Uchwała z dnia 1996-01-11 sygn. III CZP 187/95

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 187/95

Uchwała z dnia 11 stycznia 1996 r.

Przewodniczący: sędzia SN S. Dmowski (sprawozdawca).

Sędziowie SN: F. Barczewska, G. Bieniek.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Czesława B. przeciwko Franciszkowi G. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 11 stycznia 1996 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Wojewódzki w Lublinie, postanowieniem z dnia 17 października 1995 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"1) Czy art. 488 § 1 k.c. ma zastosowanie do zwrotu wzajemnych świadczeń wynikających z nieważnej umowy przeniesienia własności nieruchomości;

2) w przypadku pozytywnej odpowiedzi kiedy rozpoczyna się bieg przedawnienia roszczeń kupującego o zwrot zapłaconej ceny?"

podjął następującą uchwałę:

Artykuł 488 § 1 k.c. nie ma zastosowania do zwrotu świadczeń spełnionych w wykonaniu nieważnej umowy przeniesienia własności nieruchomości.

Uzasadnienie:

Przedstawione przez Sąd Wojewódzki zagadnienie prawne wyłoniło się w sprawie o zwrot zrewaloryzowanej ceny nieruchomości nabytej przez powoda - na podstawie umowy sporządzonej bez zachowania formy aktu notarialnego - od Janiny G., której spadkobiercą jest pozwany Franciszek G. Sąd Rejonowy oddalił powództwo w tej sprawie, przyjmując, że roszczenie powoda uległo przedawnieniu, natomiast Sąd Wojewódzki, rozpoznając sprawę na skutek jego rewizji, uznał, że w sprawie tej występuje zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, a mianowicie "czy art. 488 § 1 k.c. ma zastosowanie do zwrotu wzajemnych świadczeń wynikających z nieważnej umowy przeniesienia własności nieruchomości"?

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zasadniczym problemem w niniejszej sprawie nie jest to, czy art. 488 § 1 k.c. ma zastosowanie do zwrotu wzajemnych świadczeń wynikających z nieważnej umowy przeniesienia własności nieruchomości, lecz to, czy ma on w ogóle zastosowanie do zwrotu świadczeń już spełnionych. Zagadnienie możliwości zastosowania tego przepisu do umów nieważnych jest w tym wypadku zagadnieniem niejako wtórnym.

Zdaniem Sądu Najwyższego, w kwestii zasadniczej, a mianowicie, czy przepis art. 488 k.c. ma zastosowanie przy zwrocie świadczeń już spełnionych, należy zająć stanowisko negatywne. Z usystematyzowania przepisów zamieszczonych w dziale III, tytułu VII, księgi trzeciej kodeksu cywilnego wynika, że art. 488-491 § 1 k.c. mają zastosowanie jedynie przy wykonywaniu umów wzajemnych, natomiast w zakresie odstąpienia od takich umów, niemożliwości ich wykonania, rozwiązania i nieważności mają zastosowanie jedynie art. 491 § 2 - 497 k.c. Także treść art. 488 (obu paragrafów), w tym w zestawieniu z uregulowaniami zawartymi w artykułach kolejnych, tj. 490 i 491, wskazuje jednoznacznie na to, że odnosi się on wyłącznie do wykonania (spełnienia świadczeń) zobowiązań z umów wzajemnych. Zwrot "Świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (świadczenia wzajemne) powinny być spełnione jednocześnie..." nie daje podstaw do wniosku, że art. 488 k.c. odnosi się również do zwrotu świadczeń już wykonanych - w razie odstąpienia od takiej umowy, jej rozwiązania czy też nieważności. Przyjęcie innego stanowiska czyniłoby wręcz niezrozumiałą regulację zawartą w art. 491 § 1 k.c., w myśl którego, "Jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy (...)". Trudno przecież mówić o odstąpieniu od nieważnej umowy - w dodatku po spełnieniu przez obie strony świadczeń, do których się w niej zobowiązały. Także uregulowanie zawarte w zdaniu drugim - art. 491 k.c., w myśl którego uprawniony może żądać wykonania zobowiązania, wskazuje na to, że nie chodzi tu o zwrot świadczeń spełnionych.

Niemożliwość przyjęcia, że art. 488 k.c. ma zastosowanie do zwrotu świadczeń już spełnionych w wykonaniu zobowiązania wynikającego z umowy wzajemnej, wyklucza możliwość zastosowania tego przepisu w sytuacji, gdy wchodzi - jak w niniejszej sprawie - w grę zwrot świadczeń spełnionych w wykonaniu umowy nieważnej. Przeciwnie, należy przyjąć, że art. 488 § 1 k.c. nie miałby z reguły zastosowania również przy wykonywaniu umów wzajemnych, w których zobowiązanie się jednej strony byłoby dotknięte nieważnością. Przecież powód, po uiszczeniu ceny nieruchomości określonej w nieważnej umowie mającej na celu przeniesienie własności, nie mógłby skutecznie domagać się jej wykonania, powołując jako podstawę żądania art. 488 § 2 zdanie drugie k.c.

Stanowiska odmiennego od zajętego w sentencji uchwały nie można wyprowadzić z regulacji zawartej w art. 497 k.c. Przepis ten odnoszący się m.in. do nieważnych umów wzajemnych odsyła jedynie do artykułu poprzedniego, czyli 496 k.c. Oznacza to, że jeżeli wskutek nieważności umowy strony mają dokonać zwrotu świadczeń wzajemnych, każdej z nich przysługuje prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot. Nie jest to więc regulacja nawiązująca do art. 488 k.c., lecz do art. 461 k.c.

Mając na uwadze przytoczone wyżej argumenty Sąd Najwyższy podjął uchwałę rozstrzygającą przedstawione przez Sąd Wojewódzki wątpliwości w sposób wskazany w sentencji (art. 391 k.p.c.).

OSNC 1996 r., Nr 4, poz. 55