Uchwała z dnia 1997-10-02 sygn. III CZP 27/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 27/97

Uchwała Składu Siedmiu Sędziów z dnia 2 października 1997 r.

Przewodniczący: Prezes SN T. Ereciński.

Sędziowie SN: H. Ciepła, Z. Strus, J. Suchecki, Z. Świeboda, M. Sychowicz (sprawozdawca), A. Wypiórkiewicz.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora Prokuratury Krajowej W Bryndy, w sprawie z powództwa Piotra B., Mirosława K. i Grzegorza M. przeciwko Przedsiębiorstwu Przemysłu Chłodniczego SA w L. o uznanie wypowiedzenia umowy spółki cywilnej za bezskuteczne, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 2 października 1997 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Najwyższy, postanowieniem z dnia 25 marca 1997 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia składowi siedmiu sędziów Sądu Najwyższego:

"Czy wyłączenie dopuszczalności kasacji z uwagi na wartość przedmiotu zaskarżenia (art. 393 pkt 1 k.p.c.) ma zastosowanie w sprawie o ustalenie istnienia spółki cywilnej?"

podjął następującą uchwałę:

Wyłączenie dopuszczalności kasacji ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia (art. 393 pkt 1 k.p.c.) nie ma zastosowania w sprawie o uznanie wypowiedzenia umowy spółki cywilnej za bezskuteczne.

Uzasadnienie:

Przytoczone w sentencji zagadnienie prawne, przedstawione do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyższego przez zwykły skład tego sądu na podstawie art. 393¹⁴ § 1 k.p.c., powstało w sprawie, w której powodowie wystąpili o "uznanie za bezskuteczne wypowiedzenia umowy z dnia 16 stycznia 1991 r.". Z uzasadnienia pozwu wynika, że powodom chodziło o zawartą w tym dniu umowę spółki cywilnej. Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo, a sąd drugiej instancji oddalił apelację powodów. W kasacji wniesionej przez powodów wartość przedmiotu zaskarżenia oznaczona została na 500 zł i nie była kwestionowana.

Zwykły skład Sądu Najwyższego uznał, że zagadnienie prawne powstało w sprawie o ustalenie istnienia spółki cywilnej, czemu dał wyraz formułując zagadnienie. Przy jego rozstrzygnięciu należało mieć na uwadze, iż przedmiot żądania w sprawie był w rzeczywistości inny, taki, jak określili go powodowie. Okoliczność ta pozostaje jednak bez wpływu na istotę zagadnienia prawnego i jego rozstrzygnięcie. Żądając uznania wypowiedzenia umowy spółki za bezskuteczne powodowie dochodzą mianowicie ustalenia nieistnienia prawa (skutku prawnego) wynikającego z wypowiedzenia umowy spółki. Przedstawiając zagadnienie prawne do rozstrzygnięcia zwykły skład Sądu Najwyższego powołał się na rozbieżne orzecznictwo tego sądu dotyczące pojęcia "sprawy o świadczenia", użytego w art. 393 pkt 1 k.p.c. Wskazał z jednej strony na postanowienie z dnia 7 lutego 1997 r. III CKN 24/96, a z drugiej strony - na postanowienie z dnia 5 marca 1997 r. II CKN 36/97.

Według poglądu wyrażonego w pierwszym z tych postanowień treść art. 393 pkt 1 k.p.c. nawiązuje do podziału powództw na powództwa o zasądzenie świadczenia, o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa i o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa, wobec czego powołany przepis odnosi się tylko do spraw, w których treścią pozwu jest skierowanie przez powoda do sądu żądanie wydania orzeczenia w przedmiocie określonego zachowania się pozwanego. Stanowisko to zostało zakwestionowane w drugim z wymienionych postanowień. Wyrażone zostało w nim zapatrywanie, że pojęcie "sprawy o świadczenia", użyte w art. 393 pkt 1 k.p.c., jest tożsame z pojęciem "sprawy o roszczenia majątkowe". Ostatnio przedstawione stanowisko jest w orzecznictwie Sądu Najwyższego odosobnione. Natomiast pogląd zbieżny ze stanowiskiem zajętym w postanowieniu z dnia 7 lutego 1997 r. III CKN 24/96, wyrażony został w postanowieniach z dnia 19 listopada 1996 r. III CKN 13/96(OSNC 1997, z. 3, poz. 33), z dnia 18 grudnia 1996 r. I CKN 21/96 (OSNC 1997, z. 4, poz. 42), z dnia 21 marca 1997 r. II CZ 25/97 (OSNC 1997, z. 6-7, poz. 95) i w innych, nie publikowanych orzeczeniach.

W literaturze prawniczej dotychczas bliżej nie rozważano zakresu spraw, w których kasacja nie przysługuje stosownie do art. 393 pkt 1 k.p.c. Niektórzy autorzy ograniczyli się do stwierdzeń zdających się w sposób bardziej lub mniej wyraźny wskazywać, że uznają, iż wymieniony przepis dotyczy spraw o roszczenia majątkowe.

1. Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia prawnego zależy od wyniku wykładni art. 393 pkt 1 k.p.c., a ściślej od rozumienia użytego w tym przepisie określenia "sprawy o świadczenia" (verba legis: "Kasacja nie przysługuje w sprawach: 1) o świadczenia..."). Można pominąć rozważania co do tego, jaki w zamyśle ustawodawcy był cel wprowadzenia kasacji i czemu w postępowaniu cywilnym kasacja ma służyć, gdyż unormowania zawarte w art. 392 i 939 k.p.c. jednoznacznie wskazują, że zasadą jest dopuszczalność kasacji w procesie "od wyroku lub postanowienia, wydanych przez sąd drugiej instancji i kończących postępowanie" we wszystkich sprawach, niezależnie od ich rodzaju i charakteru (art. 392 § 1). Jako wyjątek od tej zasady art. 393 k.p.c. przewiduje, że kasacja nie przysługuje "w sprawach" enumeratywnie wymienionych w tym przepisie, m.in. "w sprawach o świadczenia", w których wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa od tam określonej (pkt 1). Z takiego unormowania płynie ważny wniosek dla wykładni art. 393 pkt 1 k.p.c., a mianowicie, iż nie może to być - jako dotycząca przepisu wyjątkowego - wykładnia rozszerzająca.

2. Dla wykładni art. 393 pkt 1 k.p.c. kluczowe znaczenie ma rozszyfrowanie treści użytego w nim pojęcia "sprawy o świadczenia". Przede wszystkim chodzi o ustalenie, jakie sprawy w rozumieniu tego przepisu są sprawami "o świadczenia". Słowo "świadczenie" jest rzeczownikiem utworzonym od czasownika "świadczyć" i potocznie oznacza "obowiązek wykonania, wykonywanie czegoś na czyjąś rzecz, to, co jest z tego tytułu wykonywane" (Słownik Języka Polskiego, pod red. M. Szymczaka, Warszawa 1994, t. II, s. 458). Słowo "świadczenie" ma też określone znaczenie w języku prawnym i prawniczym. Odnotowuje je Słownik Języka Polskiego, podając ogólnie, iż w prawie cywilnym znaczy "zachowanie się dłużnika przewidziane treścią zobowiązania". Określenie to odnosi się do prawa zobowiązań, w którym "świadczenie" jest podstawową kategorią.

Pojęcie "świadczenie" jest elementem ustawowego określenia zobowiązania (art. 353 § 1 k.c.). W prawie zobowiązań świadczenie jest uznawane za przedmiot zobowiązania. Rozumie się przez nie zachowanie się dłużnika zgodnie z treścią zobowiązania i polegające na zadośćuczynieniu godnego ochrony interesu wierzyciela. Zachowanie to - jak wzorem prawa rzymskiego ujmował to art. 2 § 2 k.c. - może polegać na daniu, czynieniu, nieczynieniu, zaprzestaniu lub znoszeniu, co da się sprowadzić do dwóch postaci - tak jak czyni to art. 353 § 2 k.c. - działania albo zaniechania. Tak rozumiane świadczenie jest charakterystyczne dla stosunku zobowiązaniowego i można określić je jako świadczenie w ścisłym znaczeniu. Odróżnić od niego należy takie świadczenie, które jest wynikiem wszelkiego zachowania się, powodującego przysporzenie korzyści innej osobie (przysporzenie). Takiego świadczenia dotyczą np. przepisy kodeksu cywilnego o nienależnym świadczeniu (art. 410 i nast.). Trzeba wreszcie podkreślić, że podstawa materialnoprawna świadczenia w szerokim tego słowa znaczeniu może wynikać nie tylko z przepisów prawa o zobowiązaniach, ale także z innych przepisów, w szczególności z przepisów prawa rzeczowego czy spadkowego (np. art. 222 § 1, art. 991 § 2 k.c.).

3. Dla wykładni art. 393 pkt 1 k.p.c. istotne jest, że przepisy kodeksu postępowania cywilnego posługują się zarówno pojęciem "sprawa", jak i pojęciem "świadczenie". Są one w kodeksie wielokrotnie użyte i to w różnych znaczeniach. Jeżeli chodzi o pojęcie "świadczenia", to np. w art. 190 i 1024 § 2 mowa jest o świadczeniach powtarzających się, w art. 730 § 2 o roszczeniach o te świadczenia, w art. 22 o sprawach o prawo do świadczeń powtarzających się, a w art. 383 o sprawach o te świadczenia; art. 1024 § 2 wspomina o świadczeniach bieżących, a art. 499, 786, 904 i 1047 § 1 - o świadczeniach wzajemnych; art. 320 używa pojęcia "zasądzone świadczenia", a art. 840 § 1 pkt 3 - "egzekwowane świadczenie"; art. 17 pkt 5 wyodrębnienia sprawy "o orzeczenie, przypadku świadczenia..."; w art. 477 § 1 i 2 mowa jest o wyroku, zasądzającym świadczenie. Poza art. 393 pkt 1 jedynie w art. 22 i 383 kodeks postępowania cywilnego wiąże pojęcie sprawy z pojęciem "świadczenia", ale czyni to w odniesieniu do spraw o świadczenia określonego rodzaju (o świadczenia powtarzające się). Tylko art. 393 pkt 1 k.p.c. wyodrębnia zbiorczą kategorię "spraw o świadczenia".

4. W kodeksie postępowania cywilnego, przed jego zmianą dokonaną ustawą z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 189), występowało określenie "sprawy o roszczenia majątkowe" (np. w art. 370 dotyczącym warunków formalnych rewizji); występuje ono w tym kodeksie też po jego zmianie i - co wydaje się być szczególnie istotne - posługuje się nim art. 393³, dotyczący warunków formalnych kasacji (podobnie jak art. 368, dotyczący warunków formalnych apelacji). W tej sytuacji trudno uznać, że ma ono taką samą treść, jak inne określenie - "sprawy o świadczenia", użyte w odnoszącym się także do kasacji art. 393 pkt 1 k.p.c.

5. Kasacja wprowadzona ustawą z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie kodeksu postępowania cywilnego (...) wzorowana jest w dużym stopniu na kasacji uregulowanej w kodeksie postępowania cywilnego z 1932 r. Nawet sformułowania niektórych przepisów znowelizowanego kodeksu postępowania cywilnego dotyczących kasacji odpowiadają sformułowaniom przepisów kodeksu postępowania cywilnego z 1932 r. Skoro według art. 425 § 1 k.p.c. z 1932 r. dopuszczalność kasacji była wyłączona ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia "w sprawach o roszczenia majątkowe", odniesienie tej niedopuszczalności w art. 393 pkt 1 k.p.c. do "spraw o świadczenia" nie może być uznane za przypadkową zmianę sformułowania dawnego przepisu i nie może świadczyć o zachowaniu przez nowy przepis treści, którą miał dawny przepis. Zmiana ta musi być odczytywana jako zmiana merytoryczna i oznaczać, że niedopuszczalność kasacji przewidziana w art. 393 pkt 1 k.p.c. obejmuje sprawy, których wyróżnikiem nie jest to, iż są to "sprawy o roszczenia majątkowe", ale to, że są to "sprawy o świadczenia".

6. To, co już powiedziano, nie wyjaśnia, oczywiście, treści pojęcia "sprawy o świadczenia", którym posługuje się art. 393 pkt 1 k.p.c., poza tym, że nie jest ono równoznaczne z pojęciem "sprawy o roszczenia majątkowe". Treści pojęcia "sprawy o świadczenia", w rozumieniu art. 393 pkt 1 k.p.c., również nie wyjaśniają motywy, którymi kierował się projektodawca ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie kodeksu postępowania cywilnego (...). Pierwszy rządowy projekt tej ustawy, skierowany jeszcze do Sejmu RP I Kadencji, przewidywał, że kasacja nie przysługuje "w sprawach o świadczenia", w których wartość przedmiotu zaskarżenia jest niższa od określonej kwoty (art. 393 pkt 1).

W uzasadnieniu tego projektu stwierdzono zaś tylko, że "poza wyłączeniem dopuszczalności kasacji ze względu na określoną wartość przedmiotu zaskarżenia oraz w sprawach posesoryjnych (art. 393) dalsze wyłączenia przewidziano także w innych rodzajach postępowań" (Druk sejmowy Sejmu RP I Kadencji nr 137). Poselski i rządowy projekt ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie kodeksu postępowania cywilnego (...), skierowane do Sejmu RP II Kadencji, które stały się bezpośrednią podstawą uchwalenia tej ustawy, w omawianym fragmencie były takie same (Druki sejmowe Sejmu RP II Kadencji nr 285 i 316). Także prace toczące się w Sejmie RP nad wymienionymi projektami nie dostarczają materiału przydatnego do interpretacji użytego w art. 393 pkt 1 k.p.c. określenia "sprawy o świadczenia".

7. Rozważania nad treścią pojęcia "sprawy o świadczenia" skłania ją do odniesienia się - tak jak uczynił to Sąd Najwyższy w powołanym postanowieniu z dnia 7 lutego 1997 r. III CKN 24/96 i w wielu innych orzeczeniach - do powszechnie przyjętego w nauce prawa postępowania cywilnego podziału powództw na powództwa o zasądzenie świadczenia (o świadczenia), o ustalenie stosunku prawnego lub prawa (o ustalenie) i o ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa (o ukształtowanie). Podział ten nie jest podziałem li tylko teoretycznym. Ma on oparcie w przepisach kodeksu postępowania cywilnego. Pomijając art. 393 pkt 1 tego kodeksu, powództwa o świadczenie (określonego rodzaju) dotyczą przepisy kodeksu uprzednio już wskazane. Powództwo ustalające normuje art. 189 k.p.c. O poszczególnych rodzajach powództw o ustalenie wspominają też art. 34, 63¹, 425, 447 § 2, art. 448 § 2, art. 449 § 1, art. 463 § 1¹, art. 476 § 1 pkt 1, art. 477¹ § 1¹, art. 1028 § 4 k.p.c. Również przepisy pozakodeksowe przewidują powództwa o ustalenie. Liczne przypadki powództw o ukształtowanie wynikają z przepisów prawa materialnego.

Kodeks postępowania cywilnego uwzględnia je, wprowadzając z uwagi na ich charakter, szczególne unormowania, np. art. 436 i nast., art. 453 i nast. Trzeba dodać, że podziałowi powództw na powództwa o świadczenie, ustalenie i ukształtowanie odpowiada charakter orzeczeń, wydanych przez sąd w ich wyniku, jako deklaratoryjnych (dzielących się z kolei na orzeczenia ustalające lub zasądzające świadczenie) oraz konstytutywnych.

8. Wyróżnienie spośród wszystkich powództw powództwa o świadczenie pozwala na przyjęcie, że "sprawą o świadczenie" jest sprawa, której przedmiotem (co w tym ujęciu nie odpowiada spornemu w doktrynie pojęciu przedmiotu procesu) jest żądanie powoda wydania przez sąd orzeczenia nakazującego pozwanemu spełnienie określonego świadczenia, to jest nakazującego pozwanemu oznaczone zachowanie się, polegające na działaniu lub zaniechaniu (daniu, czynieniu, nieczynieniu, zaprzestaniu lub znoszeniu). Posłużenie się przez art. 393 pkt 1 k.p.c. pojęciem "sprawa o świadczenie", a nie "sprawa z powództwa o świadczenie" umożliwia zaliczenie do tych spraw także spraw cywilnych tylko w znaczeniu formalnym (art. 1 in fine k.p.c.), w których dochodzone żądanie spełnienia określonego świadczenia nie przybiera postaci powództwa, np. spraw o świadczenia z ubezpieczenia społecznego.

Sprawą o świadczenie, w rozumieniu art. 393 pkt 1 k.p.c., może być jednak tylko sprawa majątkowa. Uzależnienie w wymienionym przepisie dopuszczalności kasacji od wartości przedmiotu zaskarżenia wskazuje mianowicie, że chodzi tu o sprawy, w których możliwe jest określenie wartości przedmiotu zaskarżenia, a co za tym idzie chodzi o sprawy, które mają wartość przedmiotu sporu. Określenie takiej wartości jest zaś możliwe tylko w sprawach majątkowych (art. 19 k.p.c.). Mogą to być sprawy o roszczenia pieniężne (art. 19 § 1 k.p.c.) oraz inne sprawy majątkowe (art. 19 § 2 k.p.c.). Sprawami, których dotyczy art. 393 pkt 1 k.p.c. są więc tylko te sprawy majątkowe, które są sprawami o świadczenia we wskazanym znaczeniu, tj. sprawy majątkowe nie będące ani sprawami o ustalenie, ani sprawami o ukształtowanie. Są to w szczególności sprawy o odszkodowanie, o alimenty, o należność za pracę, o wydanie rzeczy, o przywrócenie posiadania, o opróżnienie lokalu (o eksmisję z lokalu), o dokonanie określonej czynności, o powstrzymanie się od dokonania określonej czynności.

W niektórych sprawach określenie charakteru prawnego dochodzonego w nich roszczenia może sprawiać trudności i mogą zachodzić wątpliwości co do zakwalifikowania sprawy do kategorii "spraw o świadczenia". Dotyczy to np. spraw o przywrócenie do pracy.

9. Konsekwencją powyższych rozważań jest wniosek, że "sprawami o świadczenia", w rozumieniu art. 393 pkt 1 k.p.c., są te sprawy majątkowe (o prawa majątkowe), których przedmiotem jest powództwo o świadczenie lub wyrażone w innej formie żądanie wydania przez sąd orzeczenia nakazującego pozwanemu oznaczone zachowanie się (działanie lub zaniechanie). Sprawami takimi nie są zatem sprawy niemajątkowe (o prawa niemajątkowe). Nie są nimi też sprawy - niezależnie od tego, czy mają majątkowy czy niemajątkowy charakter - których przedmiotem jest żądanie ustalenia istnienia lub nieistnienia albo ukształtowania stosunku prawnego lub prawa. Zaletą tego rozwiązania jest wynikająca z niego jasność co do tego, w jakich sprawach o dopuszczalności kasacji decyduje wartość przedmiotu zaskarżenia. Inną kwestią jest, że w niektórych sprawach (np. w części spraw o opróżnienie lokalu), określenie tej wartości może na tle obowiązujących w tym zakresie przepisów (art. 393 pkt 1 in fine w związku z art. 19-26 k.p.c.) sprawiać poważne trudności. Słabością przyjętego rozwiązania jest zaś to, że dopuszcza ono kasację w sprawach majątkowych o ustalenie istnienia lub nieistnienia albo ukształtowanie stosunku prawnego lub prawa, nawet wówczas, gdy wartość przedmiotu zaskarżenia jest niska. Wydawałoby się zaś, że sprawy takie powinny być traktowane tak samo, jak sprawy o świadczenie o takiej samej wartości przedmiotu zaskarżenia, a zatem jak sprawy "drobne", w których kasacja nie przysługuje. Poza tym należy zauważyć, że przesłanką rozstrzygnięcia każdej sprawy, także takiej, której przedmiotem jest żądanie świadczenia albo ukształtowania prawa lub stosunku prawnego jest ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa. Tymczasem w sprawie o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa kasacja będzie

przysługiwała bez względu na wartość przedmiotu zaskarżenia, a w sprawie o świadczenie, w której przesłanką rozstrzygnięcia jest ustalenie istnienia lub nieistnienia tego samego stosunku prawnego lub prawa, kasacja będzie przysługiwała w zależności od wartości przedmiotu zaskarżenia.

Słusznie Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z dnia 5 marca 1997 r. II CKN 36/97, stwierdził, że "rozstrzygnięcie o zakresie dopuszczalności kasacji należy wyłącznie do ustawodawcy". Nie jest więc rzeczą sądów dokonywanie zmiany tego zakresu w drodze rozszerzającej wykładni przepisów szczególnych, w tym opartej na uznaniu, że wymaga tego społeczne znaczenie określonego rodzaju spraw. Ten wzgląd ma bowiem na uwadze sam ustawodawca, rozstrzygając możliwe "konflikty wartości". Wiążąc dopuszczalność kasacji - w zależności od wartości przedmiotu zaskarżenia - tylko ze sprawami o świadczenia (art. 393 pkt 1 k.p.c.), ustawodawca dał w szczególności wyraz nieprzyjęciu możliwości powiązania dopuszczalności kasacji - ze względu na wartość przedmiotu zaskarżenia - ze sprawami o roszczenia majątkowe (tak jak było to stosownie do art. 425 § 1 k.p.c. z 1932 r.). Krytyczna ocena tego przedsięwzięcia legislacyjnego nie upoważnia jednak do nierespektowania woli ustawodawcy wyrażonej w art. 393 pkt 1 k.p.c. i wykładania go contra legem.

10. Z tego, co powiedziano, wynika, że sprawa o uznanie wypowiedzenia umowy spółki cywilnej za bezskuteczne, jako sprawa o ustalenie nieistnienia prawa (skutku prawnego) wynikającego z wypowiedzenia umowy spółki, nie jest sprawą o świadczenie w rozumieniu art. 393 pkt 1 k.p.c. W sprawie tej kasacja przysługuje zatem bez względu na wartość przedmiotu zaskarżenia. Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy w składzie powiększonym podjął uchwałę jak w sentencji.

OSNC 1998 r., Nr 1, poz. 1