Uchwała z dnia 1995-04-26 sygn. III CZP 48/95

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 48/95

Uchwała z dnia 26 kwietnia 1995 r.

Przewodniczący: sędzia SN Z. Świeboda.

Sędziowie SN: C. Żuławska (sprawozdawca), T. Żyznowski.

Sąd Najwyższy z powództwa Wandy W.-K. przeciwko Leszkowi K. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 26 kwietnia 1995 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku, postanowieniem z dnia 13 marca 1995 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy w sporze, w którym po stronie pozwanej występuje jedynie dłużnik, dopuszczalne jest zabezpieczenie roszczenia pieniężnego przez ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości, dla której urządzona jest księga wieczysta, w której figuruje dłużnik i jego małżonka na prawach wspólności ustawowej?"

podjął następującą uchwałę:

Hipoteka przymusowa na nieruchomości, objętej wspólnością majątkową małżeńską, może być ustanowiona także wówczas, gdy tylko jedno z małżonków zostało pozwane jako dłużnik.

Uzasadnienie:

Powódka, Wanda W.-K. wystąpiła na drogę procesu przeciwko pozwanemu Leszkowi K. o zapłatę kwoty 594 178 660 starych zł tytułem zwrotu pożyczki. Równocześnie wniosła o zabezpieczenie roszczeń przez ustanowienie hipoteki przymusowej na nieruchomości pozwanego, położonej w P. przy Placu Wolności 4 [księga wieczysta nr (...)]. Sąd Wojewódzki w Gdańsku, postanowieniem z dnia 22 września 1994 r., orzekł zgodnie z wnioskiem o zabezpieczenie, powódka zaś w tym samym dniu wniosła o nadanie postanowieniu tytułu wykonalności, a w dniu 23 września 1994 r. złożyła wniosek o wpis, który został dokonany przez Sąd Rejonowy w Pucku - Wydział Ksiąg Wieczystych w dniu 1 października 1994 r. W dniu 6 października 1994 r. powódka wniosła o nadanie postanowieniu z dnia 22 września 1994 r. klauzuli wykonalności także przeciwko żonie pozwanego dłużnika, Janinie K., uzasadniając to faktem, że obciążona hipoteką nieruchomość jest własnością obojga małżonków, między którymi istnieje majątkowa wspólność ustawowa.

Na rozprawie w dniu 28 października 1994 r. ten ostatni wniosek został wycofany. Sąd Wojewódzki wezwał do sprawy Janinę K. Na skutek rewizji małżonków K. od postanowienia Sądu Rejonowego z dnia 1 października 1994 r. w sprawie o wpis - Sąd Wojewódzki postanowieniem z dnia 15 grudnia 1994 r. uchylił zaskarżony wpis i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania Sądowi Rejonowemu, który dokonał w dniu 18 stycznia 1995 r. wykreślenia wpisu hipoteki przymusowej. Rozpoznając zażalenie pozwanego na postanowienie Sądu Wojewódzkiego z dnia 22 grudnia 1994 r. Sąd Apelacyjny w Gdańsku powziął poważne wątpliwości w przedmiocie dopuszczalności ustanowienia hipoteki przymusowej na zabezpieczenie w sytuacji, kiedy pozwanym było jedno z małżonków, a zabezpieczenie miało dotyczyć nieruchomości, będącej przedmiotem wspólności majątkowej obojga małżonków. Wątpliwości te sąd wyraził w zagadnieniu prawnym sformułowanym w sentencji i skierował je do Sądu Najwyższego w trybie art. 391 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Pierwszym problemem, wymagającym zajęcia stanowiska, jest zastosowanie art. 787 k.p.c., a ściślej - uwarunkowania tego zastosowania, w niniejszej sprawie bowiem nie została wydana klauzula wykonalności przeciwko współmałżonkowi dłużnika. W kwestii powyższej Sąd Najwyższy, w składzie orzekającym w sprawie, nie podzielił poglądu prawnego, wyrażonego przez skład orzekający tegoż sądu w postanowieniu z dnia 5 lipca 1994 r. I CRN 83/94 (OSNCP 1994, z. 12, poz. 247), że klauzula wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, przewidziana w art. 787 § 1 k.p.c., jest konieczna do wpisu hipoteki przymusowej na nieruchomości. będącej składnikiem majątku wspólnego dłużnika i jego małżonka. Zdaniem Sądu Najwyższego, celem tego przepisu jest otwarcie samej możliwości nadania takiej klauzuli, co może być potrzebne w szczególnych sytuacjach, a mianowicie w razie, gdy bez takiej klauzuli egzekucja z przedmiotu objętego wspólnością nie byłaby możliwa. Odpowiada to poglądowi Sądu Najwyższego wyrażonemu w uchwale z dnia 21 sierpnia 1975 r. III CZP 59/75 (OSNCP 1976, z. 4, poz. 81), gdzie wskazano przykład będących przedmiotem egzekucji nieruchomości, które pozostają w wyłącznym władaniu małżonka dłużnika (osoby trzeciej), a do zajęcia których klauzula przeciwko temu małżonkowi jest niezbędna (art. 845 § 2 k.p.c.). W niniejszej sprawie natomiast sytuacja taka nie zachodzi.

Sąd Najwyższy, w składzie orzekającym w niniejszej sprawie, przyłączył się tym samym do stanowiska zajętego przez Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 11 stycznia 1995 r. II CRN 149/94 (OSNC 1995, z. 5, poz. 84), w którym wyrażony został pogląd, że "wpis hipoteki przymusowej obciążającej nieruchomość ujawnioną w księdze wieczystej jako przedmiot własności obojga małżonków na zasadzie wspólności ustawowej - może być dokonany na podstawie tytułu wykonawczego przeciwko któremukolwiek z nich". Ten kierunek orzecznictwa należy uznać za uzasadniony zarówno racjami ogólnymi, jak i argumentacją szczególną. Racje ogólne polegają na tym, że w konflikcie przeciwstawnych interesów wierzyciela i współmałżonka (rodziny) dłużnika priorytet trzeba nadawać ochronie wierzyciela (przy równoczesnym jednak zapewnieniu prawnych mechanizmów "osłony" dla interesu współmałżonka - o czym będzie mowa w dalszym ciągu). Ilustracji tej "zasady priorytetu" dostarczają przepisy prawa zarówno materialnego (np. art. 41 k.r.o.), jak i formalnego (art. 787, art. 767¹, art. 840 § 1 pkt 3 k.p.c.).

Wynika ona przede wszystkim z generalnego celu, jakiemu służyć ma egzekucja i poprzedzające ją zabezpieczenie roszczeń, a także samo postępowanie rozpoznawcze: celem tym jest zaspokojenie wierzyciela. W argumentacji szczególnej powołać trzeba przede wszystkim - w odniesieniu do postępowania zabezpieczającego - normę zawartą w art. 767¹ § 1 k.p.c., z hipotezy której jednoznacznie wynika, że komornik może dokonać zajęcia przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego małżonków na podstawie tytułu wykonawczego wydanego jedynie przeciwko małżonkowi - dłużnikowi. Przepis ten należy do przepisów regulujących postępowanie egzekucyjne, jednakże znajduje zastosowanie także w postępowaniu zabezpieczającym (art. 743 k.p.c.), w szczególności do wykonywania zarządzeń tymczasowych. Wprawdzie art. 743 k.p.c. stanowi o stosowaniu jedynie "odpowiednim", jednak nie powinno ulegać wątpliwości, że regulacja wyznaczająca sferę możności działania komornika w postępowaniu, które prowadzi do konsekwencji trwale zaspokajających wierzyciela, a zatem definitywnych dla dłużnika (jakim jest postępowanie egzekucyjne), tym bardziej może być stosowana w postępowaniu dającym efekty tymczasowe i prowizoryczne, a zatem mniej dotkliwe dla strony dłużniczej (jakim jest postępowanie zabezpieczające).

Co do "osłony", jaką obowiązujące prawo stwarza współmałżonkowi (rodzinie) dłużnika, wskazać trzeba na znaczne jej rozbudowanie. Po pierwsze, stanowi ona konsekwencję przyjęcia zasady, że współmałżonek odpowiada jedynie w granicach majątku wspólnego (art. 41 k.r.o., art. 787 k.p.c.). Po drugie, sąd, działający na wniosek broniącego się przed egzekucją (zabezpieczeniem) współmałżonka dłużnika, może ograniczyć, a nawet całkowicie wyłączyć szansę wierzyciela na zaspokojenie się z majątku wspólnego małżonków (art. 41 k.r.o. oraz art. 787 § 2 i art. 767¹ k.p.c.). Po trzecie, współmałżonkowi, przeciwko któremu nie wydano klauzuli wykonalności (jak w niniejszej sprawie), przysługuje powództwo przeciwegzekucyjne; może mianowicie żądać zwolnienia zajętego przedmiotu od egzekucji (zabezpieczenia), jeżeli skierowanie egzekucji do tego przedmiotu narusza jego prawa (art. 841 k.p.c.). W takiej sytuacji za podstawę ocen i rozstrzygnięcia służyć będą przepisy art. 31 i nast. k.r.o. o wspólności ustawowej.

W tym stanie rzeczy nie można uważać za zasadny zarzutu (obawy), że współmałżonek dłużnika, formalnie nie występujący po stronie pozwanej w postępowaniu rozpoznawczym, pozbawiony jest możliwości ochrony swych praw. Uwzględniając powyższe, Sąd Najwyższy udzielił odpowiedzi o treści wyrażonej w uchwale.

OSNC 1995 r., Nr 7-8, poz. 115