Uchwała z dnia 1994-12-29 sygn. III CZP 162/94

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 162/94

UCHWAŁA Z DNIA 29 GRUDNIA 1994 R.

Przewodniczący: sędzia SN A. Wypiórkiewicz.

Sędziowie SN: J. Gudowski (sprawozdawca), Z. Świeboda.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Przedsiębiorstwa Produkcyjno-Usługowego (...) w G. przeciwko (...) Bankowi (...), II Oddział w G. i (…) Bankowi (…), I Oddział w G. o zapłatę, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 29 grudnia 1994 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w (…), postanowieniem z dnia 27 października 1994 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy uznanie rachunku bankowego przez dopisanie sumy, na którą opiewa przedstawiony przez posiadacza rachunku czek rozrachunkowy, oraz zawiadomienie o tym posiadacza rachunku, stanowi w rozumieniu art. 61 k.c. oświadczenie woli banku prowadzącego rachunek?"

podjął następującą uchwałę:

Wpis na rachunek bankowy oraz zawiadomienie o jego dokonaniu nie jest oświadczeniem woli banku składanym posiadaczowi rachunku (art. 61 k.c.).

Uzasadnienie

W dniu 26 października 1992 r. powodowe Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Usługowe (...) w G., spółka z o.o. - obecnie w upadłości  - przedstawiała do realizacji w pozwanym Banku (…), II Oddziale w G., prowadzącym rachunek bankowy powoda, czek rozrachunkowy potwierdzony, opiewający na kwotę 146.500.000 zł, wystawiony przez firmę handlową (...) Z. K. w G. Czekiem tym - potwierdzonym przez dopozwany w trakcie procesu Bank (…), I Oddział w G. - firma I. Z. K. zapłaciła stronie powodowej za zakupiony u niego towar. Pozwany Bank (…), II Oddział w G., uznał rachunek powoda kwotą, na którą opiewał czek, o czym zawiadomił go wyciągiem bankowym z dnia 26 października 1992 r.

Przyjęcie czeku do zapłaty przez pozwany Bank, który nie prowadził rachunku bankowego wystawcy czeku, było zgodne z przepisem § 6 ust. 5 zarządzenia Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 11 sierpnia 1989 r. w sprawie form i trybu przeprowadzenia za pośrednictwem banków rozliczeń pieniężnych między tymi osobami i innymi podmiotami (M. P. Nr 27, poz. 219). Stosownie bowiem do tego przepisu, czek rozrachunkowy spełniający określone wymagania jest przyjmowany do zapłaty przez bank, w którym odbiorca czeku ma własny rachunek, celem uznania tego rachunku i obciążenia rachunku wystawcy czeku. Pozwany Bank ocenił, że czek przedstawiony mu przez stronę powodową spełnia oczekiwane warunki, w związku z czym uznał rachunek strony powodowej, na którą opiewał czek. Nie doszło natomiast do obciążenia rachunku wystawcy czeku w dopozwanym Banku (…), I Oddział w G., gdyż czek nie miał pokrycia, a jego potwierdzenie było fałszywe. Dowiedziawszy się o tym, Bank (…), II Oddział w G., obciążył w dniu 2 listopada 1992 r. konto strony powodowej kwotą 146.500.000 zł, o czym zawiadomił ją pismem z dnia 6 listopada 1992 r.

Czynność tę, określoną przez Bank jako storno, zakwestionowała strona powodowa, zarzucając, że pozostaje w sprzeczności z wiążącą strony umową rachunku bankowego. W związku z tym zażądała w pozwie zasądzenia od Banku (…), II Oddział w G. - a po dopozwaniu także od Banku (…), I Oddział w G. - kwoty 146.500.000 zł z odsetkami.

Wyrokiem z dnia 14 marca 1994 r. Sąd Wojewódzki - Sąd Gospodarczy w Gdańsku uwzględnił powództwo w całości w stosunku do Banku (…), II Oddział w G., natomiast oddalił je w odniesieniu do Banku (…), I Oddział w G. W konkluzji uzasadnienia tego orzeczenia Sąd meriti przyjął, że uznanie rachunku strony powodowej sporną kwotą było oświadczenie woli  pozwanego Banku złożonym kontrahentowi (powódce), od którego Bank mógł się uchylić tylko w trybie art. 84 § 1 k.c., ale tego skutecznie nie uczynił.

Tak więc - zdaniem sądu - skoro pozwany Bank, księgując zwrotnie w ciężar rachunku uprzednio uznanego kwotą 146.500.000 zł i tym samym rozporządzając środkami znajdującymi się na koncie strony powodowej, naruszył warunki łączącej strony umowy rachunku bankowego, to uwzględnienie powództwa jest uzasadnione.

Przy rozpoznawaniu rewizji pozwanego Banku (…), II Oddział w G., powstało przed Sądem Apelacyjnym w Gdańsku przytoczone na wstępie uchwały zagadnienie prawne wywołujące poważne wątpliwości, które zostało przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 § 1 k.p.c.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Przez umowę rachunku bankowego bank zobowiązuje się względem posiadacza rachunku - na czas oznaczony lub nie oznaczony - do przechowywania jego środków pieniężnych oraz do przeprowadzenia na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych (art. 725 k.c.). Wyrazem tych rozliczeń, stanowiących następstwo operacji pieniężnych podejmowanych przez posiadacza rachunku, są odpowiednie wpisy na rachunkach bankowych - dokonane, w zależności od ich charakteru, po stronie debet lub credit - powodujące zwiększenie albo uszczuplenie stanu posiadania (salda).

Znaczenie tych wpisów - a ogólniej, prowadzenia całej ewidencji środków pieniężnych oddanych do dyspozycji banku - jest bardzo istotne. Do najważniejszych bowiem cywilnoprawnych skutków wpisu należy uzyskanie przez posiadacza rachunku uprawnienia do rozporządzania ulokowanymi w banku pieniędzmi wraz z sumami wynikającymi z oprocentowania rachunku, jak też możności posłużenia się wpisem jako dokumentem urzędowym w rozumieniu art. 244 w związku z art. 252 k.p.c., zwłaszcza w postępowaniu o wpis do księgi wieczystej lub do innego rejestru publicznego (por. art. 53 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. - Prawo bankowe - jedn. tekst: Dz. U. z 1992 r. Nr 72, poz. 359 ze zm.).

Obowiązek dokonania wpisu na rachunku bankowym jest powinnością obciążającą bank z mocy przepisów szeroko rozumianego Prawa bankowego (art. 52 pkt 1 ustawy z dnia 31 stycznia 1989 r. o Narodowym Banku Polskim - jedn. tekst: Dz. U. z 1992 r. Nr 72, poz. 360 ze zm. i wydane na jego podstawie zarządzenie nr 1 Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 12 lutego 1991 r. w sprawie jednolitych zasad rachunkowości bankowej - Dz. Urz. NBP Nr 2, poz. 3 ze zm.), jednakże wykazuje on także cechy zobowiązania cywilnoprawnego, skoro wierzycielowi przysługuje roszczenie o dokonanie (wykreślenie) takiego wpisu (por. art. 728 k.c.). Można też stwierdzić, co trafnie sugeruje Sąd Apelacyjny w uzasadnieniu przedstawionego zagadnienia, że prawidłowe prowadzenie rachunku, a więc bieżące dokonywanie zgodnych z rzeczywistością wpisów, jest elementem należytego - w rozumieniu art. 471 k.c. - wykonania zawartej przez strony umowy. Za szkody będące następstwem niedokonania odpowiedniego wpisu, niedokonania go w terminie, albo też dokonania go w sposób nieprawidłowy, bank ponosi odpowiedzialność na zasadach ogólnych prawa cywilnego.

Należy w związku z tym podkreślić także, że jakkolwiek wpis na rachunek bankowy jest elementem realizacji umowy łączącej bank z kontrahentem, to jednak nie ma on żadnego modelującego wpływu na ukształtowanie istniejącego między nimi stosunku zobowiązaniowego. Mówiąc inaczej, stan tego stosunku jest niezależny od dokonanych wpisów, co oznacza, że wpis błędny może i powinien być sprostowany, a zniszczone (zagubione) księgi bankowe odtworzone. Poprawianiu wpisów, z jakiegokolwiek powodu wadliwych, służy wniesienie zapisu korygującego (storno), czyli wyksięgowanie pozycji błędnej i zaksięgowanie pozycji prawidłowej (por. § 22-29 cytowanego zarządzenia Prezesa Narodowego Banku Polskiego z dnia 12 lutego 1991 r.).

2. Pojęcie czynności prawnej łączy się w prawie cywilnym - jak to ustalono w nauce - z realizacją trzech warunków: z dokonaniem oświadczenia woli wywołania zgodnych z tym oświadczeniem skutków prawnych, ze związaniem powstania skutków prawnych zgodnych z wyrażonymi w oświadczeniu woli (chyba że z mocy prawa następuje ich modyfikacja).

W świetle uwag poczynionych na wstępie, wpis na rachunek bankowy żadnego z tych warunków nie spełnia, albowiem niepodobna uznać go za oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych. Chodzić tu może co najwyżej o wolę dokonania wpisu, przy czym związane z wpisem skutki prawne nie są następstwem zamiaru ich wywołania; następują z mocy przepisów prawa, niezależnie od tego, czy były objęte wolą wpisującego i niezależnie od niej.

W tej sytuacji, skoro brak podstaw do kwalifikowania wpisu na rachunek bankowy jako czynności prawnej, należy przyjąć, że mamy tu do czynienia z takimi przejawami działalności człowieka, które Prawo cywilne - opisuje zdarzenia, a wśród nich działania prawne - nazywa "innym czynem", powodującym skutki prawne, niezależnie od woli ich wywołania, bo określone w ustawie i wprost z niej wypływające. W kontekście przeprowadzonej już wcześniej analizy skutków bezzasadnego (wadliwego) dokonania wpisu na rachunku bankowym, które znacznie odbiegają od skutków wadliwości czynności prawnych, należy uznać, że stosowanie do wpisów na rachunek bankowy przepisów dotyczących oświadczeń woli nie znajduje uzasadnienia.

Z tych względów, zajmując stanowisko odbiegające nieco od zapatrywań Sądu Najwyższego wyrażonych w uzasadnieniu nie publikowanego wyroku z dnia 18 marca 1993 r. I CRN 22/93, uchwalono jak w sentencji.