Wyrok z dnia 2025-04-24 sygn. IV SA/Po 191/25

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu w składzie następującym: Przewodniczący Sędzia WSA Izabela Bąk - Marciniak (spr.) Sędzia WSA Wojciech Rowiński Asesor sądowy WSA Sebastian Michalski po rozpoznaniu w trybie uproszczonym w dniu 24 kwietnia 2025 r. sprawy ze skargi I. S. i A. K. na decyzję Prezesa Zakładu Ubezpieczeń Społecznych z dnia 17 stycznia 2025 r. nr [...] w przedmiocie świadczenia wychowawczego uchyla zaskarżoną decyzję i poprzedzającą ją decyzję Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (Centrum Obsługi Świadczeń dla Rodzin) z dnia 3 września 2024 r., nr [...].

Prezes Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, po rozpatrzeniu odwołania I. S. od decyzji Zakładu Ubezpieczę Społecznych Centrum Obsługi Świadczeń dla Rodzin) ZUS-u z 16 września 2024r. nr [...] o odmowie przyznania świadczenia wychowawczego na dziecko A. S., decyzją z 17 stycznia 2025 r. nr [...] uchylił decyzję organu I instancji i przyznał I. S. świadczenie wychowawcze na okres od 1 listopada 2024 r. do 31 maja 2025 r. w kwocie [...]zł miesięcznie i odmówił przyznania świadczenia wychowawczego na A. S. na okres od 1 czerwca 2024 r. do 31 października 2024 r. w kwocie [...]zł miesięcznie.

Zaskarżona decyzja została wydana w następującym stanie sprawy.

W dniu 6 sierpnia 2024 r. I. S. zgłosiła wniosek o świadczenie wychowawcze na wnuka na okres świadczeniowy [...] wskazując, że jest osobą sprawującą pieczę zastępczą nad dzieckiem.

W przedmiotowej sprawie do akt załączono:

- postanowienie z dnia 12.01.2024 r. Sądu Rejonowego dla K. sygn. akt [...], wydane w trybie zabezpieczenia, w którym powierzono I. S. opiekę faktyczną nad dzieckiem polegającą na wykonywaniu pieczy bieżącej,

- postanowienie z dnia 24.07.2024 r. ww. sądu sygn. akt [...], wykonalne od dnia 24.07.2024 r., w którym sąd udzielił zabezpieczenia w ten sposób i zezwolił na zapisanie dziecka do wybranej placówki przedszkolnej i upoważnił do pobierania świadczenia wychowawczego,

- zaświadczenie z dnia 18.11.2024 r. wydane przez Dyrektora Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie we W. o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej od dnia 8.11.2024 r.

W ocenie ZUS nie ma podstaw prawnych do przyznania skarżącej prawa do tego świadczenia, ponieważ osoba sprawująca piecze bieżącą nad dzieckiem nie została wskazana w art. 4 ust. 2 ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci jako osoba uprawniona do ubiegania się o świadczenie wychowawcze.

Na podstawie zgromadzonej dokumentacji organ stwierdził, że funkcję rodziny zastępczej, uprawniającą do pobierania świadczenia na dziecko sprawuje skarżąca od dnia 8 listopada 2024 r.

W tej sytuacji przysługuje prawo do świadczenia za okres od 1.11.2024 r., tj. od pierwszego dnia miesiąca, w którym ustanowiono skarżącą rodziną zastępczą do 31.05.2025 r. Ze względu na umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej w dniu 8.11.2024 r., prawo do świadczenia wychowawczego za okres wcześniejszy nie przysługuje. Dlatego też zaskarżoną decyzją z 17 stycznia 2025 r. nr [...] organ uchylił decyzję organu I instancji o odmowie przyznania świadczenia wychowawczego i przyznał I. S. świadczenie wychowawcze na okres od 1 listopada 2024 r. do 31 maja 2025 r. w kwocie [...]zł miesięcznie i odmówił przyznania świadczenia wychowawczego na A. S. na okres od 1 czerwca 2024 r. do 31 października 2024 r. w kwocie [...]zł miesięcznie.

Od decyzji Prezesa ZUS z 17 stycznia 2025 r. I. S. wniosła skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu. Zaskarżonej decyzji zarzuciła naruszenie: 1) prawa materialnego, a mianowicie art. 72 ust 1 i 2 Konstytucji RP w zw. z art. 20 Konwencji o Prawach Dziecka poprzez odmowę udzielenia pomocy wnioskodawczyni, jako osobie odpowiedzialnej za utrzymanie małoletniego A. S., której państwo powierzyło bieżącą pieczę nad jego utrzymaniem, wychowaniem i rozwojem na mocy orzeczenia sądowego, co jest niezgodne z konstytucyjną zasadą ochrony praw dziecka; 2) prawa materialnego, a mianowicie art. 4 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy poprzez błędne uznanie, że osobie sprawującej pieczę bieżącą nad dzieckiem na podstawie prawomocnych postanowień sądu rodzinnego nie przysługuje świadczenie wychowawcze we wnioskowanym przez skarżącą zakresie. Mając na uwadze powyższe skarżąca wniosła o: uchylenie zaskarżonej decyzji oraz poprzedzającej ją decyzji organu I instancji.

W odpowiedzi na skargę Prezes ZUS wniósł o: 1) skierowanie sprawy do rozpoznania w trybie uproszczonym; 2) oddalenie skargi. W uzasadnieniu wskazał, że zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy świadczenie wychowawcze przysługuje: matce albo ojcu, jeżeli dziecko wspólnie zamieszkuje i pozostaje na utrzymaniu matki albo ojca, albo opiekunowi faktycznemu dziecka, jeżeli dziecko wspólnie zamieszkuje i pozostaje na utrzymaniu opiekuna faktycznego, albo opiekunowi prawnemu dziecka, albo dyrektorowi domu pomocy społecznej, albo rodzinie zastępczej, osobie prowadzącej rodzinny dom dziecka, dyrektorowi placówki opiekuńczo-wychowawczej, dyrektorowi regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej albo dyrektorowi interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego, o których mowa w ustawie o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Z art. 2 pkt 10 ustawy jednoznacznie wynika, iż opiekun faktyczny dziecka, to osoba faktycznie opiekującą się dzieckiem, jeżeli wystąpiła z wnioskiem do sądu opiekuńczego o przysposobienie dziecka. Ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego oraz jego wypłata następują na wniosek złożony do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przez opiekuna faktycznego dziecka lub rodziny zastępczej. Do wniosku należy dołączyć zaświadczenia lub oświadczenia oraz dowody niezbędne do ustalenia prawa do świadczenia wychowawczego, tj. zaświadczenie odpowiednio organizatora rodzinnej pieczy zastępczej, powiatowego centrum pomocy rodzinie albo podmiotu, o którym mowa w art. 190 ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (Dz.U. z 2025 r. poz. 49) – dalej zwanej "upz" o umieszczeniu dziecka w rodzinie zastępczej, rodzinnym domu dziecka, placówce opiekuńczo-wychowawczej, regionalnej placówce opiekuńczo-terapeutycznej albo interwencyjnym ośrodku preadopcyjnym, wraz z datą umieszczenia (art. 13 ust. 1, ust. 2 ust. 4 pkt 3 ppkt ca ustawy). Na podstawie art. 18 ust. 1 ustawy prawo do świadczenia wychowawczego ustalane jest na okres od 1 czerwca do 31 maja roku następnego. Natomiast zgodnie z art. 18 ust. 2a, jeżeli wniosek o ustalenie prawa do świadczenia wychowawczego zostanie złożony w okresie 3 miesięcy, licząc od dnia umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej, prawo to ustala się od miesiąca umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej do końca okresu.

Prezes ZUS podał, że Zakład Ubezpieczeń Społecznych, jako organ realizujący przepisy ustawy zarówno w pierwszej, jak i w drugiej instancji nie miał podstaw prawnych do przyznania świadczenia wychowawczego osobie, która na mocy orzeczenia sądu opiekuńczego jest osobą sprawującą pieczę nad dzieckiem bowiem osoba taka nie należy do ustawowego kręgu osób mogących ubiegać się o to świadczenie. Natomiast przyznanie świadczenia wychowawczego rodzinie zastępczej jest możliwe po przedłożeniu dokumentu potwierdzającego datę umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej.

ZUS jako organ ustawowo wskazany do przyjmowania i rozpoznawania wniosków o świadczenie wychowawcze zobligowany został do ustalania prawa do ww. świadczenia na podstawie przepisów ustawy. ZUS nie jest uprawniony do dokonywania wykładni prawa. Zobowiązany jest do jego stosowania.

Wnioskodawczyni jest babcią A. S.. Jako babcia nie mieści się w kręgu osób uprawnionych do świadczenia wychowawczego. Nie ma podstaw, aby uznać ja za osobę uprawnioną do otrzymania świadczenia wychowawczego na wnioskowany okres [...].

Wojewódzki Sąd Administracyjny w Poznaniu zważył, co następuje.

Skarga jest uzasadniona.

W niniejszej sprawie istota sporu zaistniałego pomiędzy skarżącą, a Prezesem ZUS koncentruje się wokół tego, czy babcia dziecka jest uprawniona do świadczenia wychowawczego na wnuczka za okres świadczeniowy [...].

Na wstępie trzeba wskazać, że w niniejszej sprawie zastosowanie ma stan prawny ustawy obowiązujący na dzień 31 grudnia 2023 r., co wynika z art. 3 w zw. z art. 6 ustawy z dnia 7 lipca 2023 r. o zmianie ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu (Dz.U. z 2023 r. poz. 1565).

Zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy świadczenie wychowawcze przysługuje: 1) matce albo ojcu, jeżeli dziecko wspólnie zamieszkuje i pozostaje na utrzymaniu matki albo ojca, 2) opiekunowi faktycznemu dziecka, jeżeli dziecko wspólnie zamieszkuje i pozostaje na utrzymaniu opiekuna faktycznego, 3) opiekunowi prawnemu dziecka, 4) dyrektorowi domu pomocy społecznej, 5) rodzinie zastępczej, osobie prowadzącej rodzinny dom dziecka, dyrektorowi placówki opiekuńczo-wychowawczej, dyrektorowi regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej albo dyrektorowi interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego, o których mowa w ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej.

Stosownie do art. 2 pkt 5 ustawy ilekroć w ustawie jest mowa o dziecku oznacza to dziecko własne, dziecko przysposobione oraz dziecko, w sprawie którego toczy się postępowanie o przysposobienie, dziecko znajdujące się pod opieką prawną, dziecko umieszczone w pieczy zastępczej lub dziecko umieszczone w domu pomocy społecznej.

Według art. 2 pkt 10 ustawy opiekunem faktycznym dziecka jest osoba faktycznie opiekująca się dzieckiem, jeżeli wystąpiła z wnioskiem do sądu opiekuńczego o przysposobienie dziecka.

Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy celem świadczenia wychowawczego jest częściowe pokrycie wydatków związanych z wychowywaniem dziecka, w tym z opieką nad nim i zaspokojeniem jego potrzeb życiowych.

Przy czym z art. 22 ustawy wynika, że uprawniony otrzymuje wsparcie finansowe w postaci świadczenia wychowawczego za sprawowanie faktycznej opieki nad dzieckiem.

Z akt administracyjnych i sądowych wynika, że w dniu 6.08.2024 r. I. S. zgłosiła wniosek o świadczenie wychowawcze na wnuka na okres świadczeniowy [...] wskazując, że jest osobą sprawującą pieczę zastępczą nad dzieckiem.

W przedmiotowej sprawie do akt załączono:

- postanowienie z dnia 12.01.2024 r. Sądu Rejonowego dla K. sygn. akt [...], wydane w trybie zabezpieczenia, w którym powierzono I. S. opiekę faktyczną nad dzieckiem polegającą na wykonywaniu pieczy bieżącej,

- postanowienie z dnia 24.07.2024 r. ww. sądu sygn. akt [...], wykonalne od dnia 24.07.2024 r., w którym sąd udzielił zabezpieczenia w ten sposób i zezwolił na zapisanie dziecka do wybranej placówki przedszkolnej i upoważnił do pobierania świadczenia wychowawczego,

- zaświadczenie z dnia 18.11.2024 r. wydane przez Dyrektora Powiatowego Centrum Pomocy Rodzinie we W. o umieszczeniu dziecka w pieczy zastępczej od dnia 8.11.2024 r.

W ocenie ZUS nie ma podstaw prawnych do przyznania skarżącej prawa do tego świadczenia, ponieważ osoba sprawująca piecze bieżącą nad dzieckiem nie została wskazana w art. 4 ust. 2 ustawy o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci jako osoba uprawniona do ubiegania się o świadczenie wychowawcze.

Na podstawie zgromadzonej dokumentacji organ II instancji stwierdził, że funkcję rodziny zastępczej, uprawniającą do pobierania świadczenia na dziecko sprawuje skarżąca od dnia 8 listopada 2024 r.

W tej sytuacji przysługuje prawo do świadczenia za okres od 1 listopada 2024 r., tj. od pierwszego dnia miesiąca, w którym ustanowiono skarżącą rodziną zastępczą do 31maja 2025 r. Ze względu na umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej w dniu 8 listopada 2024 r., prawo do świadczenia wychowawczego za okres wcześniejszy nie przysługuje.

W ocenie Sądu rozpoznającego sprawę ze stanowiskiem organu nie można się zgodzić.

Zgodnie z art. 4 ust. 1 ustawy, celem świadczenia wychowawczego, jest częściowe pokrycie wydatków związanych z wychowywaniem dziecka, w tym z opieką nad nim i zaspokojeniem jego potrzeb życiowych. Art. 4 ust. 2 pkt 1 ustawy, stanowi że świadczenie wychowawcze przysługuje matce, ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka, opiekunowi prawnemu dziecka, albo dyrektorowi domu pomocy społecznej, z zastrzeżeniem art. 5 ust. 2a.

Świadczenie to skierowane jest do podmiotów, które opiekę nad dzieckiem rzeczywiście sprawują. Zauważyć należy, że co do zasady bieżącą pieczę nad osobą dziecka sprawują rodzice, co wynika z art. 96 ust. 1 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 2809, dalej k.r.o.). W myśl tego przepisu, rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i kierują nim. Obowiązani są troszczyć się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka, i przygotować je należycie do pracy dla dobra społeczeństwa odpowiednio do jego uzdolnień.

Sprawowanie bieżącej pieczy nie zostało też objęte przepisami ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (t.j. Dz. U. z 2025 r., poz. 49), które przewidują umieszczenie dziecka w pieczy zastępczej (rodzinnej lub instytucjonalnej), na podstawie orzeczenia sądu (art. 35 ust. 1), w przypadku niemożności zapewnienia dziecku opieki i wychowania przez rodziców (art. 32 ust. 1).

Wśród uprawnionych do ubiegania się o świadczenia wychowawcze ustawa nie uwzględniła osoby faktycznie opiekującej się dzieckiem, czyli takiej, która sprawuje pieczę bieżącą nad dzieckiem z mocy orzeczenia sądu. Ustawa ograniczyła krąg opiekunów faktycznych do osób, które wystąpiły z wnioskiem do sądu rodzinnego o przysposobienie dziecka (por. art. 2 pkt 10 ustawy). Tym samym pozbawiła opiekuna dziecka, nad którym jest sprawowana piecza bieżąca, możliwości uzyskania przynajmniej częściowego pokrycia wydatków na jego utrzymanie. Uznać więc należy, że przepisy ustawy w sposób niedostateczny chronią prawa jednostki, jaką jest rzeczywisty opiekun dziecka sprawujący nad nim bieżącą pieczę i to na mocy rozstrzygnięcia sądu rodzinnego, a przede wszystkim, nie chronią praw dzieci, na rzecz których świadczenie jest przewidziane.

W tej sytuacji, poszukując lepszej ochrony interesów dzieci, a przy tym i ich opiekuna sprawującego pieczę bieżącą, należy odnieść się bezpośrednio do zasad konstytucyjnych i przepisów Konwencji o Prawach Dziecka. W uzasadnieniu wyroku Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 1 sierpnia 2019 r., sygn. I OSK 203/19 (opubl. w Centralnej Bazie Orzeczeń Sądów Administracyjnych), Sąd ten wskazał, że sam fakt, że ustawa posługuje się autonomiczną definicją, a sama wykładnia językowa pozwala na ustalenie jej treści, nie wyłącza potrzeby i konieczności zastosowania innych zasad wykładni w sytuacji, gdy wynik wykładni językowej jest sprzeczny z podstawowymi zasadami konstytucyjnymi.

W przedmiotowej sprawie organ II instancji uznał, że prawo do świadczenia przysługuje dopiero za okres od 1.11.2024 r., tj. od pierwszego dnia miesiąca, w którym ustanowiono skarżącą rodziną zastępczą do 31.05.2025.

Wobec tego należy uznać, że pozbawienie Skarżącej - której legalnie powierzona została bezpośrednia bieżąca piecza nad małoletnim i która ją faktycznie sprawuje, bowiem powyższe nie było w sprawie kwestionowane - dostępności do świadczenia wychowawczego w oparciu tylko na literalną wykładnię art. 4 ust. 2 pkt 2 w zw. z art. 2 ust. 10 u.p.p.w.d., nie uwzględnia istoty świadczenia wychowawczego oraz praw wynikających z Konstytucji RP i Konwencji o Prawach Dziecka, co stanowi rażące naruszenie mających zastosowanie w sprawie przepisów u.p.p.w.d. Dlatego odmowa przyznania Skarżącej prawa do świadczenia wychowawczego przez ZUS oraz przyznanie Jej prawa do tego świadczenia, jednakże dopiero od momentu ustanowienia opiekunem prawnym wnuka nie była prawidłowa.

W świetle orzecznictwa sądów administracyjnych ograniczenie polegające na uznaniu, że zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy osobie sprawującej "bieżącą pieczę" nad dzieckiem, na mocy prawomocnego postanowienia sądu rodzinnego, nie przysługuje świadczenie wychowawcze jest niezgodne art. 72 ust. 1 i 2 Konstytucji RP i naruszające art. 3 ust. 1 i art. 20 Konwencji o Prawach Dziecka. Zatem za przyznaniem takiego świadczenia przemawia bezpośrednie stosowanie Konstytucji RP, jak i Konwencji o Prawach Dziecka (por. np. wyroki NSA z: 1 sierpnia 2019 r. sygn. akt I OSK 203/19, 27 sierpnia 2019 r. sygn. akt I OSK 2707/17, 4 marca 2020 r. sygn. akt I OSK 2140/18).

Zatem osobie sprawującej "bieżącą pieczę" na podstawie orzeczeń sądu, które wiążą wszystkie organy administracji publicznej i sądy, przysługują te wszystkie świadczenia publicznoprawne przysługujące osobie wykonującej "pieczę zastępczą", w tym świadczenia wychowawcze.

W tej sytuacji do skarżącej, jako osoby sprawującej tymczasowo w ramach pełnienia funkcji rodziny zastępczej pieczę nad małoletnim na podstawie orzeczeń sądu, ma zastosowanie art. 4 ust. 2 pkt 5 w zw. z art. 2 pkt 5 ustawy, ponieważ A. S. należało potraktować jako dziecko umieszczone w pieczy zastępczej.

Zatem świadczenie należy się na okres świadczeniowy od 1.06.2024 r., bowiem 12 stycznia 2024 r. orzeczeniem SR powierzono I. S. opiekę faktyczną nad dzieckiem polegającą na wykonywaniu pieczy bieżącej, a 24.07.2024 r. dodatkowo upoważnił do pobierania świadczenia wychowawczego.

W ponownie prowadzonym postępowaniu Zakład Ubezpieczeń Społecznych weźmie pod uwagę zaprezentowaną w niniejszym wyroku ocenę prawną. W zależności od poczynionych ustaleń i ocen organ I instancji wyda rozstrzygnięcie, które uzasadni zgodnie z wymogami art. 107 § 3 kpa.

Biorąc pod uwagę powyższe Sąd, na podstawie art. 145 § 1 pkt 1 lit. a w zw. z art.135 p.p.s.a. i art. 119 pkt 2 w zw. z art. 120 ustawy z 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz.U. z 2024 r. poz. 935 ze zm.) orzekł, jak w sentencji wyroku.