Wyrok z dnia 2012-01-20 sygn. I CSK 373/11

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt I CSK 373/11

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 stycznia 2012 r.

Podpisanie jako całości integralnego pod względem treści dokumentu składającego się z kilku elementów (np. umowy zasadniczej i załączników) oznacza zachowanie formy pisemnej zawartego w tym dokumencie oświadczenia woli (art. 78 § 1 k.c.).

Brak w pisemnej umowie między przedsiębiorstwem zastrzeżenia skutku prawnego niezachowania pisemnej formy przedłużenia tej umowy (art. 76 zdanie drugie k.c.) nie wyłącza możliwości przyjęcia, że po zakończeniu stosunku umownego strony ujawniły swoim zachowaniem się dostatecznie wolę kontynuowania stosunku umownego (art. 60 i 65 § 2 k.c.).

Sąd Najwyższy w składzie :

SSN Jan Górowski (przewodniczący)

SSN Mirosław Bączyk (sprawozdawca) SSN Marta Romańska

w sprawie z powództwa R. O. przeciwko Gminie Miejskiej M.

o zapłatę,

po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym

w Izbie Cywilnej w dniu 20 stycznia 2012 r.,

skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 27 stycznia 2011 r.,

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powód R. O. – prowadzący działalność gospodarczą jako „Zakład Budowlano-Remontowy” dochodził od pozwanej Gminy zapłaty kwoty 100.704 zł tytułem reszty wynagrodzenia za wykonane roboty termoizolacyjne (ujawnione w fakturze nr 4/07/2009 z dnia 21 lipca 2009 r.) oraz kwoty 7.980,88 zł jako skapitalizowanych odsetek za opóźnienie z zapłatą wskazanej kwoty głównej. W sprzeciwie od nakazu zapłaty, obejmującym dochodzone przez powoda należności, pozwana Gmina stwierdziła, że doszło do umorzenia dochodzonych pozwem należności w wyniku potrącenia kary umownej, przewidzianej w umowie stron z dnia 7 lipca 2008 r.

Sąd Okręgowy oddalił powództwo po dokonaniu następujących ustaleń faktycznych.

Powód (wykonawca) wykonał roboty termoizolacyjne przewidziane w umowie z dnia 7 lipca 2008 r. W umowie tej przewidywano wynagrodzenie w wysokości 198.380 zł. Umowę zawarto po wygraniu przetargu przez powoda – wykonawcę robót. Powód podpisał załącznik nr 1 do umowy, protokół przekazania placu budowy oraz przystąpił do wykonania prac. Zakres robót określono w notatce służbowej. Nieterminowe wykonanie robot spowodowane zostało, zdaniem powoda, koniecznością dokonania robót dodatkowych, co wymagało dodatkowej zapłaty za te roboty.

W ocenie Sądu Rejonowego, między stronami doszło do zawarcia umowy o wykonanie robót termoizolacyjnych. Wynagrodzenie dla wykonawcy miało charakter ryczałtowy, nie mógł on zatem żądać jego podwyższenia ani odstąpić od umowy bez ponoszenia konsekwencji prawnych; konsekwencjami takimi było wypowiedzenie umowy przez pozwaną Gminę i powstanie po stronie Gminy roszczenia o zapłatę kary umownej, objętej następnie zarzutem potrącenia z wynagrodzeniem należnym powodowi jako wykonawcy.

Oddalając apelację powoda, Sąd Apelacyjny podzielił ustalenie faktyczne Sądu pierwszej instancji. W ocenie tego Sądu, nie ma podstaw do twierdzenia, że złożenie przez powoda podpisu pod załącznikiem do umowy jest tożsame z podpisaniem samej umowy. Podpisując umowę, strona akceptuje również załączniki do umowy i wówczas zbędne jest dodatkowe podpisywanie załączników. Nie można jednak twierdzić, że podpisanie wyłącznie załącznika, stanowiącego integralną część umowy jest równoznaczne z podpisaniem umowy. Nie miało znaczenia to, że zachowana została ciągłość numeracji umowy i załącznika (s. 1-7). Taka ciągłość nie nadaje temu dokumentowi charakteru innego niż ten, który wynika z jego treści. W konsekwencji Sad Apelacyjny stwierdził niedojście do skutku umowy pisemnej z racji braku podpisu powoda (wykonawcy). W tej sytuacji nie powstało roszczenie strony pozwanej (inwestora) o zapłatę kary umownej przez wykonawcę i nie mogło być ono przedstawione do potrącenia. Oznaczało to konieczność zmiany wyroku Sądu pierwszej instancji i zasądzenie od pozwanego inwestora na rzecz wykonawcy dochodzonej kwoty z odsetkami na podstawie art. 647 k.c. i art. 481 § 1 k.c.

W skardze kasacyjnej strony pozwanej wskazywano jedynie na naruszenie art. 78 § 1 k.c. W ocenie strony skarżącej, skoro podpis wykonawcy robót umieszczony został „pod treścią zasadniczą umowy i pod treścią załącznika”, to należy uznać, że umowa między stronami doszła do skutku przy zachowaniu jej formy pisemnej.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Zgłoszenie przez stronę pozwaną jedynie zarzutu naruszenia prawa materialnego (art. 78 § 1 zd. pierwsze k.c.) oznacza rozpoznanie tego zarzutu przy założeniu prawidłowości ustaleń faktycznych dokonanych przez oba Sądy meriti (art. 398³ § 3 k.p.c.). Z ustaleń tych wynika, że powód umieścił swój podpis jedynie pod załącznikiem do umowy z dnia 7 lipca 2008 r., zatytułowanym „Wykaz elementów rozliczeniowych”, natomiast brak było jego podpisu pod słowem „wykonawca” po § 21 tej umowy.

Zarówno sam załącznik, jak i postanowienie umowy od § 1 do § 21 miały numerację ciągłą (strony od 1 do 7). Powód podpisał także protokół przekazania placu budowy, a następnie wykonał postanowienie umowy, żądając uznania dodatkowej zapłaty wynagrodzenia za dodatkowe roboty.

Zgodnie z art. 78 § 1 k.c., do zachowania formy pisemnej oświadczenia woli wystarczy złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. W rozpoznawanej sprawie różnice zdań obu stron pojawiły się odnośnie do tego, czy dla zachowania pisemnej formy oświadczenia woli w okolicznościach danej sprawy wystarczające było złożenie podpisu przez wykonawcę jedynie pod treścią załącznika nr 1, a nie bezpośrednio pod zasadniczą treścią umowy.

Kategorycznie, negatywne stanowisko Sądu Apelacyjnego nie może być uznane za dostatecznie przekonywające.

W świetle art. 78 § 1 k.c. sama objętość „dokumentu” nie może mieć znaczenia. Może on składać się z kilku części (kilku stron) o różnej szacie redakcyjnej. Istotna jest przy tym sama relacja takiego dokumentu do umieszczonego w nim oświadczenia woli. Można mówić o tzw. dokumencie zintegrowanym, jeżeli składa się on z kilku części (kilku stron), lecz zawiera to samo oświadczenie woli pochodzące od określonego podmiotu. Rzecz jasna, o takiej integracji nie przesądzają jeszcze elementy natury technicznej (np. sposób fizycznego połączenia części dokumentu), lecz czynnik natury merytorycznej, tj. sama treść dokumentu wyrażająca objęte nim oświadczenie woli i wskazująca na sposób powiązania poszczególnych części dokumentu jako całości. Integralny pod względem treści oświadczenia woli dokument może być podpisany wówczas jako całość i podpis na takim dokumencie (pod treścią złożonego oświadczenia woli) może oznaczać zachowanie formy pisemnej tego oświadczenia woli w rozumieniu art. 78 § 1 k.c.

Z uzasadnienia zaskarżonego wyroku wynika, że Sąd Apelacyjny potraktował umowę z dnia 7 lipca 2008 r. i załącznik nr 1 do tej umowy jako jeden dokument w rozumieniu art. 78 § 1 k.c. (s. 9 uzasadnienia). Wyjaśnił jednak ogólnie, że „ciągłość numeracji stron tekstu umowy i załącznika nie nadaje temu dokumentowi innego charakteru niż tego, który wynika z jego treści”, ponieważ sama treść § 21 umowy wskazuje na to, iż złożenie przez powoda podpisu pod załącznikiem do umowy „nie jest tożsame z podpisaniem przez powoda umowy”.

Tymczasem stwierdzenie w § 21 umowy, że jej integralną część stanowił właśnie załącznik nr 1 (przy powiązaniu treści tego załącznika m.in. z § 5 umowy), ciągła numeracja poszczególnych części jednego dokumentu (umowy i załącznika) jako techniczny wyraz wspomnianej integracji merytorycznej (treściowej) podpisanie przez powoda (wykonawcę) „protokołu przekazania placu budowy”, a wreszcie – wybudowanie robót w całości, może świadczyć o tym, że złożenie przez wykonawcę podpisu na samym załączniku (integralnym składniku umowy) obejmowało jednak całość oświadczenia woli wyrażonego w treści całego zintegrowanego dokumentu, tj. zawartego w §§ 1-21 umowy i w załączniku nr 1.

W tej sytuacji należało przyjąć, że Sąd Apelacyjny przy zastosowaniu art. 78 § 1 k.c. nie wziął pod uwagę wszystkich okoliczności wynikających z ustaleń faktycznych, pozwalających na właściwą ocenę tego, do jakiego zakresu oświadczenia woli stron odnosił się podpis powoda umieszczony na załączniku nr 1. Oznaczało to konieczność uchylenia zaskarżonego wyroku i przekazania sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art. 398¹⁵ k.p.c.).

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 03/2014

Podpisanie jako całości integralnego pod względem treści dokumentu składającego się z kilku elementów (np. umowy zasadniczej i załączników) oznacza zachowanie formy pisemnej zawartego w tym dokumencie oświadczenia woli (art. 78 § 1 k.c.).

(wyrok z dnia 20 stycznia 2012 r., I CSK 373/11, J. Górowski, M. Bączyk, M. Romańska, OSNC-ZD 2013, nr 2, poz. 34)

Glosa

Krzysztofa Knoppka, Palestra 2014, nr 1-2, s. 168

Glosa ma charakter aprobujący.

Autor podzielił stanowisko Sądu Najwyższego, że podpis umieszczony pod załącznikiem obejmuje umowę zasadniczą. Wskazał, że ciągłość redakcji dokumentu może być zaznaczona np. przez jednolitą numerację wszystkich kart dokumentu. Stwierdził, że w dokumencie zintegrowanym poszczególne części składowe muszą być połączone również merytorycznie. Omówił następnie poglądy piśmiennictwa i judykatury odnoszące się do miejsca złożenia podpisu w dokumencie, w tym zasadę, w myśl której podpisem objęta jest ta część dokumentu, która znajduje się ponad podpisem. Dodał, że strony nie mogą umówić się dowolnie co do umieszczenia w dokumencie podpisów w sposób sprzeczny z ustalonymi regułami.

Wyrok został omówiony przez M. Bączyka w „Przeglądzie orzecznictwa” (Monitor Prawa Bankowego 2013, nr 2, s. 63).