Postanowienie z dnia 1995-01-11 sygn. II CRN 149/94

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CRN 149/94

Postanowienie z dnia 11 stycznia 1995 r. 

Wpis hipoteki przymusowej, obciążającej nieruchomość ujawnioną w księdze wieczystej jako przedmiot własności (użytkowania wieczystego) obojga małżonków na zasadzie wspólności ustawowej, może być dokonany na podstawie tytułu wykonawczego przeciwko któremukolwiek z nich.

Przewodniczący: sędzia SN J. Suchecki (sprawozdawca).

Sędziowie SN: K. Kołakowski, C. Żuławska.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 11 stycznia 1995 r. na rozprawie sprawy z wniosku Banku Spółdzielczego w D., z udziałem Ryszarda S. i Bernadetty S., o wpis hipoteki przymusowej, na skutek rewizji nadzwyczajnej Ministra Sprawiedliwości od dokonanego przez Sąd Rejonowy w Kazimierzy Wielkiej wpisu z dnia 15 października 1993 r. nr (...) w księdze wieczystej nr 541 hipoteki przymusowej w kwocie 129 328 starych zł

postanowił uchylić zaskarżony wpis i sprawę przekazał Sądowi Rejonowemu w Kazimierzy Wielkiej do ponownego rozpoznania i orzeczenia w przedmiocie opłaty od rewizji nadzwyczajnej.

Uzasadnienie:

Uwzględniając wniosek Banku Spółdzielczego z dnia 27 września 1993 r. Sąd Rejonowy w Kazimierzy Wielkiej w dniu 15 października 1993 r. dokonał w dziale IV księgi wieczystej nr 541, urządzonej dla nieruchomości w D., stanowiącej - na zasadzie wspólności ustawowej - przedmiot wieczystego użytkowania gruntu i własności budynku Ryszarda i Bernadetty małż. S. wpisu hipoteki przymusowej w kwocie 129 328 400 starych zł na zabezpieczenie wierzytelności z tytułu poręczenia przez Ryszarda S. kredytu udzielonego przez wnioskodawcę osobie trzeciej.

Wpis ten uprawomocnił się wobec odrzucenia rewizji uczestników wniesionej po terminie. Zaskarżony został przez Ministra Sprawiedliwości rewizją nadzwyczajną z wnioskiem o jego uchylenie i przekazanie sprawy wymienionemu Sądowi Rejonowemu do ponownego rozpoznania. Rewidujący zarzucił rażące naruszenie prawa: art. 46 ust. 1 i art. 109 ust. 1 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147 ze zm.) w związku z art. 42 k.r.o., a ponadto naruszenie interesu Rzeczypospolitej Polskiej. W uzasadnieniu rewizji nadzwyczajnej wskazał, że z dokumentów złożonych do akt księgi wieczystej wynika, iż małżeństwo uczestników zostało rozwiązane przez rozwód wyrokiem wydanym przed zawarciem umowy poręczenia, stanowiącej podstawę bankowego tytułu wykonawczego i - w realizacji tego tytułu - przedmiotowego wpisu. Brak jest jednak danych co do daty prawomocności wyroku rozwodowego. Ponadto tytuł wykonawczy jako dłużnika wskazuje tylko Ryszarda S., stąd - zdaniem rewidującego - nie mógł stanowić podstawy obciążenia nieruchomości ujawnionej w księdze wieczystej jako przedmiot wspólności ustawowej.

Zdaniem rewidującego, wadliwy wpis hipoteki przymusowej narusza także interes Rzeczypospolitej Polskiej.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rewizja nadzwyczajna jest uzasadniona, jeżeli kwestionuje zasadność wpisu obciążającego całą nieruchomość w sytuacji, gdy nie zostało wyjaśnione, czy w dacie jego dokonania Ryszard S. pozostawał jeszcze w związku małżeńskim z Bernadettą S. Bezsporne jest bowiem, że tylko Ryszard S. był poręczycielem kredytu, udzielonego przez wnioskodawcę osobie trzeciej, i tylko on jest dłużnikiem wnioskodawcy, wymienionym w tytule wykonawczym, wystawionym na podstawie art. 53 ust. 2 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. - Prawo bankowe (jedn. tekst: Dz. U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359 ze zm.). Odpowiedzialność Bernadetty S. za długi męża ograniczała się do majątku dorobkowego (art. 41 § 1 k.r.o.), z chwilą ustania wspólności ustawowej (uprawomocnienia się wyroku rozwodowego) zakończyła się i od tej chwili wierzyciel jej byłego małżonka może żądać zaspokojenia wyłącznie z dotychczas odrębnego jego majątku oraz przysługującego mu udziału w dotychczasowym majątku wspólnym (art. 42 k.r.o.). W takiej sytuacji, jak słusznie zauważył rewidujący, wpis hipoteki przymusowej mógłby, z mocy art. 65 ust. 2 cyt. ustawy o księgach wieczystych i hipotece, obciążać jedynie udział Ryszarda S. W aktach księgi wieczystej znajduje się odpis wyroku rozwodowego uczestników z dnia 25 kwietnia 1990 r., wydanego przez Sąd Rejonowy w Pińczowie w sprawie sygn. akt (...), ze wzmianką o jego prawomocności, noszącą datę 30 grudnia 1993 r., brak jednak danych, z jaką datą wyrok ten uprawomocnił się.

Obciążenie całej nieruchomości uczestników bez wyjaśnienia dopuszczalności takiego obciążenia - w myśl wywodów, jak wyżej - nastąpiło z rażącym naruszeniem powołanych w rewizji nadzwyczajnej i przytoczonych wyżej przepisów prawa. Należy także podzielić pogląd rewidującego o naruszeniu interesu Rzeczypospolitej Polskiej, chroniącej własność przed bezzasadnym jej uszczupleniem. Natomiast Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę nie podziela poglądu prawnego tegoż sądu, wyrażonego w postanowieniu z dnia 5 lipca 1994 r. I CRN 83/94 (OSNCP 1994, z. 12, poz. 247), by do wpisu hipoteki przymusowej, obciążającej nieruchomość stanowiącą majątek wspólny dłużnika i jego małżonka, na podstawie tzw. bankowego tytułu wykonawczego wystawionego tylko przeciwko dłużnikowi, niezbędna była klauzula wykonalności przewidziana w art. 787 § 1 k.p.c. W wymienionej sprawie (I CRN 83/94) Sąd Najwyższy przyjął - zgodnie z utrwalonym w doktrynie i orzecznictwie poglądem - że hipoteka przymusowa jest szczególnego rodzaju środkiem egzekucyjnym i że w postępowaniu dotyczącym jej wpisu powinny znaleźć odpowiednie zastosowanie zasady rządzące postępowaniem egzekucyjnym (por. też uchwała z dnia 30 maja 1994 r. III CZP 72/94, OSNCP 1994, z. 12, poz. 235). Uznał jednak, że do egzekucji z majątku objętego wspólnością ustawową na podstawie tytułu dotyczącego jednego z małżonków niezbędna jest klauzula wykonalności przeciwko drugiemu z nich, wydana na podstawie art. 787 § 1 k.p.c. i odniósł tę zasadę do postępowania o wpis hipoteki przymusowej.

Zdaniem jednak Sądu Najwyższego w składzie rozpoznającym niniejszą sprawę, powyższa wykładnia, uzależniająca dopuszczalność egzekucji z majątku dorobkowego od klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, nie znajduje wystarczającego uzasadnienia w aktualnym stanie prawnym. W okresie obowiązywania dawnego kodeksu postępowania cywilnego, nie zawierającego normy art. 787 k.p.c., i pod rządem art. 23 § 1 kodeksu rodzinnego z dnia 27 czerwca 1950 r. (Dz. U. Nr 34, poz. 308), którego odpowiednikiem jest dziś art. 41 § 1 k.r.o., nie budziło wątpliwości, że do egzekucji z majątku wspólnego wystarczał tytuł opiewający na któregokolwiek z małżonków (orzeczenie SN z dnia 26 czerwca 1953 r. C 119/52, Zb. Orz. 1953, poz. 77). Wejście w życie obecnego kodeksu postępowania cywilnego, a wraz z nim normy zawartej w jego art. 787, wywołało w doktrynie i orzecznictwie rozbieżne poglądy co do celu jej ustanowienia i zakresu wykorzystania. Tak np. w uchwale z dnia 21 sierpnia 1975 r. III CZP 59/75 (OSNCP 1976, z. 4, poz. 81) Sąd Najwyższy stwierdził, że wymieniony przepis ustanowiony został w interesie wierzyciela i znajduje zastosowanie w szczególnych wypadkach, gdy bez klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika egzekucja skierowana do przedmiotu objętego wspólnością byłaby niemożliwa, wskazując jako przykład ruchomości pozostające w wyłącznym władaniu małżonka nie objętego tytułem, których zajęcie z uwagi na treść art. 845 § 2 k.p.c. byłoby niedopuszczalne.

Odmienny pogląd wyraził Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 6 września 1978 r. IV CR 258/78 (OSNCP 1979, z. 6, poz. 127). Stosownie zaś do poglądów części doktryny, omawiany przepis służyć ma nie ochronie wierzyciela, lecz małżonka dłużnika i jego rodziny. Zdaniem Sądu Najwyższego, przedstawione wyżej kontrowersje stały się bezprzedmiotowe po nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego i dodaniu art. 767¹ (Dz. U. z 1985 r. Nr 20, poz. 86). Przepis ten - dopuszczając badanie w postępowaniu ze skargi na czynności komornika materialnoprawnej podstawy zajęcia mimo braku klauzuli przeciwko małżonkowi dłużnika - stanowi tym samym o procesowej jego dopuszczalności. Taką też wykładnię zawiera uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 czerwca 1987 r. III CZP 41/86 (OSNCP 1988, z. 1, poz. 3) i choć z uwagi na treść przedstawionego zagadnienia prawnego rozważania sądu dotyczyły ruchomości, to wykładnia ta powinna odnosić się do wszystkich składników mienia dorobkowego, jeżeli art. 767¹ k.p.c. stanowi o zajęciu przedmiotów, co oznacza, że obejmuje wszelkie sposoby egzekucji, także z nieruchomości lub praw majątkowych. Przychylając się do poglądu, że art. 787 k.p.c. jest przepisem mającym w szczególnych okolicznościach służyć wierzycielowi i uznając, że wykładnia wyrażona w wymienionej uchwale z dnia 30 czerwca 1987 r. dotyczy również nieruchomości stanowiących przedmiot wspólności ustawowej i tak ujawnionych w księgach wieczystych, Sąd Najwyższy w obecnym składzie - odnosząc ten pogląd do postępowania o wpis hipoteki przymusowej jako szczególnego rodzaju egzekucyjnego - stwierdził, że wpis hipoteki przymusowej, obciążającej nieruchomość ujawnioną w księdze wieczystej jako przedmiot własności (użytkowania wieczystego) obojga małżonków na zasadzie wspólności ustawowej, może być dokonany na podstawie tytułu wykonawczego przeciwko któremukolwiek z nich.

Dla poparcia odmiennej tezy Sąd Najwyższy w wymienionym orzeczeniu z dnia 5 lipca 1994 r. wskazał normę art. 787 § 2 k.p.c. jako jedyny środek obrony małżonka dłużnika przed zarzutami z art. 41 § 3 k.r.o. Zarzuty te mają charakter materialnoprawny i choć ustawodawca przewidział możliwość ich rozpoznania w postępowaniu klauzulowym przewidzianym w art. 787 § 2 lub skargowym - w art. 767¹ k.p.c., to trudno przyjąć, że jest to droga wyłączna, uniemożliwiająca także drogę procesu cywilnego. Rozumowanie przeciwne prowadziłoby bowiem do nieuzasadnionego ograniczenia uprawnień małżonka w dochodzeniu uprawnień materialnych, w szczególności, jeżeli zaniedba złożenia wniosku, o którym mowa w art. 787 § 2 k.p.c. lub uchybi krótkiemu terminowi skargi z art. 767¹ k.p.c. Przy założeniu egzekucyjnego charakteru postępowania o wpis hipoteki przymusowej - małżonkowi dłużnika, broniącemu się zarzutami z art. 41 § 3 k.r.o., przysługiwać więc może powództwo o wyłączenie lub ograniczenie możliwości zaspokojenia się wierzyciela ze wspólnej nieruchomości poprzez obciążenie jej hipoteką.

Mając na względzie przedstawione wyżej rozważania co do zasadności rewizji nadzwyczajnej z uwagi na brak ustalenia daty ustania wspólności ustawowej uczestników - z mocy art. 417 § 1 i art. 422 § 2 k.p.c. - orzeczono jak w sentencji.

OSNC 1995 r., Nr 5, poz. 84