Wyrok z dnia 2010-07-08 sygn. II CSK 3/10

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt  II CSK 3/10

Wyrok

z dnia 8 lipca 2010 r.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego, który stwierdza niezgodność z Konstytucją braku określonej regulacji prawnej w kwestionowanym przepisie, nie powoduje utraty mocy obowiązującej tego przepisu.

Nie można skutecznie odroczyć mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu, jeżeli sentencja wyroku stwierdzającego niezgodność tego przepisu z Konstytucją została tak sformułowana, iż nie powoduje utraty mocy obowiązującej.

Sędzia SN Krzysztof Pietrzykowski (przewodniczący, sprawozdawca)

Sędzia SN Mirosław Bączyk

Sędzia SN Katarzyna Tyczka-Rote

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Heleny M. i Bogumiła M. przeciwko K. Spółdzielni Mieszkaniowej "P." w K. o nakazanie złożenia oświadczenia woli, po rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 8 lipca 2010 r. skargi kasacyjnej strony pozwanej od wyroku Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z dnia 17 czerwca 2009 r.

oddalił skargę kasacyjną.

Uzasadnienie

Henryka M. i Bogumił M. domagali się zobowiązania Spółdzielni Mieszkaniowej "P." w K. do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie ustanowienia na ich rzecz odrębnej własności lokalu mieszkalnego nr 21 położonego w budynku przy ul. H.K. nr 6B w K. wraz z prawami związanymi i przeniesienia jego własności.

Sąd Okręgowy w Koszalinie wyrokiem z dnia 10 marca 2009 r. nakazał pozwanej złożenie oświadczenia woli o treści opisanej w sentencji wyroku. Ustalił, że w dniu 30 marca 2004 r. strony zawarły umowę ustanowienia spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego nr 21 położonego w K. przy ul. H.K. nr 6B. Wkład mieszkaniowy stanowił 23,73% wartości rynkowej lokalu, który powodowie objęli w wyniku zamiany. Poprzednia osoba mająca prawo lokatorskie do tego lokalu zgromadziła wkład mieszkaniowy związany z prawem do lokalu w wysokości 37,38% jego wartości rynkowej. Powodowie, zgodnie z umową, spłacili zadłużenie tej osoby wobec Spółdzielni. Dnia 13 maja 2002 r. została podjęta uchwała w sprawie określenia przedmiotu odrębnej własności lokali znajdujących się na nieruchomości położonej przy ul. H.K. nr 6B w K. W dniu 27 lipca 2007 r. powodowie wnieśli o przekształcenie spółdzielczego lokatorskiego prawa do lokalu mieszkalnego w prawo odrębnej własności. Spółdzielnia odmówiła przeniesienia własności lokalu ze względu na zadłużenie powodów. W dniu 18 czerwca 2008 r., po uregulowaniu zaległości, powodowie ponowili wniosek o przekształcenie prawa lokatorskiego w prawo odrębnej własności. Spółdzielnia zawiadomiła ich, że zawarcie umowy przeniesienia własności lokalu będzie możliwe po dokonaniu przez nich wpłaty w wysokości różnicy między wymaganym wkładem mieszkaniowym a wniesionym przez powodów wkładem mieszkaniowym. Powodowie w dniu 24 lipca 2008 r. uiścili na konto Spółdzielni kwotę 61,92 zł stanowiącą spłatę nominalnej kwoty umorzenia kredytu w części przypadającej na ich lokal.

Sąd Okręgowy uznał, że powodowie spełnili przesłanki przewidziane w art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (jedn. tekst: Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm. – dalej: "u.s.m."). W ocenie tego Sądu, żądanie Spółdzielni wyrównania wkładu mieszkaniowego nie ma uzasadnienia prawnego. Wskazał, że Spółdzielnia nie uwzględniła spłaty zadłużenia dokonanej przez powodów, w związku z czym wnieśli oni wkład mieszkaniowy w wysokości zgromadzonej przez poprzedniego członka stanowiącej 37,38% wartości rynkowej lokalu. Sąd Okręgowy zauważył, że art. 12 ust. 1 u.s.m. został uznany przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 17 grudnia 2008 r., P 16/08 (OTK-A 2008, nr 10, poz. 181), za niezgodny z art. 64 ust. 2 i 3 w związku z art. 21 ust. 2 Konstytucji, w zakresie określonym w tym wyroku, jednakże Sąd zastosował ten przepis, uznając, iż odroczenie terminu utraty jego mocy obowiązującej oznacza, że do chwili wskazanej w sentencji wyroku przepis ten obowiązuje, jeżeli wcześniej nie zostanie uchylony. Zdaniem Sądu Okręgowego, powodowie wykazali bezczynność Spółdzielni przy rozpoznawaniu wniosku przez nakładanie na nich pozaustawowych obowiązków i bezpodstawną odmowę zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu.

Pozwana zarzuciła w apelacji naruszenie art. 8, 21 i 64 Konstytucji, art. 12 i 49¹ u.s.m., art. 64 k.c. i art. 1047 § 1 k.p.c., art. 233 § 1 k.p.c. i art. 6 k.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c., a ponadto, bez wskazania naruszonego przepisu, sprzeczność istotnych ustaleń z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego.

Sąd Apelacyjny w Szczecinie wyrokiem z dnia 17 czerwca 2009 r. oddalił apelację, podzielając ustalenia i wnioski poczynione przez Sąd Okręgowy. Nie uwzględnił w związku z tym zarzutów naruszenia przepisów postępowania, co obszernie uzasadnił.

Odnosząc się do zarzutów naruszenia art. 8, art. 21 i art. 64 Konstytucji, uznał, że skoro Trybunał Konstytucyjny określił, zgodnie z art. 190 ust. 3 Konstytucji, inny termin utraty mocy obowiązującej art. 12 ust. 1 u.s.m., to przed upływem tego terminu zakwestionowany przepis stanowi obowiązujące prawo, jeżeli wcześniej nie zostanie uchylony przez ustawodawcę. Zgodnie z art. 190 ust. 1 Konstytucji, także to rozstrzygnięcie jest nie tylko ostateczne, ale ma także moc powszechnie obowiązującą. Sąd Apelacyjny odwołał się w związku z tym do stanowiska zajętego przez Sąd Najwyższy w uchwałach z dnia 17 kwietnia 2009 r., III CZP 16/09 (OSNC 2010, nr 1, poz. 6) i z dnia 17 kwietnia 2009 r., III CZP 17/09 (OSNC 2010, nr 1, poz. 7). Sąd Apelacyjny podzielił też stanowisko Sądu Okręgowego, że w okolicznościach niniejszej sprawy została spełniona przesłanka bezczynności spółdzielni w rozumieniu art. 49¹ u.s.m.

Pozwana w skardze kasacyjnej zaskarżyła wyrok Sądu Apelacyjnego w całości, zarzucając naruszenie prawa materialnego, tj. art. 8, 21, 64 i 190 Konstytucji, art. 12 i 49¹ u.s.m. oraz art. 64 k.c. i art. 1047 § 1 k.p.c., a także przepisów postępowania, tj. art. 233 § 1 k.p.c. i art. 6 k.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c., a ponadto, bez wskazania naruszonego przepisu, sprzeczność istotnych ustaleń z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 17 grudnia 2008 r., P 16/08, stwierdził niezgodność art. 12 ust. 1 u.s.m. z art. 64 ust. 2 i 3 w związku z art. 21 ust. 2 Konstytucji, ale w zakresie, w jakim przepis ten zobowiązuje spółdzielnię do zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu po dokonaniu przez członka spółdzielni wyłącznie spłat, o których mowa w punktach 1-3 tego przepisu. Jednocześnie odroczył o 12 miesięcy utratę mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu.

Należy w związku z tym podkreślić, że – po pierwsze – wyrok Trybunału Konstytucyjnego jest tzw. wyrokiem zakresowym (częściowym); niezgodność art. 12 ust. 1 u.s.m. z Konstytucją polega na tym, że przepis ten nakłada na członka spółdzielni obowiązek dokonania wyłącznie spłat określonych w punktach 1-3 tego przepisu. Nie jest zatem sprzeczna z Konstytucją regulacja obowiązująca w dniu orzekania przez Trybunał Konstytucyjny, ale brak regulacji dalej idącej, tj. nakładającej na członka spółdzielni jeszcze inne obowiązki. Wyrok w rozważanej części ma zatem postać tzw. wyroku prawotwórczego, który charakteryzuje się tym, że nie kwestionuje zgodności z Konstytucją konkretnego przepisu ustawy, ale zmierza do wypełnienia istniejącej, zdaniem Trybunału Konstytucyjnego, luki w prawie. Wspomniany wyrok nie powoduje utraty mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu, ale sprawia jedynie, że ustawodawca powinien dokonać stosownej nowelizacji tego przepisu. W konsekwencji taki wyrok nie stanowi podstawy wznowienia postępowania przewidzianej w art. 401¹ k.p.c. (zob. uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z dnia 17 grudnia 2009 r., III PZP 2/09, OSNC 2010, nr 7-8, poz. 97 oraz postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 kwietnia 2010 r., IV CO 37/09, OSNC 2010, nr 12, poz. 166).

Oznacza to – po drugie – że nie można skutecznie odroczyć utraty mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu, jeżeli sentencja wyroku stwierdzającego niezgodność tego przepisu z Konstytucją została tak sformułowana, iż nie powoduje utraty jego mocy obowiązującej. Rozważania dotyczące utraty mocy obowiązującej art. 12 ust. 1 u.s.m. są jednak obecnie bezprzedmiotowe, gdyż na podstawie ustawy z dnia 18 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach mieszkaniowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 223, poz. 1779), która weszła w życie dnia 30 grudnia 2009 r., a więc w dniu bezpośrednio poprzedzającym dzień wskazany w sentencji omawianego wyroku, przepis ten otrzymał nowe brzmienie, w istocie nieróżniące się od poprzedniego brzmienia. W tej sytuacji podniesione w skardze kasacyjnej zarzuty naruszenia art. 12 i 49¹ u.s.m. oraz art. 64 k.c. i art. 1047 § 1 k.p.c., zmierzające do wykazania, że przepisy te nie miały zastosowania w niniejszej sprawie, należy ocenić jako oznaczające wyłącznie nietrafną polemikę ze stanowiskiem Sądu Apelacyjnego.

Zarzut naruszenia art. 233 § 1 k.p.c. jest niedopuszczalny jako prowadzący do kwestionowania ustaleń faktycznych i oceny dowodów (art. 398³ § 3 k.p.c.). Niedopuszczalny jest również zarzut naruszenia art. 6 k.c., który został zamieszczony w skardze kasacyjnej w kontekście oceny dowodów, a nie rozkładu ciężaru dowodu.

Artykuł 328 § 2 k.p.c. może wypełniać podstawę kasacyjną określoną w art. 398³ § 1 pkt 2 k.p.c. tylko wyjątkowo, gdy z powodu istotnych braków w uzasadnieniu zaskarżone orzeczenie nie poddaje się kontroli kasacyjnej (m.in. wyroki Sądu Najwyższego z dnia 18 kwietnia 1997 r., I PKN 97/97, OSNAPUS 1998, nr 4, poz. 121, z dnia 26 listopada 1999 r., III CKN 460/98, OSNC 2000, nr 5, poz. 100 oraz z dnia 25 października 2000 r., IV CKN 142/00, nie publ.). Naruszenie art. 328 § 2 k.p.c. może stanowić usprawiedliwioną podstawę skargi kasacyjnej wtedy, gdy uzasadnienie zaskarżonego wyroku nie ma wszystkich koniecznych elementów lub zawiera braki, które uniemożliwiają kontrolę kasacyjną (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 9 marca 2006 r., I CSK 147705, nie publ.). Taka sytuacja w niniejszej sprawie nie wystąpiła, a tym samym postawiony w skardze kasacyjnej zarzut naruszenia art. 328 § 2 k.p.c. jest nieuzasadniony.

Z przedstawionych powodów Sąd Najwyższy na podstawie art. 398¹⁴ k.p.c. orzekł, jak w sentencji.

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 05/2012

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego, który stwierdza niezgodność z Konstytucją braku określonej regulacji prawnej w kwestionowanym przepisie, nie powoduje utraty mocy obowiązującej tego przepisu.

Nie można skutecznie odroczyć mocy obowiązującej zakwestionowanego przepisu, jeżeli sentencja wyroku stwierdzającego niezgodność tego przepisu z Konstytucją została tak sformułowana, iż nie powoduje utraty mocy obowiązującej.

(wyrok z dnia 8 lipca 2010 r., II CSK 3/10, K. Pietrzykowski, M. Bączyk, K. Tyczka-Rote, OSNC 2011, nr 2, poz. 19; BSN 2010, nr 9, s. 13, MoP 2011, nr 11, s. 600; Rej. 2010, nr 11, s. 203; NPN 2010, nr 3, s. 133; Rej. 2011, nr 4, s. 146)

Glosa

Michała Ziółkowskiego, Państwo i Prawo 2012, nr 4, s. 137

Glosa ma charakter krytyczny.

Przedmiotem glosowanego wyroku są skutki prawne wyroku pełnego składu Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 grudnia 2008 r., w którym orzeczono, m.in. że art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (dalej:  „u.s.m.”), w zakresie, w jakim zobowiązuje spółdzielnię do zawarcia umowy przeniesienia własności lokalu po dokonaniu przez członka spółdzielni wyłącznie określonych przedmiotowo spłat, jest niezgodny z art. 64 ust. 2 i 3 w zw. z art. 21 ust. 2 Konstytucji. Równocześnie Trybunał, korzystając z kompetencji przewidzianej w art. 190 ust. 3 danie pierwsze in fine Konstytucji, ustalił inny termin utraty mocy obowiązującej wybranych norm, które uznał za niekonstytucyjne.

Glosator odniósł się m.in. do dwóch konkluzji składających się na uzasadnienie stanowiska Sądu Najwyższego. Zgodnie z jedną, ważność i związanie sądów powszechnych decyzją walidacyjną, o której mowa w art. 190 ust. 3 in fine Konstytucji, zależne są od formuły sentencji wyroku Trybunału Konstytucyjnego, natomiast zgodnie z drugą, bezprzedmiotowe są – zdaniem Sądu Najwyższego – rozważania odnoszące się do utraty mocy obowiązującej normy stanowiącej przedmiot omawianego wyroku Trybunału, gdyż art. 12 ust. 1 u.s.m. w brzmieniu, które poddano kontroli konstytucyjności, został zmieniony przez prawodawcę przed upływem terminu utraty mocy obowiązującej normy. Glosator zauważył, że wskazane konkluzje nie mają konstytucyjnych podstaw.

Zaznaczył, że stosując językowe i systemowe dyrektywy interpretacji art. 190 ust. 3 zdanie pierwsze w związku  z art. 190 ust. 1 Konstytucji należy przyjąć, że wyroki Trybunału w przedmiocie braku zgodności aktu lub jego części z Konstytucją mają charakter konstytutywny. Tym samym skutek w postaci zmiany w systemie prawnym nie jest zależny od formuły sentencji negatywnego wyroku, gdyż wiąże się zawsze ze stwierdzeniem braku zgodności normy z Konstytucją. Formuła sentencji wskazuje zakres niekonstytucyjności; jest ostateczna i powszechnie obowiązująca.

Autor podniósł również, że zmiana przez prawodawcę niekonstytucyjnej normy w tzw. okresie odroczenia może konsumować skutek wyroku Trybunału, jednak nie zawsze to nastąpi, należy bowiem uwzględnić różnice pomiędzy następstwami derogacji prawodawczej i derogacji trybunalskiej. Tym samym rozważania te nie są bezprzedmiotowe.