Wyrok z dnia 2002-10-16 sygn. IV CKN 1673/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt IV CKN 1673/00

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 16 października 2002 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

                              SSN    Hubert Wrzeszcz (przewodniczący)

                              SSN    Zbigniew Strus (sprawozdawca)

                              SSN    Marek Sychowicz

                              Protokolant Izabela Czapowska

 w sprawie z powództwa Banku (…) S.A. – I Oddziału w B.

przeciwko J. T., A. T. i E. T.

o zapłatę,

po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 16 października 2002 r.

na rozprawie

kasacji powoda

od wyroku Sądu Apelacyjnego w (…)

z dnia 28 kwietnia 2000 r., sygn. akt I ACa (…),

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w (…) do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach procesu w instancji kasacyjnej.

Uzasadnienie

Sąd Apelacyjny oddalił apelację powoda od wyroku oddalającego powództwo przeciwko pozwanym wymienionym w sentencji wyroku - wspólnikom spółki cywilnej działającej pod nazwą "E." o zapłatę kwoty 59.772 zł z ustawowymi odsetkami. Powodowy Bank wnosząc pozew w postępowaniu nakazowym twierdził, że wierzytelność do pozwanych nabył od Zakładu Badawczo-Produkcyjnego (…) "E." Spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

Rozstrzygnięcie Sądu II instancji zostało uzasadnione tym, że umowa, na którą powoływał się powód, zawierała dwa warunki wyrażone w §§ 5 ust. 1 i 10 ust. 3. Wyłączały one możliwość nabycia wierzytelności, po pierwsze - jeżeli dłużnikom służyło prawo potrącenia wzajemnych wierzytelności, a po drugie - jeżeli dłużnicy zapłacili długi odpowiadające tym wierzytelnościom najpóźniej w 21 dni po terminie zapłaty.

Warunki te nie zostały spełnione, ponieważ „pozwani nie zapłacili powodowi długu powstałego w styczniu 1998 r., a poza tym przysługiwało im prawo do potrącenia tych wierzytelności z wierzytelnościami faktoranta powstałymi wcześniej, czyli w grudniu 1997 r." oraz „złożyli faktorantowi oświadczenie o potrąceniu wzajemnych wierzytelności".

Ze względu na powyższe ograniczenia Sąd uznał, że umowa o świadczenie usług factoringowych nie była umową przelewu wierzytelności, którego cechą jest definitywność nie dająca się pogodzić z obowiązkiem powrotnego przeniesienia wierzytelności zastrzeżonym w § 10 ust. 3 umowy łączącej faktora ze Spółką „E." - faktorantem.

W kasacji opartej na obydwu podstawach określonych w art. 393¹ k.p.c. strona powodowa przytoczyła naruszenie przepisów:

 - art. 535 kc w związku z art. 555 i 509-518 kc przez ocenę, że wbrew przepisowi art. 510 § 2 kc powód nie nabył wierzytelności objętych umową o świadczenie usług factoringowych,

- art. 65 § 2 kc przez błędne ustalenie treści umowy factoringu

- art. 498 i 513 § 2 kc przez uznanie skuteczności potrącenia dokonanego przez pozwanych.

Skarżący zarzucił też naruszenie art. 233 § 1 k.p.c. przez pominięcie dowodu z zeznań św. T. J. odnośnie do istnienia wierzytelności pozwanych nadającej się do potrącenia.

Wniosek kasacji zmierzał do wydania orzeczenia przewidzianego w art. 393¹³ § 1 zdanie drugie k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył co następuje.

Uzasadniona jest pierwsza podstawa kasacji wskazująca naruszenie przepisu art. 65 § 2 kc. Wykładnia umowy przyjęta za podstawę dalszych ocen prawnych nie uwzględnia dyrektywy zawartej w tym przepisie. Sąd Apelacyjny nie uwzględnił, że zasadniczym celem gospodarczym umowy factoringu jest uzyskanie przez faktoranta kapitału gotówkowego od faktora bez konieczności ponoszenia ryzyka opóźnienia dłużnika w spełnieniu świadczenia i uwolnienia zbywcy wierzytelności od konieczności przymusowego zaspokajania się z majątku dłużników. Kwota należna faktorantowi za zbytą wierzytelność miała być wypłacana faktorantowi w ciągu dwóch dni od daty przedstawienia faktury do wykupu. Zbywca wierzytelności „E." Spółka z o.o. była obowiązana zawiadomić swoich dłużników o zawarciu umowy z Bankiem i uzyskać potwierdzenie.

W razie zawarcia umowy factoringu określanego mianem właściwego, ryzyko niespełnienia świadczenia przez dłużnika obciążałoby Bank i niewątpliwie kształtowałoby cenę nabywanych wierzytelności.

W rozpoznawanej sprawie zachodzi przypadek factoringu niewłaściwego dopuszczającego powrót niezrealizowanej wierzytelności do cedenta. Takie ukształtowanie stosunku zobowiązaniowego ma na celu rozłożenie ryzyka wiążącego się z wierzytelnością między obie strony. W rozpoznawanej sprawie rozkładowi ryzyka służyło włączenie do umowy dodatkowych postanowień określanych przez Sąd Apelacyjny nieściśle (potocznie) jako warunki.

Brak zagrożenia nabywanych wierzytelności możliwością umorzenia wskutek potrącenia zastrzeżony w § 5 ust. 1 nie odpowiada ustawowemu pojęciu warunku (art. 89 k.c.), ponieważ nie odwołuje się do zdarzenia przyszłego i niepewnego, od którego zależeć miałoby powstanie lub ustanie skutków umowy, natomiast określa właściwość nabywanych wierzytelności. Zgodzić się trzeba z zarzutami kasacji, że w § 5 ust. 1 umowy zawarte jest zapewnienie faktoranta, że zbywane wierzytelności nie będą zagrożone przez potrącenie.

Również postanowienie § 10 ust. 3, mimo podobieństwa do warunku rozwiązującego nie może być zakwalifikowane w ten sposób, ponieważ skutki nabycia wierzytelności nie ustają w razie bezskutecznego upływu terminu 21 dni do zapłaty przez dłużnika, a ustanie jest cechą wyróżniającą warunek rozwiązujący. Gdyby taki był zamiar strony zbędne byłoby dalsze zastrzeżenie w § 10 ust. 5, że „powrotne przejście wierzytelności na Faktoranta nastąpi z chwilą zwrotu Bankowi kwoty, o której mowa w ust. 3 bądź zaspokojenia się w sposób, o którym mowa w ust. 3.” Odwołanie się do ust. 3 jest niezrozumiałe, skoro o zwrocie należnej kwoty przez Faktoranta mówi się dopiero w § 10 ust. 4, a sposoby zaspokojenia Banku w razie powrotnego przeniesienia nabytych wierzytelności na faktoranta określono w tymże § 10 ust. 5. Nie sugerując wykładni treści tego oświadczenia woli, jako należącego do faktycznej sfery wyroku, stwierdzić należy, że treść i cel umowy nie potwierdzają zapatrywania, jakoby po bezskutecznym upływie 21 dni, ze względu na brak zapłaty umowa ulegałaby rozwiązaniu albo traciła ważność. Przy takim założeniu niezrozumiałe byłoby zabezpieczanie Banku dokonane w § 10 ust. 5 umowy uzależniające powrotne przejście, czyli utratę wierzytelności do dłużnika nabytej wierzytelności od odzyskania zapłaconej faktorantowi ceny.

Wobec braku określenia końcowego terminu przeniesienia zwrotnego wierzytelności oraz zważywszy, że dłużnicy faktoranta nie byli stroną umowy factoringowej nie można do tego postanowienia stosować przepisów o umownym lub ustawowym prawie odstąpienia od umowy. Dlatego postanowienie § 10 ust. 3 umowy uznać za dodatkowe zobowiązanie wzajemne rozwiązania tej umowy z terminem a quo zastrzeżonym dla Banku-faktora.

Pozostając przy wykładni umowy dokonanej przez Sąd Apelacyjny nie można odmówić trafności zarzutom skarżącego, że prowadziłaby do przypisania umowie sprzeczności wewnętrznej. Jeżeli ze względu na zastrzeżony 21-dniowy termin do spełnienia świadczenia na rzecz faktora przez pozwanych umowa była bezskuteczna to znaczy, że ich zobowiązanie nie powstało, a zatem przesłanka nie mogłaby się spełnić w ogóle.

Niezależnie od przytoczonych wyżej uwag nie można podzielić poglądu prawnego wyrażonego w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, jakoby niedopuszczalne byłoby zbycie „pod warunkiem” wierzytelności w umowie nazwanej np. sprzedaży lub w nienazwanej jak umowa factoringu. Takie ukształtowanie stosunku prawnego nie jest sprzeczne z naturą zobowiązania, skoro factoring jest formą krótkotrwałego kredytowania, i rzeczą stron umowy (zwłaszcza faktora) jest ocena dopuszczalnego stopnia przejmowanego ryzyka oraz postępowania, gdyby okazało się ono większe. Przepisy kodeksu cywilnego dotyczące zmiany wierzyciela (art. 509 i n.) nie wyłączają z obrotu wierzytelności warunkowych, a inne przepisy prawa cywilnego wprost je potwierdzają (np. art. 3 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów oraz art. 16 ust. 2 pkt 2 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r o księgach wieczystych i hipotece).

Umowa stanowiąca podstawę roszczeń dochodzonych w rozpoznawanej sprawie zdaje się dotyczyć - przynajmniej częściowo - wierzytelności przyszłych. Okoliczność ta nie wyklucza ich przelewu, choć w takim przypadku nastąpić może dopiero po powstaniu wierzytelności (uchwała Sądu Najwyższego z 19 września 1997 r III CZP 45/97, OSNC 1998 nr 2, poz. 22).

Z przytoczonych przyczyn nietrafne jest zapatrywanie zawarte w zaskarżonym wyroku, że nabycie wierzytelności na podstawie umowy stanowiącej przedmiot ocen było niedopuszczalne, a rozstrzygnięcie zasadności roszczenia wymagało ustalenia, czy wierzytelności opisane w pozwie powstały i nie wygasły. Sąd Apelacyjny kwestionując dopuszczalność nabycia wierzytelności, konsekwentnie nie zajmował się problemem ich wygaśnięcia oraz odmówił znaczenia w procesie dowodu z zeznań świadka odnośnie do istnienia przesłanek potrącenia. W uzasadnieniu wyroku stwierdził wprawdzie, że pozwani złożyli faktorantowi oświadczenie o potrąceniu, oraz że przysługuje im prawo potrącenia własnych wierzytelności, jednak podstawę rozstrzygnięcia stanowiła ocena prawna wyłączająca nabycie wierzytelności przez faktora i uzasadnieniu tego poglądu służył odnośny fragment motywów wyroku. Wobec takiej podstawy rozstrzygnięcia przytoczone w kasacji dalsze zarzuty naruszenia prawa materialnego art. 498 k.c. i przepisów postępowania (art. 233 § 1 k.p.c.) są bezprzedmiotowe.

Na marginesie rozważań hipotetycznych rozważań Sądu II instancji dotyczących potrącenia podważanych również w kasacji należy zauważyć, że zgodnie z art. 513 § 2 in fine kc data wymagalności wierzytelności, a nie data powstania – wspomniana w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku, stanowi negatywną przesłankę potrącenia.

Z przyczyn wyżej przytoczonych Sąd Najwyższy z mocy art. 393¹³ § 1 k.p.c. orzekł jak w sentencji.