Uchwała z dnia 1995-01-13 sygn. III CZP 169/94

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 169/94

Uchwała z dnia 13 stycznia 1995 r. 

Przewodniczący: sędzia SN T. Żyznowski (sprawozdawca).

Sędziowie SN: H. Ciepła, M. Słoniewski.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Marii B., Stanisława B. i Andrzeja B. przeciwko Zakładowi Energetycznemu (...) S.A. o zobowiązanie do przeniesienia własności nieruchomości, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 13 stycznia 1995 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w Rzeszowie, postanowieniem z dnia 1 grudnia 1994 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy właścicielowi nieruchomości, na której zakład energetyczny - działając na podstawie decyzji organu administracji zezwalającej na przeprowadzenie przez nieruchomość linii energetycznej, która to decyzja została następnie uchylona przez Naczelny Sąd Administracyjny - wybudował urządzenia energetyczne o wielomilionowej wartości, służy roszczenie z art. 231 § 2 k.c.?" podjął następującą uchwałę:

Właściciel gruntu, na którym, wzniesiono budynek lub inne urządzenie, może realizować przysługujące mu na podstawie art. 231 § 2 k.c. roszczenie przeciwko każdemu podmiotowi, który nie był uprawniony do dokonywania tego rodzaju nakładów na tym gruncie.

Uzasadnienie:

Powodowie: Maria B., Stanisław B. i Andrzej B. po sprecyzowaniu żądania pozwu wnosili o nakazanie pozwanemu Zakładowi Energetycznemu w Z., aby nabył od powodów własność działek nr 768 i 769 o łącznej powierzchni 9699 m2, położonych w P. przy ul. Misiągiewicza za cenę 1 187157 600 starych zł w terminie dwóch tygodni od uprawomocnienia się wyroku.

Sąd Wojewódzki w Przemyślu wyrokiem z dnia 28 maja 1992 r. sygn. akt (...) uwzględnił powództwo po ustaleniu, że wartość gruntu wynosi 1 187 157 600 starych zł. Wartość zaś usytuowanych na gruncie powodów urządzeń energetycznych wynosi 1207 846 568 starych zł. Urządzenia te obejmują usytuowane na gruncie powodów 12 słupów betonowych, w tym trzy podwójne i dwa potrójne. Ponadto na granicach działki powodów ustawione zostały słupy betonowe: od strony wschodniej i zachodniej po dwa; od strony południowej cztery oraz studzienka z wyjściami kablowymi. Z dalszych ustaleń wynika, że budowa linii energetycznej na nieruchomości powodów została zakończona w listopadzie 1981 r., a linia ta została przekazana do eksploatacji dnia 30 listopada 1981 r. Wojewoda (...) decyzją z dnia 4 maja 1981 r. ustalił miejsce i warunki realizacji inwestycji w postaci przebudowy wyjść z głównego punktu zasilania miasta P. Naczelnik Miasta P. wydał dnia 16 lipca 1981 r. decyzję zezwalającą Zakładowi Energetycznemu na przeprowadzenie sieci elektrycznej przez nieruchomość stanowiącą własność Józefy B. - poprzedniczki prawnej powodów. Wniesionego przez nią odwołania od tej decyzji nie uwzględnił Wojewoda (...) i decyzją z 7 października 1981 r. utrzymał w mocy decyzję Naczelnika Miasta P., powołując się na ustalenia wynikające z zatwierdzonego planu realizacyjnego i brak możliwości innego usytuowania spornych urządzeń. W wyniku wniesionej od tej decyzji przez Józefę B. skargi Naczelny Sąd Administracyjny - Ośrodek Zamiejscowy w Krakowie wyrokiem z dnia 19 stycznia 1982 r. sygn. akt (...) uchylił zaskarżoną decyzję oraz poprzedzającą ją decyzję Naczelnika Miasta P. Sąd ten stwierdził, że w postępowaniu administracyjnym nie został spełniony wymóg przewidziany w art. 35 ustawy z dnia 12 marca 1958 r. o zasadach i trybie wywłaszczania nieruchomości (Dz.U. z 1974 r. Nr 10, poz. 64 ze zm.). Uchylenie przez sąd zaskarżonych decyzji nastąpiło na podstawie art. 207 § 2 pkt 1 k.p.a.

Okoliczności, w jakich pozwany Zakład Energetyczny realizował inwestycję na gruncie powodów, podniósł tenże skarżący w ramach podstaw rewizyjnych przewidzianych w art. 368 pkt 1, 3, 4 i 5 k.p.c. Skarżący zakwestionował także dokonane przez Sąd Wojewódzki ustalenia wartości wybudowanych przez niego urządzeń. Sąd Apelacyjny w Rzeszowie podzielił zarzut skarżącego co do braku dostatecznego wyjaśnienia wartości gruntu powodów zajętego przez pozwany Zakład Energetyczny. Uchylił zaskarżony wyrok w zakresie uwzględniającym powództwo wobec tego pozwanego i przekazał sprawę Sądowi Wojewódzkiemu w Przemyślu do ponownego rozpoznania.

W toku ponownego rozpoznania Sąd Wojewódzki ustalił, że wartość urządzeń wzniesionych przez pozwany Zakład na gruncie powodów wynosi 757 983 000 starych zł. Koszt ich usunięcia został określony w opinii biegłego S.C. (którą Sąd meriti podzielił) na kwotę 2 230 000 000 starych zł. Natomiast wartość gruntu ustalona została na 1357 860 000 starych zł.

Sąd Wojewódzki powtórnie uwzględnił powództwo. Powołał się - przy wykładni przesłanek z art. 231 § 2 k.c. - także na przeznaczenie społeczno-gospodarcze wzniesionego urządzenia oraz koszt jego przeniesienia na inne miejsce.

Rewizję złożył pozwany Zakład Energetyczny. Z powołaniem się na podstawy rewizyjne przewidziane w art. 368 pkt 1, 3 i 4 k.p.c. skarżący wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania, ewentualnie o zmianę tego wyroku i oddalenie powództwa.

Sąd Apelacyjny, rozpoznając rewizję, przedstawił Sądowi Najwyższemu przytoczone na wstępie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Stosownie do art. 231 § 2 k.c., stanowiącego podstawę żądania powodów, właściciel gruntu, na którym wzniesiono budynek lub inne urządzenie o wartości przenoszącej znacznie wartość zajętej na ten cel działki, może żądać, aby ten, kto wniósł budynek lub inne urządzenie, nabył od niego własność działki za odpowiednim wynagrodzeniem. Nie ulega wątpliwości, że uprawnienia z mocy przepisu art. 231 § 2 k.c. przysługują właścicielowi w stosunku do - jak stanowi ustawa - tego, kto wzniósł budynek lub inne urządzenie. Przepis ten służy ochronie interesów właściciela. Jest skierowany przeciwko każdemu, kto władając gruntem wzniósł na nim budynek lub inne urządzenie. Przytoczony w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia prawnego tok i przebieg postępowania administracyjnego w przedmiocie szczególnego trybu wywłaszczenia i przeprowadzenia linii elektrycznej przez - między innymi - nieruchomość powodów mógłby mieć znaczenie przy ocenie dobrej lub złej wiary wznoszącego te urządzenia pozwanego Zakładu Energetycznego. Pozwany Zakład także podniósł i dowodził, że działał w zaufaniu do wydawanych przez właściwe organy decyzji i nie może być obciążony uchybieniami, jakich dopuściły się ówczesne terenowe organy administracji państwowej, w następstwie których Naczelny Sąd Administracyjny uchylił decyzję Wojewody (...) z dnia 7 października 1981 r. oraz decyzję Naczelnika Miasta P. z dnia 16 lipca 1981 r. Jednakże art. 231 § 2 k.c. przyznaje właścicielowi roszczenie przeciwko temu - jak stanowi ten przepis - kto wzniósł budynek lub inne urządzenie, aby nabył od niego własność działki za odpowiednim wynagrodzeniem, czyli roszczenie to przysługuje właścicielowi bez względu na dobrą czy złą wiarę posiadacza. Odnośnie do przedmiotu wykupu, kwestia ta była przedmiotem licznych wypowiedzi w doktrynie, przytoczonych w uzasadnieniu przedstawionego

zagadnienia prawnego oraz w judykaturze i, jak się powszechnie przyjmuje, wymaga ona ustalenia oraz rozważenia okoliczności konkretnej sprawy (por. w szczególności orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 25 stycznia 1961 r. 2 CR 923/59 - OSN 1962, poz. 92 oraz z dnia 13 stycznia 1961 r. I CR 979/60 - OSN 1962, poz. 92). Zarówno sformułowane zagadnienie prawne, jak i jego uzasadnienie nie wskazują na istnienie w tym względzie wątpliwości.

Akcentowanie przez podmiot, który wybudował urządzenie energetyczne, jego dużej wartości pozostaje w związku z art. 45 ust. 2 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o gospodarce energetycznej (Dz. U. Nr 21, poz. 96 ze zm.) oraz § 18 ust. 1 zarządzenia Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia 24 sierpnia 1964 r. w sprawie zasad przyłączania do wspólnej sieci urządzeń do wytwarzania, przetwarzania, przesyłania, rozdzielania i odbioru energii elektrycznej i cieplnej oraz paliw gazowych (M. P. Nr 62, poz. 286). Stosownie do tego przepisu, urządzenia przyłącza i odcinki sieci bez względu na to, na czyj koszt zostały wykonane, stanowią własność Państwa i przechodzą w zarząd i użytkowanie zarządzającego wspólną siecią. Trybunał Konstytucyjny w uchwale z dnia 4 grudnia 1991 r. sygn. akt W. 4/91 - powołanej w uzasadnieniu przedstawionej kwestii prawnej - stwierdził, że przytoczony przepis art. 45 ust. 2 ustawy o gospodarce energetycznej nie stanowi podstawy do stosowania § 18 ust. 1 omawianego zarządzenia Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia 24 sierpnia 1964 r., upoważniającego zakłady energetyczne zarządzające wspólną siecią i dostarczające energię lub paliwa do nieodpłatnego przejmowania urządzeń przyłącza i odcinków sieci zbudowanych na koszt odbiorców energii (paliwa) jako stanowiących własność państwa. Stosunki między tymi zakładami a odbiorcami energii lub paliwa, na których koszt wykonane zostały urządzenia przyłącza i odcinki sieci w celu poboru energii lub paliwa ze wspólnej sieci w zakresie własności przyłączonych urządzeń i rozliczenia poniesionych kosztów, podlegają ocenie na podstawie przepisów kodeksu cywilnego.

W myśl art. 47 k.c., do części składowych nieruchomości gruntowych należą - zgodnie z zasadą superficies solo cedit - urządzenia trwale z gruntem związane. Wynika z tego, że od chwili związania z gruntem można te urządzenia zaliczyć jako części składowe nieruchomości - do rzeczy nieruchomych. Reguła ta doznaje szeregu wyjątków, w art. 235 § 1, art 272, 279 § 2 k.c. Urządzenia służące do doprowadzenia lub odprowadzenia wody, pary, gazu, prądu elektrycznego oraz inne urządzenia podobne - jak stanowi art. 49 k.c. - nie należą do części składowych gruntu lub budynku, jeżeli wchodzą w skład przedsiębiorstwa lub zakładu.

A zatem własność nieruchomości nie rozciąga się na rzecz ruchomą, która została połączona z nieruchomością w taki sposób, że nie stała się jej częścią składową. Nastąpiło to z mocy ustawy, jeżeli, oczywiście, spełniona została przesłanka przewidziana w art. 49 k.c. Z chwilą zatem połączenia w sposób trwały z siecią urządzeń przedsiębiorstwa, wymienione w art. 49 k.c. urządzenia - jako jego części składowe - mogły stać się przedmiotem własności tego podmiotu, który jest właścicielem całego przedsiębiorstwa. Dla realizacji roszczenia przewidzianego w art. 231 k.c. rozstrzygające jest to, czy urządzenie może być bez jego uszkodzenia łub istotnej zmiany odłączone od nieruchomości. Za takie urządzenie, w rozumieniu art. 231 k.c., uznaje się także instalacje wodociągowe, gazowe, kanalizacyjne i elektryczne. Założeniem tego przepisu jest bowiem dostosowanie stanu prawnego do stanu faktycznego, który został ukształtowany nie przez właściciela, lecz inny podmiot, który dokonał nakładów wyrażających się we wzniesieniu budynku lub trwałym zainstalowaniu innego urządzenia. Także w tym wypadku właściciel gruntu nie może być pozbawiony możliwości realizacji roszczenia przysługującego mu na podstawie art. 231 § 2 k.c.

Z powyższych przyczyn należało udzielić odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1995 r., Nr 3, poz. 64