kompetencje nadleśniczego Lesława L. do przedłużenia umowy dzierżawy powoda. Zarzucił również nieuwzględnienie zeznań świadków Zygmunta W. i Leona J. przy ustaleniu postępowania pozwanych jako naruszającego "dobre obyczaje myśliwskie".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Bezzasadny jest zarzut nieważności postępowania (art. 379 pkt 2 i 5 k.p.c.). Pozwany Skarb Państwa był pozbawiony możności obrony swych praw w postępowaniu apelacyjnym (art. 379 pkt 5 k.p.c.), skoro został prawidłowo zawiadomiony o rozprawie apelacyjnej wyznaczonej na dzień 3 listopada 1998 r., z zachowaniem terminu określonego w art. 149 § 2 k.p.c. W szczególności zaś - wbrew odmiennemu poglądowi skarżącego - doręczenie zawiadomienia nastąpiło do rąk właściwego adresata (art. 133 § 3 k.p.c. w związku z art. 133 § 2). Podniesiony po raz pierwszy w kasacji zarzut utraty zdolności sądowej przez powoda opiera się tylko na założeniu, że utrata dzierżawy terenu łowieckiego przez koło łowieckie może być statutową przyczyną rozwiązania koła przez właściwy organ Polskiego Związku Łowieckiego. Skarżący nie twierdził natomiast, że Koło Łowieckie "Ryś" w K. zostało rozwiązane i utraciło zdolność sądową (art. 379 pkt 2 k.p.c.).

Ten zarzut kasacyjny pozostaje więc tylko nie udowodnioną sugestią, a wypada przy tym zauważyć, że w rozpoznawanej sprawie potwierdzone zostały uprawnienia powoda do dzierżawy obwodu łowieckiego nr 41. Trafny jest pogląd obu Sądów w kwestii skutecznego przedłużenia umowy dzierżawy obwodu łowieckiego nr 41 - aneksem nr 3 - do dnia 31 marca 1997 r. Wydzierżawiającym nie był bowiem nadleśniczy Lesław L. lub Nadleśnictwo N.Ż., lecz właściwy organ Państwowego Gospodarstwa Leśnego "Lasy Państwowe" jako reprezentant Skarbu Państwa (zob. 14 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 17 czerwca 1959 r. o hodowli, ochronie zwierząt łownych i prawie łowieckim - Dz. U. z 1973 r., Nr 33, poz. 197 ze zm. w związku z art. 32 ust. 2 pkt 1 i art. 34 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach - Dz. U. Nr 101, poz. 444 ze zm.). W chwili sporządzenia aneksu z dnia 23 kwietnia 1985 r. wydzierżawiającym obwód nr 41 była Regionalna Dyrekcja Lasów Państwowych w K., a nadleśniczy Lesław L. działał z jej umocowania. Zaświadczają o tym powołane pełnomocnictwa.

Należy zgodzić się z poglądem pozwanego Koła Łowieckiego "Dzik", że podstawa prawna wydzierżawiania obwodów łowieckich nie jest zamieszczona w ustawie o lasach, lecz w szczegółowych unormowaniach Prawa łowieckiego (w art. 14 cyt. ustawy z dnia 17 czerwca 1959 r. oraz w art. 29 ustawy z dnia 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie, Dz. U. Nr 147, poz. 713), jednakże pogląd ten wspiera tylko konstatację o skutecznym przedłużeniu dzierżawy obwodu łowieckiego nr 41 do końca marca 1997 r. Wypada też zauważyć, że w czasie przedłużania umowy dzierżawy nie istniała jakakolwiek kompetencja pozwanej Regionalnej Dyrekcji i Lasów Państwowych w K., stąd jej pogląd w tej kwestii nie może mieć merytorycznego znaczenia. Trafne więc jest wyrażone w zaskarżonym wyroku stanowisko, że Kołu Łowieckiemu "Ryś" przysługiwało pierwszeństwo w zawarciu umowy dzierżawy obwodu łowieckiego nr 41 (art. 29 ust. 2 ustawy z dnia 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie, Dz. U. Nr 147, poz. 713).

W Prawie łowieckim nie określono skutków prawnych zawarcia umowy dzierżawy obwodu łowieckiego z naruszeniem prawa pierwszeństwa. Prawo to, odmienne od prawa pierwokupu, funkcjonuje w polskim systemie prawnym i z uwagi na wymóg spójności tego systemu podlega jednakowemu definiowaniu. Problem pierwszeństwa w nabyciu nieruchomości wystąpił m.in. na tle uregulowania zamieszczonego w art. 23 ust. 4 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r., Nr 30, poz. 127 ze zm.). Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 23 lipca 1992 r., III CZP 62/92 (OSNCP 1992, nr 12, poz. 214) wyraził pogląd, że pierwszeństwo do nabycia nieruchomości polega przede wszystkim na eliminacji innych podmiotów ubiegających się o tę samą rzecz i na zakazie dysponowania rzeczą w sposób naruszający te uprawnienie, zagwarantowane ustawą.

Tak sformowane pierwszeństwo oznacza normę o charakterze iuris cogentis, której naruszenie prowadzi do skutków przewidzianych w art. 58 § 1 k.c. (por. orzeczenia Sądu Najwyższego z dnia 5 października 1990 r., III CZP 50/90, OSNCP 1991, nr 4, poz. 47, z dnia 26 listopada 1992 r., III ARN 74/92, OSNCP 1993, nr 10, poz. 182 i z dnia 20 stycznia 1998 r., I CKN 368/97, OSNC 1998, nr 9, poz. 143). Przy takiej wykładni zasadnie Sąd Wojewódzki przyjął, że umowa dzierżawy pozwanych z dnia 17 czerwca 1997 r., naruszająca prawo pierwszeństwa powoda z art. 29 ust. 2 Prawa łowieckiego, jest nieważna ex tunc (art. 58 § 1 k.c.). Taki sam skutek wywołało inne uchybienie Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w K., a mianowicie wydzierżawienie obwodu łowieckiego nr 41 Kołu Łowieckiemu "Dzik" bez wymaganego wniosku Polskiego Związku Łowieckiego. W postępowaniu sądowym ustalono bowiem miarodajnie, m.in. na podstawie informacji Zarządu Wojewódzkiego PZŁ w N.S., Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w K. oraz Zarządu Głównego Polskiego Związku Łowieckiego, że wniosek taki, przewidziany w art. 29 ust. 1 Prawa łowieckiego, nie został złożony.

Oznaczało to uruchomienie w sposób sprzeczny z prawem procedury wydzierżawienia obwodu łowieckiego nr 41 (art. 58 § 1 k.c.). Przedstawione stanowisko świadczy o bezzasadności kasacji pozwanych. Inne ich zarzuty nie mogą podważyć trafności poglądu w kwestii nieważności umowy dzierżawy z dnia 17 czerwca 1997 r. Niepełne dowody odnoszące się do zasad gospodarki leśnej i łowieckiej oraz ocena tych dowodów nie miały rzeczywistego wpływu na wynik sprawy. Słusznie więc Sąd Wojewódzki uznał za zbędny dowód z opinii biegłego. Nieuzasadniony jest też zarzut pozwanego Koła Łowieckiego "Dzik" w kwestii braku interesu prawnego powoda w żądaniu ustalenia nieważności u mowy (art. 189 k.p.c.). Przeciwnie, Koło Łowieckie "Ryś" miało interes prawny w podważeniu czynności prawnej uniemożliwiającej mu zrealizowanie ustawowego prawa pierwszeństwa do dzierżawy obwodu łowieckiego nr 41. Sąd odwoławczy zaaprobował pogląd Sądu Rejonowego co do sprzeczności umowy dzierżawy pozwanych z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.), ujętej jako sprzeczność z dobrymi obyczajami łowieckimi i więzią myśliwską. Takiej konkretyzacji zasad współżycia (art. 5 k.c.) nie można negować.

Pozwany Skarb Państwa domagał się wszakże oceny wyboru dzierżawcy na tle zadań gospodarki leśnej i łowieckiej, oferując na tę okoliczność dalsze dowody, w tym dowód z opinii biegłego z zakresu gospodarki łowieckiej. Gdyby więc jedyną przesłanką nieważności umowy dzierżawy była jej sprzeczność z zasadami współżycia (art. 58 § 2 k.c.), to ta przesłanka wymagałaby rozważenia również na tle oferowanych przez pozwanych dowodów. Niewyjaśnienie tych okoliczności - jak wcześniej wskazano - nie miało jednak wpływu na wynik sprawy, ponieważ umowa dzierżawy była nieważna jako sprzeczna z prawem (art. 58 § 1 k.c.).

Należało w konsekwencji kasacje oddalić (art. 393 [12] k.p.c.) i orzec o kosztach postępowania kasacyjnego (art. 98 i 108 § 1 k.p.c.).

OSNC 2000 r., Nr 2, poz. 35