Uchwała z dnia 2010-06-02 sygn. III CZP 37/10

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania Pokaż dokument źródłowy

Sygn. akt III CZP 37/10

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 2 czerwca 2010 r.

Sędzia SN Marian Kocon (przewodniczący, sprawozdawca)

Sędzia SN Stanisław Dąbrowski

Sędzia SA Jan Futro

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Adama D. przeciwko Powiatowi S. o zapłatę, po rozstrzygnięciu w Izbie Cywilnej na posiedzeniu jawnym w dniu 2 czerwca 2010 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Okręgowy w Olsztynie postanowieniem z dnia 4 marca 2010 r.:

„Czy w sprawie o zwrot nienależnie pobranych opłat za kartę pojazdu na podstawie rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 28 lipca 2003 r. w sprawie wysokości opłat za kartę pojazdu (Dz.U. Nr 137, poz. 1310) bieg przedawnienia roszczeń rozpoczyna się od dnia spełnienia świadczenia, czy też od dnia wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 stycznia 2006 r., U 6/04, czy też od dnia wejścia w życie rozporządzenia Ministra Transportu i Budownictwa z dnia 28 marca 2006 r. w sprawie wysokości opłat za wydanie karty pojazdu (Dz.U. Nr 59, poz. 421)?"

podjął uchwałę:

Bieg przedawnienia roszczeń o zwrot nienależnie pobranych opłat za kartę pojazdu na podstawie rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 28 lipca 2003 r. w sprawie wysokości opłat za kartę pojazdu (Dz.U. Nr 137, poz. 1310) rozpoczyna się od dnia spełnienia świadczenia.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w Szczytnie wyrokiem z dnia 9 października 2009 r. zasądził na rzecz powoda Adama D. od pozwanego Powiatu S. kwotę 16 150 zł z odsetkami tytułem zwrotu nienależnego świadczenia. Pozwany na podstawie § 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 28 lipca 2003 r. w sprawie wysokości opłat za kartę pojazdu (Dz.U. Nr 137, poz. 1310 – dalej: "rozporządzenie z 2003 r.”) pobrał od powoda opłaty w wysokości po 500 zł za karty pojazdów samochodowych przywiezionych z innych państw Unii Europejskiej. Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 17 stycznia 2006 r., U 6/04 (Dz.U. Nr 15, poz.119), uznał § 1 ust. 1 rozporządzenia z 2003 r. za niezgodny z Konstytucją, orzekając, że traci on moc z dniem 1 maja 2006 r. W ocenie Sądu, kwota stanowiąca różnicę pomiędzy kwotą pobraną od powoda a wynikającą z rozporządzenia Ministra Transportu i Budownictwa z dnia 28 marca 2006 r. w sprawie wysokości opłat za kartę pojazdu (Dz.U. Nr 59, poz. 421 – dalej: "rozporządzenie z 2006 r."), które weszło w życie dnia 15 kwietnia 2006 r., była świadczeniem nienależnym (art. 410 § 2 k.c.), podlegającym zwrotowi przez pozwanego stosownie do art. 410 § 1 k.c.

Przy rozpoznawaniu apelacji pozwanego powstało przytoczone na wstępie zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości, które Sąd Okręgowy w Olsztynie przedstawił – na podstawie art. 390 § 1 k.p.c. – do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rozstrzygnięcie przedstawionego zagadnienia wymaga w pierwszej kolejności odniesienia się do kwestii, czy § 1 ust. 1 rozporządzenia z 2003 r., nakładający na kupującego obowiązek uiszczenia opłaty za kartę pojazdu zakupionego na terenie państwa należącego do Unii Europejskiej i sprowadzonego do Polski już w okresie jej członkostwa w Unii Europejskiej, był zgodny z prawem unijnym. Inaczej mówiąc, czy na podstawie tego rozporządzenia, jak i rozporządzenia z 2006 r. kupujący był zobowiązany do zapłaty za karty pojazdów kwot określonych w tych rozporządzeniach. Należy przypomnieć, że zasada pierwszeństwa prawa unijnego zobowiązuje organ administracyjny i sąd krajowy do stosowania tego prawa i do odstąpienia od stosowania sprzecznych z nim przepisów krajowych, niezależnie od wyroku krajowego sądu konstytucyjnego, który odracza utratę mocy obowiązującej tych przepisów, uznanych za niekonstytucyjne.

W sprawie zgodności § 1 ust. 1 rozporządzenia z 2003 r. z prawem unijnym wypowiedział się Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej, który postanowieniem z dnia 10 grudnia 2007 r., C-134/07 (Dz.U. UE C 64, poz. 15) orzekł, że art. 90 akapit pierwszy TWE należy interpretować w ten sposób, iż sprzeciwia się on opłacie, takiej jak przewidziana w § 1 ust. 1 rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 28 lipca 2003 r. w sprawie wysokości opłat za kartę pojazdu, która w praktyce jest nakładana w związku z pierwszą rejestracją używanego pojazdu samochodowego przywiezionego z innego państwa członkowskiego, lecz nie jest nakładana w związku z nabyciem w Polsce używanego pojazdu samochodowego, jeśli jest on tam już zarejestrowany. Postanowienie to ma skutek ex tunc, tj. wywołuje skutek retroaktywny. W świetle tego postanowienia, nakładanie opłaty za kartę pojazdu było od początku sprzeczne z prawem unijnym, co oznacza, że kupujący nie był zobowiązany do uiszczenia tej opłaty. Bez wpływu zatem na rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia pozostaje odroczenie obowiązywania mocy przepisów rozporządzenia z 2003 r. przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 17 stycznia 2006 r., U 6/04.

Trzeba zauważyć, że postanowienie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej odnosi się do pełnej wysokości opłaty za kartę pojazdu w kwocie 500 zł, a nie jedynie do różnicy 425 zł pomiędzy kwotami określonymi w rozporządzeniach z 2003 i 2006 r., Trybunał uznał bowiem za sprzeczną z prawem unijnym opłatę nakładaną w związku z pierwszą rejestracją używanego pojazdu samochodowego przywiezionego z innego państwa członkowskiego w sytuacji, w której opłata taka nie jest nakładana w związku z nabyciem w Polsce używanego pojazdu samochodowego, jeśli jest on tam już zarejestrowany.

Z tytułu naruszenia prawa unijnego wchodzi w grę odpowiedzialność odszkodowawcza, powód jednak nie powołał tej podstawy odpowiedzialności. Zgłoszone roszczenie – żądanie zapłaty określonej kwoty – oparł na przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu; przytoczył stan faktyczny dla wykazania przesłanek bezpodstawnego wzbogacenia i te przesłanki wykazywał. Istota przedstawionego zagadnienia sprowadza się zatem do określenia chwili początkowej biegu przedawnienia roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, a w szczególności z tytułu dochodzonego roszczenia o zwrot nienależnego świadczenia. Początek ten należy określić stosownie do art. 120 § 1 zdanie drugie k.c., według którego, jeżeli wymagalność roszczenia zależy od podjęcia określonej czynności przez uprawnionego, bieg terminu rozpoczyna się od dnia, w którym roszczenie stałoby się wymagalne, gdyby uprawniony podjął czynność w najwcześniej możliwym terminie. Stanowisko to pozostaje w zgodzie z akceptowanym w piśmiennictwie i orzecznictwie założeniem, że art. 120 § 1 k.c. ma zastosowanie do tzw. zobowiązań bezterminowych, tj. takich, w których termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania (art. 455 in fine k.c.), oraz że w zakres zobowiązań bezterminowych wchodzą i stosunki, których przedmiotem jest zwrot nienależnego świadczenia (por. uchwały Sądu Najwyższego z dnia 6 marca 1991 r., III CZP 2/91, OSNCP 1991, nr 7, poz. 93 i z dnia 26 listopada 2009 r., III CZP 102/09, OSNC 2010, nr 5, poz. 75 oraz wyrok Sądu Najwyższego z dnia 24 kwietnia 2003 r., I CKN 316/01, OSNC 2004, nr 7-8, poz. 117).

Przepis zawarty w art. 120 § 1 zdanie drugie k.c. stanowi lex specialis w stosunku do wyrażonej w zdaniu pierwszym tego artykułu reguły łączącej rozpoczęcie biegu przedawnienia z nadejściem dnia wymagalności roszczenia. Z jego brzmienia jednoznacznie wynika, że przedawnienie może rozpocząć bieg, mimo że roszczenie nie jest jeszcze wymagalne; decyduje możliwość podjęcia przez wierzyciela czynności warunkującej wymagalność roszczenia w najwcześniejszym terminie. Celem takiego rozwiązania jest uwolnienie dłużnika od pozostawania w niepewności przez nieograniczony czas co do swej sytuacji prawnej, wobec bowiem tego, że dokonanie czynności warunkującej wymagalność roszczenia zależy tylko od woli wierzyciela, może on podjąć tę czynność nawet po upływie bardzo długiego okresu od powstania zobowiązania.

W sytuacji, w której nie było podstawy prawnej do pobrania opłaty za kartę pojazdu, bezpodstawne wzbogacenie w postaci nienależnego świadczenia nastąpiło od chwili uiszczenia tej opłaty. Uwzględnienie uregulowania przyjętego w art. 120 § 1 zdanie drugie k.c. uzasadnia wniosek, że dzień, w którym nastąpiło uiszczenie opłaty za kartę pojazdu, był jednocześnie najwcześniejszym możliwym terminem, w którym powód mógł zgłosić żądanie niezwłocznego jej zwrotu. Prowadzi to do wniosku, że bieg przedawnienia roszczenia o zwrot nienależnie pobranych opłat za karty pojazdu rozpoczyna się od dnia spełnienia świadczenia.

Z tych względów Sąd Najwyższy rozstrzygnął przedstawione zagadnienie prawne, jak w uchwale (art. 390 k.p.c.).

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 11/2014

Bieg przedawnienia roszczeń o zwrot nienależnie pobranych opłat za kartę pojazdu na podstawie rozporządzenia Ministra Infrastruktury z dnia 28 lipca 2003 r. w sprawie wysokości opłat za kartę pojazdu (Dz.U. Nr 137, poz. 1310) rozpoczyna się od dnia spełnienia świadczenia.

(uchwała z dnia 2 czerwca 2010 r., III CZP 37/10, M. Kocon, S. Dąbrowski, J. Futro, OSNC 2011, nr 1, poz. 2; BSN 2010, nr 6, s. 9)

Glosa

Katarzyny Cygan, Studia Prawnoustrojowe 2014, nr 24, s. 297

Glosa ma charakter krytyczny.

Autorka uznała za błędny pogląd, według którego do określenia chwili początkowej biegu przedawnienia roszczenia z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia należy mieć na względzie art. 120 § 1 zdanie drugie k.p.c., stosowany do tzw. zobowiązań bezterminowych, mających za przedmiot zwrot nienależnego świadczenia. Nie zgodziła się również ze stwierdzeniem, że przedawnienie może rozpocząć bieg, mimo że roszczenie nie jest jeszcze wymagalne, decyduje bowiem możliwość podjęcia przez wierzyciela czynności warunkującej wymagalność roszczenia w najwcześniejszym terminie.

Według glosatorki, przyczyn bezpodstawnego wzbogacenia należy poszukiwać w sferze jurydycznej; zostały one stosunkowo ściśle sprecyzowane w grupie przypadków nienależnego świadczenia. Według art. 410 k.c., brak podstawy prawnej świadczenia oznacza brak lub odpadnięcie „celu prawnego”, tj. causae świadczenia, a pozostałe przypadki nakazują każdorazowo badać, czy podstawa prawna wzbogacenia się ma usprawiedliwienie w ustawie lub w umowie stron. Zdaniem autorki, przy instytucji bezpodstawnego wzbogacenia wymagalność tego roszczenia rozumiana jest jako pewnego rodzaju stan potencjalny, w którym uaktywnić się może wierzytelność, a dodatkowo łączy się z chwilą uzyskania korzyści majątkowej nieuprawnionego. Z tego względu glosatorka uznała za niewłaściwe, by przy terminie żądania zwrotu nienależnego świadczenia, świadczenie spełnione przez domagającego się jego zwrotu zaczynało bieg terminu przedawnienia, jak przyjął Sąd Najwyższy. 

Z punktu widzenia art. 455 k.c., regulującego termin spełnienia świadczenia przy świadczeniu bezterminowym, niezbędne jest, zdaniem glosatorki, wezwanie do spełnienia świadczenia w najwcześniejszym możliwym terminie (realnym, bez zbędnej zwłoki). Objęcie natomiast hipotezą normy art. 120 § 1 zdanie drugie k.c. roszczeń wynikających ze zobowiązań bezterminowych konsekwentnie prowadzi, według autorki, do przyjęcia, że czynnością uprawnionego, od której podjęcia zależy wymagalność roszczeń wynikających z zobowiązań bezterminowych, jest przewidziane w art. 455 in fine k.c. wezwanie dłużnika przez wierzyciela do wykonania zobowiązania, a bieg przedawnienia tych roszczeń rozpoczyna się w dniu, w którym świadczenie powinno być spełnione, gdyby wierzyciel wezwał dłużnika do wykonania zobowiązania w najwcześniej możliwym terminie.

W okolicznościach sprawy nie chodzi, jak oceniła glosatorka, o wezwanie do spełnienia świadczenia w postaci uiszczenia opłaty za kartę pojazdu, gdyż świadczenie to było i jest uzależnione od chęci właściciela pojazdu do wprowadzenia auta do „obrotu" na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Innymi słowy, gdyby spełnienie świadczenia właściciela pojazdu początkowało bieg terminu przedawnienia o zwrot tej opłaty jako nienależnej, musiałoby być poprzedzone jego wezwaniem do uiszczenia takiej opłaty. Taka sytuacja w sprawach objętych analizowanym problemem nie zachodzi; to na skutek samodzielnych czynności posiadaczy pojazdów dochodziło do opłacania kart pojazdu według stawek określonych rozporządzeniem.

Argumenty przemawiające przeciwko uchwale, zdaniem autorki, wzmacnia pogląd uznający, że stwierdzenie niekonstytucyjności nie może być wyjaśniane w kategoriach wyroku deklaratywnego, gdyż w zasadzie tworzy nowy stan prawny od chwili wejścia wyroku w życie.

Według glosatorki, podstawa prawna przedmiotowego przysporzenia odpadła z chwilą opublikowania w Dzienniku Ustaw wyroku Trybunału Konstytucyjnego z dnia 17 stycznia 2006 r., U 6/04; nastąpiło to w dniu 30 stycznia 2006 r. (Dz.U. Nr 15, poz.119) i należy uznać, że bieg terminu przedawnienia roszczeń z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia rozpoczął się w tym dniu, ponieważ wówczas stwierdzono niekonstytucyjność wskazanych w tym orzeczeniu przepisów. W tym zakresie rozstrzyga wyłącznie obiektywnie ustalony, najwcześniej możliwy termin wezwania dłużnika przez wierzyciela do wykonania zobowiązania.