Wyrok z dnia 2012-01-19 sygn. IV CSK 341/11

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt IV CSK 341/11

Wyrok

z dnia 19 stycznia 2012 r.

Skuteczność czynności notarialnej przyjęcia na przechowanie pieniędzy albo papierów wartościowych (art. 79 pkt 6 i art. 108 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie, jedn. tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.) nie zależy od spisania przez notariusza protokołu z przyjęcia na przechowanie.

Sąd Najwyższy w składzie:

Sędzia SN Krzysztof Strzelczyk (przewodniczący)

Sędzia SN Zbigniew Kwaśniewski (sprawozdawca)

Sędzia SN Grzegorz Misiurek

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa "M.", spółki z o.o. w W. przeciwko Mirosławowi G. i Iwonie G. o nakazanie złożenia oświadczenia woli, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 19 stycznia 2012 r. skargi kasacyjnej strony powodowej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 12 stycznia 2011 r.

uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę Sądowi Apelacyjnemu w Gdańsku do ponownego rozpoznania i orzeczenia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powodowa spółka zmierzała do uzyskania orzeczenia zastępującego oświadczenie woli pozwanych, skutkującego zawarciem z pozwanymi przyrzeczonej umowy sprzedaży nieruchomości. W ocenie tego Sądu, sama wpłata w terminie przez powódkę pieniędzy na konto notariusza, bez sporządzenia przez notariusza w terminie 30 dni od zawarcia umowy przedwstępnej protokołu przyjęcia tych pieniędzy, nie wywołała skutku prawnego złożenia zaliczki do depozytu, a tym samym nie doszło do spełnienia przesłanki umowy przedwstępnej zobowiązującej do zawarcia umowy przyrzeczonej. Sąd pierwszej instancji oddalił powództwo, a apelację powódki oddalił Sąd Apelacyjny, który podzielił ustalenia faktyczne oraz w ocenę prawną tych ustaleń.

W ocenie Sądu drugiej instancji, zasadnicze znaczenie dla rozstrzygnięcia o zasadności powództwa miała wykładnia postanowienia przedwstępnej warunkowej umowy sprzedaży nieruchomości, w którym strony zastrzegły przyjęcie przez notariusza na przechowanie pieniędzy tytułem zaliczki. Sąd uznał, że dla skuteczności dokonania przez notariusza czynności notarialnej przyjęcia pieniędzy na przechowanie wymagane jest złożenie pieniędzy udokumentowane na specjalnym koncie bankowym, a ponadto spisanie przez notariusza protokołu przyjęcia depozytu.

Sąd Apelacyjny stwierdził, że depozyt notarialny wywołuje skutki prawne jedynie między notariuszem a deponentem i uznał, że w obowiązującym stanie prawnym (art. 79 pkt 6 w związku z art. 108 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie, jedn. tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm. – dalej: "Pr.not.") przyjęcie pieniędzy na przechowanie w trybie w nim określonym następuje z chwilą spisania przez notariusza protokołu z przyjęcia depozytu. Czynność ta nastąpiła już po upływie 30-dniowego terminu zastrzeżonego dla przyjęcia zaliczki na przechowanie pod rygorem rozwiązania umowy, zatem sporządzenie protokołu w późniejszym terminie nie skutkowało już wzajemnymi zobowiązaniami i roszczeniami obu stron.

Powodowa spółka zarzuciła w skardze kasacyjnej niewłaściwą interpretację art. 65 § 2 k.c., polegającą na błędnej wykładni umowy przedwstępnej wskutek przyjęcia, że rozwiązanie tej umowy zastrzeżono również na wypadek niesporządzenia w terminie protokołu ze złożenia pieniędzy do depozytu oraz pominięcie wyjaśnienia słowa „zdeponowanie” jako „przyjęcie na przechowanie” przez notariusza. Zarzut błędnej interpretacji i niewłaściwego zastosowania art. 108 Pr.not. uzasadniono błędnym przyjęciem, że sama wpłata pieniędzy na specjalne konto notariusza nie wywołuje żadnych skutków prawnych oraz że o skuteczności złożenia pieniędzy do depozytu decyduje dopiero sporządzenie przez notariusza protokołu. Zarzut niezastosowania art. 835 k.c. uzasadniono istnieniem podstaw do zastosowania tego przepisu wskutek dokonanego umownego zastrzeżenia zdeponowania, przyjęcia pieniędzy na przechowanie u notariusza. Zarzucono także naruszenie art. 382 k.p.c. wskutek pominięcia dowodu z księgi depozytowej notariusza, potwierdzającego fakt przyjęcia zaliczki w umówionym przez strony terminie. Skarżąca wniosła o uchylenie wyroków Sądów obu instancji i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania. (...)

Sąd Najwyższy zważył, co następuje: (...)

Zasadny jest zarzut naruszenia art. 65 § 2 k.c., polegający na dokonaniu wykładni umowy przedwstępnej z pominięciem zbadania zgodnego zamiaru stron w kwestii rozumienia słów: „zdeponowanie” i „przyjęcie na przechowanie”. (...) W piśmiennictwie trafnie podniesiono, że czynność przyjęcia przez notariusza na przechowanie w celu wydania wskazanej osobie lub jego następcy prawnemu, m.in. pieniędzy w walucie polskiej, określana też mianem „depozytu notarialnego”, wywołuje skutki prawne jedynie między notariuszem a deponentem, a więc nie między stronami sporu, będącymi także stronami umowy przedwstępnej. Strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, z ustawowymi ograniczeniami wskazanymi w art. 353¹ k.c., jednakże sformułowania użyte w umowach należy raczej badać z uwzględnieniem zgodnego zamiaru stron i celu umowy, aniżeli opierać się na ich dosłownym brzmieniu (art. 65 § 2 k.c.). Tymczasem Sąd Apelacyjny uczynił odmiennie, ponieważ użyte w umowie przedwstępnej sformułowanie „kwota zaliczki ... zostanie ... zdeponowana – przyjęta na przechowanie u notariusza na specjalnym koncie bankowym” ocenił jako zastrzeżenie dokonania między stronami tej umowy czynności notarialnej, określonej w art. 108 § 1 Pr.not. Tymczasem czynność ta może być dokonana jedynie w konfiguracji podmiotowej notariusz – deponent i tylko w tej płaszczyźnie może być oceniana z uwzględnieniem wymienionego przepisu.

Ocena sformułowania umowy przedwstępnej wymagała uwzględnienia zgodnego zamiaru stron i celu umowy, nawet jeśli brzmienie użytych w umowie sformułowań było zbieżne z brzmieniem pojęć zastosowanych przez ustawodawcę w art. 108 § 1 i 2 Pr.not. Niezbędność zastosowania, pominiętego przez Sąd drugiej instancji przepisu art. 65 § 2 k.c. okazuje się tym bardziej konieczna, że postanowienie umowy przedwstępnej wskazuje na przesłanki określające sposób uregulowania przez stronę powodową ceny sprzedaży, a nie na przesłanki określone przez strony jako przesądzające ich zobowiązanie zawarcia przyrzeczonej umowy sprzedaży. (...)

Bez zbadania, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, a więc z uwzględnieniem dyrektyw art. 65 § 2 k.c., zaskarżone orzeczenie należy ocenić jako wydane co najmniej przedwcześnie. (...)

Sąd Najwyższy nie podziela stanowiska Sądu Apelacyjnego, że jedną z dwóch przesłanek skuteczności dokonania czynności notarialnej przyjęcia na przechowanie m.in. pieniędzy jest spisanie przez notariusza protokołu przyjęcia depozytu. Należy zważyć, że wykładnia językowa art. 108 § 2 Pr.not. prowadzi do odmiennego, racjonalnego wniosku, że spisanie przez notariusza protokołu z przyjęcia depozytu nie stanowi niezbędnej kumulatywnej przesłanki ustawowej, przesądzającej skuteczność dokonania czynności notarialnej przyjęcia przez notariusza na przechowanie m.in. pieniędzy w walucie polskiej (art. 108 § 1 Pr.not.). Przepis art. 108 § 2 Pr.not. zobowiązuje notariusza do spisania protokołu przyjęcia depozytu, co oznacza, że dokonanie czynności notarialnej przyjęcia na przechowanie musi poprzedzać dokonanie innej czynności notarialnej, tj. spisania protokołu. Ponadto w art. 108 § 2 Pr.not. ustawodawca wymaga, aby notariusz w protokole wymienił m.in. datę przyjęcia depozytu. Wymaganie to oznacza, że data przyjęcia przez notariusza depozytu może poprzedzać datę spisania protokołu. Dopuszczalność następczego sporządzenia przez notariusza protokołu przyjęcia depozytu przesądza zatem, że jego późniejsze spisanie nie jest przesłanką prawnej skuteczności dokonania czynności notarialnej przyjęcia przez notariusza na przechowanie. Odmienny wniosek musiałby opierać się na niedopuszczalnym założeniu możliwości nieracjonalnego działania ustawodawcy.

Za aprobatą wniosku wyrażonego w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku nie przemawia brzmienie proponowanych zmian w art. 108 Pr.not., zawartych w projekcie ustawy o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Sejm VI kadencji, druk nr 3069). Dokonywanie wykładni obowiązującej normy prawnej z uwzględnieniem projektowanego brzmienia przepisów może mieć wyłącznie wspomagający charakter, a ponadto nie można aprobować tezy, że proponowana w art. 108a § 4 projektu ustawy nowelizującej zmiana stanu prawnego niezbicie dowodzi, że obowiązujący stan prawny był diametralnie odmienny. Przeciwnie, przewidziana w projekcie propozycja uznania przyjęcia pieniędzy przez notariusza do depozytu za dokonane już z chwilą ich wpływu na wskazany rachunek bankowy notariusza dowodzi, że obowiązujący przepis jest źródłem wątpliwości interpretacyjnych, a modyfikacja jego brzmienia ma służyć wyłącznie bardziej precyzyjnemu wyrażeniu tożsamej co dotychczasowa normy prawnej.

W tym stanie rzeczy Sąd Najwyższy orzekł, jak w sentencji (art. 398¹⁵ § 1) k.p.c.

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 04/2016

Skuteczność czynności notarialnej przyjęcia na przechowanie pieniędzy albo papierów wartościowych (art. 79 pkt 6 i art. 108 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie, jedn. tekst: Dz.U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 ze zm.) nie zależy od spisania przez notariusza protokołu z przyjęcia na przechowanie.

(wyrok z dnia 19 stycznia 2012 r., IV CSK 341/11, K. Strzelczyk, Z. Kwaśniewski, G. Misiurek, OSNC 2012, nr 7-8, poz. 93; BSN 2012, nr 3, s. 13; Rej. 2012, nr 4, s. 167; MoP 2012, nr 18, s. 988; NPN 2012, nr 2, s. 182; Rej. 2012, nr 9, s. 178)

Glosa

Grzegorza Wolaka, Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury 2013, nr 1, s. 114

Glosa ma charakter aprobujący.

Autor uznał za trafne stanowisko Sądu Najwyższego, że o ustanowieniu depozytu notarialnego decyduje złożenie pieniędzy przez deponenta na rachunku notariusza, a nie sporządzenie przez notariusza protokołu z jego przyjęcia. Glosator za przekonujące uznał zastosowanie przez Sąd Najwyższy wykładni językowej art. 108 § 2 Pr.not., która doprowadziła do w pełni racjonalnego wniosku, że spisanie przez notariusza protokołu z przyjęcia depozytu nie stanowi niezbędnej kumulatywnej przesłanki ustawowej, przesądzającej skuteczność dokonania czynności notarialnej przyjęcia przez notariusza na przechowanie. Zdaniem autora, przepis ten  zobowiązuje notariusza do spisania protokołu z przyjęcia depozytu, co oznacza, że dokonanie samej czynności notarialnej przyjęcia na przechowanie musi poprzedzać dokonanie innej czynności notarialnej, tj. spisanie protokołu. Ta druga czynność nie ma jednak charakteru konstytutywnego, lecz jedynie zaświadczający i dowodowy. Wobec tego Sąd Najwyższy prawidłowo uznał, że gdyby protokół z przyjęcia depozytu był elementem konstytutywnym jego ustanowienia, notariusz nie musiałby, jak stanowi art. 108 Pr.not., obok daty jego sporządzenia wymieniać daty przyjęcia depozytu, gdyż nie miałaby ona znaczenia.

Za trafnością stanowiska Sądu Najwyższego przemawia również, zdaniem autora, brzmienie proponowanych zmian art. 108 Pr.not., zawartych w projekcie ustawy o zmianie ustawy – Prawo o notariacie oraz ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym (Sejm VI kadencji, druk sejmowy nr 3069).

**********************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 12/2015

Glosa

Zbigniewa Kuniewicza, Rejent 2015, nr 8, s. 138

Glosa jest krytyczna.

Przedmiotem komentowanego orzeczenia była ocena kwestii, czy spisanie przez notariusza protokołu przyjęcia depozytu jest przesłanką skuteczności dokonania czynności notarialnej przyjęcia na przechowanie. W ocenie Sądu Najwyższego, ze względu na dopuszczalność następczego sporządzenia protokołu przyjęcia depozytu, jego późniejsze spisanie nie jest przesłanką prawnej skuteczności czynności notarialnej.

W ocenie glosatora, nie można poprzestać na wyniku wykładni językowej art. 79 pkt 4 i 6 Pr.not., a więc tylko na wniosku, że przyjęcie depozytu oraz spisanie protokołu to dwie czynności notarialne. Autor glosy jest zdania, że przyjęcie pieniędzy nie powoduje jeszcze skutku w postaci uznania danej wpłaty jako przyjęcia depozytu. Czynność notarialna przyjęcia pieniędzy na przechowanie jest czynnością intencjonalną, dlatego protokół przyjęcia depozytu nie jest opisem przebiegu czynności, ale zawiera dyspozycje osoby składającej depozyt co do sposobu jego wydania. Niezbędny jest więc udział osoby składającej depozyt przy sporządzeniu protokołu.

W ocenie glosatora, choć wyrok uwzględnia racje słusznościowe – osoba składająca depozyt nie powinna ponosić konsekwencji prawnych niestaranności notariusza – to teza orzeczenia, przy innych okolicznościach faktycznych, może spowodować znaczne trudności. Autor wskazał na sytuację, w której niespisanie protokołu nie będzie efektem niestaranności notariusza, ale wynikiem niestawiennictwa w kancelarii osoby składającej depozyt.

W konkluzji opowiedział się za stanowiskiem, że „dopóki nie zostanie złożone oświadczenie woli odnośnie do wydania depozytu, przyjęta przez notariusza wpłata nie rodzi skutków prawnych, jakie ustawodawca wiąże z dokonaniem czynności notarialnej przyjęcia pieniędzy do depozytu”.

*****************************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 07-08/2013

Glosa

Marka Watrakiewicza, Rejent 2013, nr 4, s. 144

Glosa jest krytyczna.

Autor podjął polemikę z poglądem Sądu Najwyższego, że czynność notarialna przyjęcia pieniędzy na przechowanie nie wymaga sporządzenia protokołu. Wskazał,  że zgodnie z brzmieniem art. 108 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo
o notariacie protokół sporządza się „z przyjęcia” w depozyt, a więc ma on charakter następczy w stosunku do czynności, której dotyczy. Zdaniem autora, językowa wykładnia tego przepisu jest jednak niewystarczająca, wynikające bowiem z niej wnioski byłyby sprzeczne z istotą i celem depozytu notarialnego. Pogląd Sądu Najwyższego prowadzi, w jego opinii, do sytuacji, w której przyjęcie pieniędzy w depozyt nie wymagałoby sporządzenia protokołu, co oznaczałoby brak dokumentu stwierdzającego, komu i na jakich warunkach środki te powinny zostać wydane. Pogląd o braku konieczności sporządzenia protokołu jako przesłanki przyjęcia w depozyt prowadzi także, zdaniem autora, do sytuacji, w której notariusz mógłby otrzymać środki pieniężne na rachunek depozytowy bez swojej wiedzy, co – zgodnie z poglądem Sądu Najwyższego – samo w sobie prowadziłoby do przyjęcia ich w depozyt notarialny.

Przeciwko poglądowi Sądu Najwyższego przemawiają także, zdaniem autora, argumenty oparte na wykładni systemowej, jeżeli bowiem przyjęcie w depozyt jest czynnością notarialną, jej materialnym śladem powinien stać się dokument, mający charakter dokumentu urzędowego (art. 2 § 2 Prawa o notariacie). Jego sporządzenie stanowi zawsze konieczny element działań składających się na dokonanie czynności notarialnej. Nie ma uzasadnionych argumentów, by czynność przyjęcia w depozyt miała być traktowana pod tym względem w odmienny sposób.

*****************************************

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 01/2013

Glosa

Andrzeja J. Szeredy, Rejent 2012, nr 11, s. 143

Glosa ma charakter krytyczny.

Autor zakwestionował stanowisko Sądu Najwyższego, że przyjęcie przez notariusza na przechowanie oraz sporządzenie protokołu stanowią dwie osobne czynności notarialne. Protokół jest nie tylko pokwitowaniem, lecz zawiera także istotne oświadczenie osoby składającej środki pieniężne lub papiery wartościowe, określające przede wszystkim warunki ich wydania. Przyjęcie oświadczeń w tym zakresie i spisanie ich w protokole stanowi, w opinii autora, konieczny element skutecznego dokonania czynności przyjęcia na przechowanie. Depozyt jest przy tym, jego zdaniem, pojęciem szerszym od samego przyjęcia przez notariusza wpłaty na rachunku bankowym.

Jak stwierdził glosator, pogląd Sądu Najwyższego opiera się na błędnym uznaniu za czynność notarialną samej wpłaty deponowanych środków na rachunek bankowy, zdarzenie to bowiem jest wyłącznie czynnością faktyczną; co więcej, dokonywaną bez udziału notariusza. Czynność notarialna przyjęcia na przechowanie jest złożona z kilku faz, które nie stanowią jednak osobnych czynności notarialnych.

Autor za nietrafny uznał także pogląd Sądu Najwyższego, że data przyjęcia pieniędzy lub papierów wartościowych może poprzedzać datę sporządzenia protokołu. Jednocześnie konieczne jest jednak, by przed jego spisaniem przekazywane środki wpłynęły na rachunek notariusza.

Zdaniem autora, Sąd Najwyższy nieprawidłowo przyjął także, że protokół sporządzany przez notariusza powinien obejmować datę przyjęcia depozytu, podczas gdy regulujący tę kwestię art. 108 § 2 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie wymaga wskazania daty przyjęcia pieniędzy lub dokumentów. Obie daty nie muszą się pokrywać, w pewnych bowiem wypadkach, w chwili przyjęcia na przechowanie nie będą spełnione inne przesłanki skutecznego przyjęcia w depozyt. Dopiero przy ich łącznym wystąpieniu notariusz, zdaniem autora, sporządzi protokół  będący „protokołem przyjęcia depozytu”, nie zaś „protokołem z przyjęcia depozytu”.