Uchwała z dnia 1996-08-06 sygn. III CZP 88/96

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 88/96

Uchwała z dnia 6 sierpnia 1996 r.

Przewodniczący sędzia SN: G. Bieniek.

Sędziowie SN: B. Czech, B. Myszka (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku fundatora Jana T. o wpis do rejestru, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 6 sierpnia 1996 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Wojewódzki w Warszawie, postanowieniem z dnia 30 kwietnia 1996 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

1. "Czy w świetle ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (Dz. U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203), a w szczególności art. 9 ust. 1 dopuszczalne jest wydanie przez sąd rejestrowy postanowienia o wpisaniu fundacji do rejestru i równocześnie odmawiającego wpisu działalności gospodarczej przewidzianej w statucie złożonym i wpisanym do rubr. 4,

2. w przypadku negatywnej odpowiedzi na powyższe pytanie - czy rewizję od postanowienia zarządzającego wpisanie fundacji do rejestru i równocześnie odmawiającego wpisu działalności gospodarczej przewidzianej w statucie - wniesioną tylko w części zawierającej odmowę wpisu działalności gospodarczej należy traktować jako rewizję wniesioną od całego postanowienia zarządzającego wpis fundacji do rejestru?"

podjął następującą uchwałę:

Niedopuszczalne jest wydanie przez sąd rejestrowy postanowienia zarządzającego wpis fundacji do rejestru i równocześnie odmawiającego wpisu przewidzianej w statucie tej fundacji działalności gospodarczej. Sąd drugiej instancji, rozpoznając rewizję wnioskodawcy od takiego postanowienia, a dotyczącą jedynie odmowy wpisu przewidzianej w statucie działalności gospodarczej, może uchylić zaskarżone postanowienie także w części zarządzającej wpis fundacji do rejestru.

Uzasadnienie:

Sąd Rejonowy dla Miasta Stołecznego Warszawy w Warszawie - rozpoznając sprawę z wniosku fundatora Jana T., o wpis Fundacji Ochrony Zabytków Militarnych z siedzibą w Warszawie do rejestru fundacji - postanowieniem z dnia 4 sierpnia 1995 r. zobowiązał wnioskodawcę m.in. do zmiany określonych postanowień statutu tworzonej fundacji, w tym dotyczących prowadzenia przez tę fundację działalności gospodarczej, w terminie 21 dni pod rygorem odmowy wpisu do rejestru. Sąd Rejonowy zaznaczył przy tym, że należy szczegółowo określić rodzaj i zakres działalności gospodarczej oraz że działalność ta "nie może być tożsama z działalnością statutową".

Wnioskodawca przedłożył zmieniony statut, który w § 38 zawierał postanowienie następującej treści: "Fundacja może prowadzić w kraju i za granicą, zgodnie z obowiązującymi w tym zakresie przepisami, działalność gospodarczą w zakresie wydawnictwa i produkcji oraz rozpowszechniania filmów opracowanych na podstawie prac badawczych i konserwatorskich wykonywanych przez Fundację".

Postanowieniem z dnia 1 października 1995 r. Sąd Rejonowy zarządził wpis Fundacji Ochrony Zabytków Militarnych z siedzibą w Warszawie do rejestru fundacji i określił treść wpisu rubryk 2, 3, 4 i 5 księgi rejestrowej, natomiast odmówił wpisu przewidzianej w statucie tej fundacji działalności gospodarczej. W uzasadnieniu Sąd Rejonowy stwierdził, że fundacja jest jednostką organizacyjną realizującą cele użyteczności publicznej w sposób niedochodowy. Z tytułu realizacji tych celów fundacja nie może więc czerpać zysków, prowadząc działalność gospodarczą pokrywającą się z jej działalnością statutową.

W rewizji od tego postanowienia wnioskodawca domagał się jego uchylenia w części odmawiającej wpisu działalności gospodarczej i przekazania sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania. Zarzucił, że zaskarżone postanowienie godzi w istotę działalności fundacyjnej, którą stanowi samodzielne zdobywanie środków finansowych pozwalających na tę działalność.

Rozpoznając rewizję Sąd Wojewódzki w Warszawie, postanowieniem z dnia 30 kwietnia 1996 r., przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia, jako budzące poważne wątpliwości, zagadnienia prawne przytoczone w sentencji uchwały.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Ustawa z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach (jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 46, poz. 203) stwarza możliwość prowadzenia przez fundacje działalności gospodarczej w rozmiarach służących realizacji celów fundacji. Skorzystanie z tej możliwości wymaga wprowadzenia stosownych postanowień do statutu fundacji. Z zestawienia art. 5 ust. 1 z art. 11 ust. 1 powołanej ustawy bowiem wynika, że fundacja może prowadzić działalność gospodarczą tylko na zasadach określonych w statucie. Podjęcie działalności gospodarczej nie przewidzianej w statucie wymaga uprzedniej zmiany statutu.

Zgodnie z § 2 pkt. 6 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 13 kwietnia 1984 r. w sprawie prowadzenia rejestru fundacji (Dz. U. Nr 27, poz. 139 ze zm.), rodzaj i zakres prowadzonej przez fundację działalności gospodarczej podlegają wpisowi do rejestru fundacji.

Fundacja staje się podmiotem prawa cywilnego dopiero z chwilą wpisania jej do rejestru fundacji, gdyż z tą chwilą - jak stanowi art. 7 ust. 1 cytowanej na wstępie ustawy - uzyskuje osobowość prawną. Wpis fundacji do rejestru ma zatem charakter konstytutywny.

Z przepisów powołanego rozporządzenia z dnia 13 kwietnia 1984 r. wynika, że wszczęcie postępowania o wpis fundacji do rejestru następuje na wniosek fundatora lub zarządu fundacji. Wniosek taki powinien zawierać dane potrzebne do wypełnienia poszczególnych rubryk rejestru i powinny być do niego dołączone dokumenty stanowiące podstawę wpisu. Jeżeli wniosek o wpis ma braki lub wady, które dadzą się usunąć, sąd powinien zażądać ich usunięcia w stosownym terminie. Jeżeli wnioskodawca nie usunie braków lub wad w wyznaczonym terminie, sąd odmówi wpisu do rejestru (§ 6, 7 i 8 tego rozporządzenia).

Stosownie do art. 9 ust. 1 ustawy o fundacjach, sąd dokonuje wpisu do rejestru fundacji po stwierdzeniu, że czynności prawne stanowiące podstawę wpisu zostały podjęte przez uprawnioną osobę lub organ i są ważne. Postanowienie o wpisaniu fundacji do rejestru sąd wydaje ponadto po stwierdzeniu, że cel i statut fundacji są zgodne z przepisami prawa.

Przytoczony przepis rozumieć trzeba w ten sposób, że przewidziany w nim obowiązek badania przez sąd rejestrowy zgodności statutu z przepisami prawa dotyczy wszystkich postanowień przedłożonego statutu, a nie jedynie tych, które w myśl art. 5 ust. 1 ustawy o fundacjach składają się na obligatoryjną treść statutu każdej fundacji. Wniosek taki wypływa z samego brzmienia przepisu, w którym jest mowa o statucie fundacji, nie zaś o koniecznych elementach jego treści.

Statut fundacji, ustalany przez fundatora lub inną upoważnioną osobę, może - obok koniecznych postanowień określonych w art. 5 ust. 1 zd. 1 ustawy o fundacjach - zawierać także inne szczegółowe postanowienia, przykładowo wskazane w zd. 2 ust. 1 tegoż art. 5, w tym postanowienia dotyczące prowadzenia przez fundację działalności gospodarczej. Wszystkie te postanowienia stanowią integralną część statutu, który jest jednolitym aktem wewnętrznym, obowiązującym w danej fundacji. Fundacja bowiem - jak stanowi art. 4 ustawy o fundacjach - działa na podstawie przepisów tej ustawy i statutu.

Integralność statutu sprawia, że sąd rejestrowy, zgodnie z art. 9 ust. 1 ustawy o fundacjach, może wydać postanowienie o wpisaniu fundacji do rejestru dopiero po stwierdzeniu, że wszystkie postanowienia przedstawionego statutu są zgodne z przepisami prawa. W postanowieniu takim sąd powinien określić treść wpisu poszczególnych rubryk rejestru, a zatem - w sytuacji, gdy statut przewiduje prowadzenie przez fundację działalności gospodarczej - także rubryki 6 księgi rejestrowej, w której wpisuje się rodzaj i zakres prowadzonej działalności gospodarczej.

W razie stwierdzenia, że postanowienia badanego statutu dotyczące prowadzenia przez fundację działalności gospodarczej nie odpowiadają prawu, sąd rejestrowy powinien zobowiązać wnioskodawcę do skorygowania treści tego statutu, a w razie nieuczynienia zadość takiemu żądaniu - odmówić wpisu fundacji do rejestru. Konstatacja, że postanowienia statutu dotyczące działalności gospodarczej są niezgodne z przepisami prawa nie może natomiast prowadzić do wydania przez sąd rejestrowy postanowienia zarządzającego wpis fundacji do rejestru i równocześnie odmawiającego wpisu przewidzianej w statucie tej fundacji działalności gospodarczej. Byłoby to orzeczenie dotknięte wewnętrzną sprzecznością, skoro fundacja po zarejestrowaniu powinna działać zgodnie ze złożonym do rejestru statutem.

Nie stanowi argumentu na rzecz odmiennego rozstrzygnięcia rozważanego zagadnienia podniesiona przez Sąd Wojewódzki okoliczność, że istnieje możliwość podjęcia przez fundację działalności gospodarczej także w późniejszym czasie, po zarejestrowaniu fundacji. Nie można bowiem nie dostrzegać, że statut jest uzewnętrznieniem woli fundatora. Wprowadzając do statutu postanowienia dotyczące prowadzenia określonej działalności gospodarczej fundator wychodzi z założenia, że dochody z tej działalności będą pomnażały majątek fundacji i pozwalały na realizację zamierzonych celów. Brak możliwości osiągania tych dochodów może nie pozostać bez wpływu na decyzję fundatora dotyczącą całego przedsięwzięcia. Może on np. zdecydować, że ograniczy pierwotnie zamierzony cel lub teren działania tworzonej fundacji, a nawet odwołać swoje oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji.

Poza tym, zmiana statutu, której, zgodnie z art. 11 ustawy o fundacjach, wymaga podjęcie przez fundację działalności gospodarczej nie przewidzianej w statucie, dopuszczalna jest tylko wówczas, gdy statut zawiera stosowne w tej kwestii postanowienia (art. 5 ust. 1 zd. 2 ustawy o fundacjach). Wymaga ona także wpisania do rejestru fundacji.

Istota drugiego z przedstawionych zagadnień prawnych sprowadza się do rozstrzygnięcia kwestii, czy sąd drugiej instancji, który rozpoznaje rewizję wnioskodawcy od postanowienia sądu rejestrowego zarządzającego wpis fundacji do rejestru i równocześnie odmawiającego wpisu przewidzianej w statucie tej fundacji działalności gospodarczej, a dotyczącą jedynie odmowy wpisu, może uchylić to postanowienie także w części nie zaskarżonej.

Zgodnie z § 5 powoływanego już rozporządzenia w sprawie prowadzenia rejestru fundacji, w postępowaniu w sprawach rejestru stosuje się przepisy kodeksu postępowania cywilnego o postępowaniu nieprocesowym, chyba że przepisy tego rozporządzenia stanowią inaczej. Wspomniane rozporządzenie nie zawiera przepisów szczególnych, takich jak § 24 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 1 lipca 1934 r. o rejestrze handlowym, (Dz. U. Nr 59, poz. 511 ze zm.), stanowiący, że sąd rewizyjny nie jest związany podstawami i wnioskami rewizyjnymi, czy § 17 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 23 lutego 1995 r. w sprawie sposobu prowadzenia sądowego rejestru spółdzielni (Dz. U. Nr 23, poz. 129), zgodnie z którym sąd rewizyjny nie jest związany granicami rewizji i może uchylić zaskarżone orzeczenie również na niekorzyść skarżącego. Z braku przepisów szczególnych, w postępowaniu przed sądem drugiej instancji w sprawach rejestru fundacji mają zastosowanie zasady ogólne. W związku z wejściem w życie z dniem 1 lipca 1966 r. ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego, rozporządzeń Prezydenta Rzeczypospolitej - Prawo upadłościowe i Prawo o postępowaniu układowym, Kodeksu postępowania administracyjnego, ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 43, poz. 189) trzeba zaznaczyć, że wspomniane zasady ogólne mogą wynikać z różnych unormowań.

Jeżeli sąd drugiej instancji rozpoznaje rewizję od orzeczenia sądu rejestrowego wydanego przed dniem 1 lipca 1996 r., a taka sytuacja ma miejsce w sprawie, w której wyłoniło się rozważane zagadnienie prawne, będą to - zgodnie z art. 11 ust. 2 powołanej ustawy z dnia 1 marca 1996 r. - ogólne zasady postępowania rewizyjnego, w tym wynikające z art. 381 i 382 k.p.c. w ich brzmieniu sprzed zmiany dokonanej tą ustawą. W myśl tych przepisów, zasadą było zarówno związanie sądu rewizyjnego granicami rewizji, jak i obowiązywanie zakazu reformationis in peius.

W orzecznictwie utrwalił się jednak pogląd, że obowiązywanie wspomnianych zasad nie oznacza, by od zasad tych nie były dopuszczalne wyjątki w pewnych ściśle określonych sytuacjach. Przyjmowano, że wyjątki takie zachodzą - w zakresie wynikającym z niepodzielności orzeczeń - w sprawach o rozwód, o stwierdzenie nabycia spadku, a także o dział spadku, zniesienie współwłasności i podział majątku wspólnego (por. w szczególności: uchwały Pełnego Składu Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z dnia 12 października 1970 r. III CZP 6/70, OSNCP 1971, z. 7-8, poz. 117 oraz z dnia 26 października 1973 r. III CZP 13/73, OSNCP 1974, z. 9, poz. 144, a także uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 11 marca 1977 r. III CZP 7/77, OSNCP 1977, z. 11, poz. 205).

W świetle ustalonych w orzecznictwie zasad sytuację określoną w rozważanym zagadnieniu prawnym uznać trzeba również za wyjątkową z uwagi na integralność statutu fundacji. Przedmiot zaskarżenia jest tu ściśle związany z całością postanowienia o wpisaniu fundacji do rejestru, które - jak była już o tym mowa - może być wydane tylko wtedy, gdy statut fundacji jest zgodny z przepisami prawa. Wpis do rejestru rodzaju i zakresu przewidzianej w statucie działalności gospodarczej jest natomiast rozstrzygnięciem wynikającym z postanowień tego samego statutu jako niepodzielnego aktu. Ostateczne rozstrzygnięcie o zgodności postanowień statutu o prowadzeniu przez fundację działalności gospodarczej z przepisami prawa może rzutować - o czym była już również mowa - na zasadność rozstrzygnięcia o wpisaniu fundacji do rejestru. Zachodzą zatem podstawy do przyjęcia, że w rozważanym wypadku sąd drugiej instancji, w ramach wyjątku od ogólnych zasad postępowania rewizyjnego, może uchylić zaskarżone postanowienie także w części zarządzającej wpis fundacji do rejestru. Bez znaczenia dla dopuszczalności takiego rozstrzygnięcia pozostaje wskazany przez Sąd Wojewódzki w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego § 13 powoływanego rozporządzenia w sprawie prowadzenia rejestru fundacji, gdyż na podstawie tego przepisu sąd rejestrowy nie mógłby z urzędu wykreślić wpisu fundacji z rejestru bez wzruszenia orzeczenia zarządzającego dokonanie tego wpisu. Wyjątek od ogólnych zasad postępowania rewizyjnego jest tu natomiast dopuszczalny z uwagi na integralność statutu fundacji i podjętych na jego podstawie rozstrzygnięć.

Z przytoczonych wyżej powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 391 k.p.c. w brzmieniu sprzed zmiany dokonanej ustawą z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego... (Dz. U. Nr 43, poz. 189) w związku z art. 11 ust. 2 tej ustawy podjął uchwałę jak w sentencji.

OSNC 1996 r., Nr 11, poz. 151