Wyrok z dnia 1996-02-09 sygn. I CRN 9/96

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CRN 9/96

Wyrok z dnia 9 lutego 1996 r.

W razie śmierci małżonka w procesie o zniesienie z datą wsteczną wspólności majątkowej małżeńskiej, postępowanie nie podlega umorzeniu (art. 446 k.p.c. w zw. z art. 452 k.p.c.), lecz jest kontynuowane z udzialem spadkobierców (spadkobiercy) zmarłego (art. 181 § 1 pkt 1 k.p.c.), jeśli są (jest) nimi (nim) osoby (osoba) inne (inna) niż małżonek zmarłego.

Przewodniczący: sędzia SN Z. Strus.

Sędziowie SN: B. Czech (sprawozdawca), J. Majewska.

Sąd Najwyższy, z udziałem prokuratora W. Bryndy, po rozpoznaniu w dniu 9 lutego 1996 r. sprawy z powództwa Lutomiły H. przeciwko Dariuszowi H. i Anecie S., spadkobiercom Mirosława H. o zniesienie ustawowej wspólności majątkowej, na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości (...) od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Poznaniu z dnia 27 października 1993 r., sygn. akt (...) oddalił rewizję nadzwyczajną.

Uzasadnienie:

Sąd Wojewódzki w Poznaniu wyrokiem zaocznym z dnia 27 października 1993 r. zniósł z dniem 1 lipca 1992 r. wspólność majątkową małżeńską Lutomiły H. i Mirosława H., powstałą na skutek zawarcia przez nich małżeństwa dnia 10 października 1964 r., oraz orzekł o kosztach procesu i rygorze natychmiastowej wykonalności.

Wyrok ten nie został zaskarżony w zwykłym trybie i stał się prawomocny.

Minister Sprawiedliwości z urzędu złożył od niego rewizję nadzwyczajną, zarzucając rażące naruszenie art. 2 § 2, art. 213 § 1, art. 232, 233 § 1, art. 431 i 441 k.p.c. w zw. z art. 452 k.p.c., art. 52 k.r.o., a także naruszenie interesu Rzeczypospolitej Polskiej oraz wnosząc o uchylenie tego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Rejonowemu w Poznaniu do ponownego rozpoznania.

W toku postępowania przed Sądem Najwyższym okazało się, że pozwany Mirosław H. zmarł dnia 7 maja 1995 r. W związku z tym Sąd Najwyższy zawiesił postępowanie, a następnie podjął je, albowiem Sąd Rejonowy w Poznaniu prawomocnym postanowieniem z dnia 1 września 1995 r. sygn. akt (...) stwierdził, że spadek po Mirosławie H. nabyli na podstawie ustawy: żona Lutomiła H. oraz dzieci spadkodawcy: Dariusz H. i Aneta S. - po 1 /3 części.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Przede wszystkim rozważenia wymaga kwestia, czy proces może toczyć się dalej, czy też postępowanie podlega umorzeniu, skoro pozwany zmarł.

1. Artykuł 452 k.p.c. nakazuje - w sprawach o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami - stosować odpowiednio m.in. art. 446 k.p.c., który stanowi, że w razie śmierci jednego z małżonków postępowanie umarza się.

Trzeba mieć na uwadze, że stosowanie "odpowiednie" przepisu oznacza niezbędną adaptację (i ewentualnie zmianę niektórych elementów) normy do zasadniczych celów i form danego postępowania, do którego mamy stosować przepis "odpowiednio" oraz wymaga pełnego uwzględnienia charakteru i celu danego postępowania i wynikających stąd różnic w stosunku do uregulowań, które mają być zastosowane.

2. W judykaturze i w doktrynie przyjęty jest od dawna nie kwestionowany pogląd, że zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami może nastąpić z datą wcześniejszą w stosunku do daty uprawomocnienia się wyroku uwzględniającego powództwo, jeśli przyczyny zniesienia istniały już w okresie, którego dotyczy ta wcześniejsza data (por. np. uchwały pełnego składu Izby Cywilnej SN: z dnia 27 marca 1973 r. III CZP 69/70, OSNCP 1973, z. 2, poz. 20 oraz z dnia 9 czerwca 1976 r. III CZP 46/75, OSNCP 1976, z. 9, poz. 184).

3. Prawo żądania zniesienia wspólności majątkowej między małżonkarm ma charakter majątkowy (por. np. uzasadnienie uchwały SN z dnia 5 października 1994 r. III CZP 126/94, OSNC 1995, z. 2, poz. 34). Ma jednocześnie charakter osobisty, albowiem wystąpić z nim może tylko każdy z małżonków (art. 52 § 1 k.r.o.) oraz prokurator, wskazując małżonka, na rzecz którego to czyni (art. 7 i 55 k.p.c.). Nie podlega przeto dziedziczeniu (art. 922 § 2 k.c.).

Osoby trzecie nie są zatem uprawnione do wytoczenia powództwa o zniesienie wspólności majątkowej małżeńskiej. Nie wyłącza to jednak - w niektórych sytuacjach - możliwości wstąpienia do procesu o wymienione zniesienie następców prawnych małżonka zmarłego w toku tego procesu; następcy ci - broniąc swoich interesów majątkowych - wstępują wówczas w sytuację procesową zaistniałą za życia małżonka.

4. Wspólność majątkowa małżeńska ustaje z chwilą ustania małżeństwa na skutek śmierci małżonka. W związku z tym nie można kontynuować procesu zarówno z udziałem następców prawnych powoda, jak i z udziałem następców prawnych pozwanego, jeśli powód nie żądał zniesienia wspólności z datą wsteczną, albowiem - to, co miało być osiągnięte w wyniku procesu - zaistniało z mocy samego prawa i wydarzenia faktycznego - śmierci małżonka (wynika to z art. 446 k.p.c. w zw. z art. 452 k.p.c., który nakazuje umorzyć postępowanie). Natomiast w razie żądania zniesienia wspólności z datą wsteczną i śmierci małżonka w toku procesu sytuacja jest odmienna.

5. Zniesienie takiej wspólności z datą wsteczną ma wpływ na ustalenie składników majątku wspólnego i w konsekwencji - jego podział. Inaczej przeto kształtować się będzie skład i podział takiego majątku dokonany po ustaniu wspólności majątkowej wskutek śmierci jednego z małżonków, a inaczej, gdy jedno z małżonków wprawdzie zmarło w toku procesu, lecz nie jego śmierć, ale data zniesienia wspólności - wcześniejsza od daty śmierci - określona w wyroku, będzie decydująca dla tego podziału. Zniesienie wspólności z datą wcześniejszą od daty śmierci będzie mieć również wpływ na określenie podlegającej dziedziczeniu masy spadkowej. W związku z tym Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 19 marca 1987 r. III CRN 50/87 (OSNCP 1988, z. 5, poz. 71) przyjął, że umorzenie postępowania w sprawie o zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami z powodu śmierci jednego z nich (art. 446 k.p.c.) jest dopuszczalne wtedy, gdy powód (powódka) nie domaga się zniesienia wspólności z datą wsteczną. Sąd Najwyższy, rozpoznający niniejszą sprawę, podziela ten pogląd.

6. W rozpoznawanej sprawie powódka żąda zniesienia wspólności majątkowej z datą wsteczną. Do procesu wstępują zatem następcy prawni zmarłego pozwanego. Spadkobiercami zmarłego pozwanego są: powódka i jego dzieci. Występowanie powódki - jako następcy prawnego pozwanego Mirosława H. - również po stronie pozwanej jest niedopuszczalne (art. 355 § 1 k.p.c.), a zatem po stronie pozwanej wstępują do procesu jedynie dzieci zmarłego, jako jego spadkobiercy (art. 180 § 1 pkt 1 k.p.c.).

II. Sąd Najwyższy miał na uwadze następujące okoliczności:

1. Minister Sprawiedliwości trafnie zarzucił rażące naruszenie przepisów wymienionych w rewizji nadzwyczajnej. Trafny był również, w dacie wnoszenia rewizji nadzwyczajnej, zarzut naruszenia interesu Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Zasadniczym motywem wniesienia rewizji nadzwyczajnej była ochrona interesu osób trzecich (wierzycieli) w związku z niedopuszczalnym, bo sprzecznym z prawem, zniesieniem wspólności majątkowej małżeńskiej z datą wsteczną.

Motyw ten jest zasadny. Sąd Najwyższy w ostatnim okresie dał temu wyraz w wielu swoich wyrokach stwierdzając np., że:

a) z art. 52 § 1 k.r.o. nie może być wyciągnięty wniosek, że o zniesieniu wspólności majątkowej małżeńskiej prawo pozwala orzekać z całkowitym pomijaniem zagrożeń dla interesu osób trzecich (orzeczenie z dnia 1ł stycznia 1995 r., II CRN 148/94, OSNC 1995, z. 4, poz. 7);

b) orzeczeniu o zniesieniu małżeńskiej wspólności ustawowej skutek wsteczny powinien być nadawany w sytuacjach rzadkich i wyjątkowych (orzeczenie z dnia 3 lutego 1995 r., II CRN 162/94, OSNC 1995, z. 5, poz. 100),

c) w sprawie o zniesienie wspólności ustawowej obowiązkiem sądu jest również zbadanie, czy powództwo nie zmierza do pokrzywdzenia wierzycieli jednego z małżonków (orzeczenie z dnia 24 maja 1994 r., I CRN 50/94, OSNCP 1994, z. 12, poz. 246),

d) rodzina korzystająca z dochodów związanych z działalnością gospodarczą jednego ze współmałżonków musi też ponosić ujemne skutki takiej działalności; dlatego niepowodzenia współmałżonka w działalności gospodarczej i zamiar uniemożliwienia wierzycielom egzekucji z majątku wspólnego, nie mogą stanowić ważnego powodu do zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej w rozumieniu art. 52 § 1 k.r.o. (orzeczenie z dnia 24 maja 1994 r., I CRN 61/94, OSP 1995, z. 4, poz. 96),

e) żądanie zniesienia wspólności majątkowej małżeńskiej jedynie ze względu na dług jednego z małżonków podlega ocenie - także w świetle przesłanek z art. 41 § 3 k.r.o. - co wymaga rozważenia również kwestii zarządu majątkiem wspólnym (orzeczenie z dnia 22 listopada 1994 r., II CRN 131/94, OSNC 1995, z. 4, poz. 69).

3. Motyw ten przestał być jednak aktualny, albowiem pozwany zmarł. Spadek po nim nabyli wprost: żona (powódka) i dzieci zmarłego (postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku). Odpowiadają oni zatem za długi spadkowe bez ograniczenia (art. 1031 § 1 k.c.), a więc zarówno majątkiem spadkowym, jak i majątkiem własnym. Zniesienie wspólności majątkowej małżeńskiej z datą wsteczną ma - w tej sytuacji - znaczenie jedynie dla zakresu i sposobu podziału majątku wspólnego i spadkowego między stronami niniejszego procesu. Nie wpływa zaś na sytuację wierzycieli zmarłego pozwanego.

Rewizja nadzwyczajna wniesiona została po upływie terminu przewidzianego w art. 421 § 2 k.p.c. Do jej uwzględnienia potrzebne jest zatem wykazanie, że orzeczenie narusza interes Rzeczypospolitej Polskiej. Naruszenie tego interesu, istniejące w dacie wnoszenia rewizji nadzwyczajnej, przestało być aktualne w czasie orzekania przez Sąd Najwyższy. Państwo było bowiem zainteresowane w ochronie wierzytelności osób trzecich przed zniesieniem wspólności majątkowej małżeńskiej z datą wsteczną w sytuacji niewyjaśnienia istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy okoliczności, ale nie ma - w okolicznościach rozpoznawanej sprawy - interesu w określaniu sposobu i zakresu podziału majątku dorobkowego i spadkowego, jeśli nie mają one wpływu na los długu spadkowego.

Dlatego Sąd Najwyższy oddalił rewizję nadzwyczajną (art. 421 § 2 k.p.c.).

OSNC 1996 r., Nr 6, poz. 85