Wyrok z dnia 2022-05-06 sygn. IV SA/Wr 610/21

Wojewódzki Sąd Administracyjny we Wrocławiu w składzie następującym: Przewodniczący: Sędzia WSA Ewa Kamieniecka Sędziowie: Asesor WSA Marta Pająkiewicz-Kremis Sędzia WSA Tomasz Świetlikowski (sprawozdawca) po rozpoznaniu w Wydziale IV na posiedzeniu niejawnym w trybie uproszczonym w dniu 6 maja 2022 r. sprawy ze skargi A. K. na decyzję Samorządowego Kolegium Odwoławczego w W. z dnia [...]r. nr [...] w przedmiocie ustalenia wysokości nienależnie pobranego świadczenia w postaci zasiłku stałego, odmowy odstąpienia od żądania zwrotu ustalonej kwoty świadczenia i rozłożenia tej kwoty na raty oddala skargę w całości.

Przystępując do rozstrzygania, Sąd przyjął stan faktyczny i prawny sprawy jn.

Skarżoną decyzją Samorządowe Kolegium Odwoławcze w W. (dalej: SKO, Kolegium) - po rozpatrzeniu odwołania A. K. (dalej: strona, skarżący) - utrzymało w mocy wydaną z upoważnienia Prezydenta Miasta W. (dalej: organ pierwszej instancji) decyzję, mocą której postanowiono:

1) ustalić wysokość nienależnie pobranego świadczenia w postaci zasiłku stałego na łączną kwotę 7.420,86 zł, tj.:

- za okres od 1 grudnia 2017 r. do 31 sierpnia 2018 r. w wysokości 1.246,66 zł;

- za okres od 1 października 2018 r. do 31 sierpnia 2019 r. w wysokości 3.852,24 zł;

- za okres od 1 października 2019 r. do 31 maja 2020 r. w wysokości 2.098,24zł;

- za okres od 1 lipca 2020 r. do 31 lipca 2020 r. w wysokości 223,72 zł;

2. odmówić odstąpienia od żądania zwrotu ww. kwoty;

3. rozłożyć kwotę nienależnie pobranego świadczenia na 49 rat (48 rat po 154 zł i 49 rata w wysokości 28,86 zł).

Powyższe było wynikiem stwierdzenia przekroczenia przez stronę w podanych okresach kryterium dochodowego uprawniającego do otrzymania świadczenia, w rozumieniu art. 8 ust. 1 w zw. z ust. 3 i 4 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (Dz. U. z 2019 r., poz. 1507 ze zm. - dalej: u.p.s.). SKO podzieliło stanowisko organu pierwszej instancji, że podczas wywiadów środowiskowych strona zataiła informacje o osiąganych dochodach. Uzasadniało, że - mimo iż była do tego zobowiązana - strona nie zawiadomiła o uzyskaniu dochodu z tytułu pełnienia funkcji ławnika i umowy zlecenia. Stwierdziło, że zasadnie odmówiono przy tym odstąpienia od żądania zwrotu nienależnie pobranego świadczenia (swoje stanowisko oparło na analizie sytuacji osobistej, zdrowotnej i dochodowej strony). Wskazało na słuszność rozłożenia świadczenia na raty (dostosowanie wysokości rat do możliwości finansowych strony). Uznało, że uzyskane przez stronę w ww. okresach dochody za sprawowanie kurateli, o których także nie informowała ona organu, z uwagi na datę ich wypłaty, nie mają wpływu na ocenę, czy zasiłek stały był świadczeniem nienależnie pobranym. W podstawie prawnej decyzji powołało art. 8, art. 37, art. 98 i art. 104 u.p.s

W skardze, skarżący zarzucił decyzji SKO:

1) naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 8 pkt 3 u.p.s. w zw. z art. 172 ust. 2 i 3 ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych (dalej: u.P.u.s.p.) w zw.

z art. 21 ust. 1 pkt 17 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (dalej: u.p.d.o.f.) przez jego błędną wykładnię polegającą na uznaniu, że rekompensata

i ryczałt z tytułu zwrotu kosztów dojazdu, otrzymane przez niego na podstawie art. 172 u.P.u.s.p., podlegały włączeniu do dochodów rodziny wpływających na wysokość świadczeń z opieki społecznej (w tym zasiłku stałego), podczas gdy - w świetle u.p.s. - nie podlegają one obciążeniom podatkiem dochodowym od osób fizycznych;

2) naruszenie przepisów prawa materialnego, tj. art. 36 pkt 1 lit. h) u.p.s. w zw.

z art. 172 ust. 2 i 3 u.P.u.s.p. poprzez jego niezastosowanie i błędne przyjęcie, że otrzymane przez niego wynagrodzenie z tytułu pełnienia funkcji kuratora społecznego tworzy podstawę do ustalenia wysokości nienależnego świadczenia z tytułu zasiłku stałego w sytuacji, gdy wynagrodzenie to stanowi świadczenie w rozumieniu art. 36 pkt 1 lit. h) u.P.u.s.p.;

3) błędne przyjęcie przez SKO, że świadczenia z tytułu pełnienia funkcji kuratora społecznego winny być przez niego za każdym razem zgłoszone do MOPS, mimo że organ otrzymywał informacje bezpośrednio z Sądu, rejestrując je w dzienniku korespondencji, co stanowiło podstawę wypłaty tych świadczeń przez MOPS;

4) błąd w ustaleniach faktycznych poprzez stwierdzenie, że w jego przypadku nie istnieją szczególnie uzasadnione okoliczności, aby odstąpić od żądania zwrotu, czy umorzenia kwoty nienależnie pobranych świadczeń, w sytuacji, gdy poprawnie przeprowadzone postępowanie pozwoliłoby na przyjęcie innego rozstrzygnięcia

w tym przedmiocie, zarówno ze względu na jego stan zdrowia, jak i sytuację materialną i majątkową. Tak stawiając zarzuty, skarżący wniósł o uchylenie obu wydanych w sprawie decyzji (ew. uchylenie zaskarżonej decyzji i przekazanie sprawy do ponownego rozpatrzenia), wstrzymanie wykonania decyzji i zasądzenie kosztów.

Skarżący szeroko uzasadnił swoje stanowisko w sprawie.

W odpowiedzi na skargę SKO wniosło o jej oddalenie.

Wojewódzki Sąd Administracyjny we Wrocławiu zważył, co następuje.

Skarga okazała się nieuzasadniona.

Prawo do świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej przysługuje osobie samotnie gospodarującej, której dochód nie przekracza kryterium dochodowego (art. 8 ust. 1 u.p.s.). Za dochód uważa się sumę miesięcznych przychodów z miesiąca poprzedzającego złożenie wniosku lub w przypadku utraty dochodu z miesiąca,

w którym wniosek został złożony, bez względu na tytuł i źródło ich uzyskania, pomniejszoną o miesięczne obciążenie podatkiem dochodowym od osób fizycznych, składki na ubezpieczenie zdrowotne oraz ubezpieczenia społeczne, kwotę alimentów świadczonych na rzecz innych osób (art. 8 ust. 3 u.p.s.). W przypadku uzyskania jednorazowo dochodu należnego za dany okres, kwotę tego dochodu uwzględnia się w dochodzie osoby lub rodziny przez okres, za który uzyskano ten dochód (art. 8 ust. 12 u.p.s.). W art. 8 ust. 4 pkt 1-17 u.p.s. wymieniono świadczenia (zasiłki, inne przysporzenia), których nie wlicza się do dochodu ustalonego zgodnie z ust. 3.

Z powyższego wynikają dwie zasady. Po pierwsze, przychodem w rozumieniu ustawy jest każdy rodzaj dochodu, tj. każda suma uzyskana przez beneficjenta, bez względu na źródło uzyskania. Po drugie, odliczeniu od dochodu podlegają jedynie te rodzaje przychodów, które zostały enumeratywnie wyliczone w art. 8 ust. 4 ww. ustawy, wśród których ustawodawca nie wymienił otrzymywanych przez skarżącego kwot z tytułu pełnienia funkcji ławnika. Zatem a contrario ich wysokość wlicza się do dochodu w rozumieniu art. 8 ust. 3 u.p.s.

Przyznanie świadczeń z pomocy społecznej następuje w formie decyzji administracyjnej po przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego, podczas którego wnioskujący o świadczenie zobowiązany jest udzielić organowi niezbędnych informacji. Przepis art. 109 u.p.s. nakłada na osoby korzystające z pomocy społecznej obowiązek niezwłocznego poinformowania organu, który przyznał świadczenie, o każdej zmianie w ich sytuacji osobistej, dochodowej i majątkowej, która wiąże się z podstawą do przyznania świadczeń.

Z akt sprawy wynika, że organ przyznał skarżącemu zasiłek stały na poszczególne okresy lat 2017-2020. Składając wnioski o udzielenie pomocy w tej formie (5 września 2017 r., 26 lutego 2018 r., 3 października 2018 r., 24 czerwca 2019 r.), w trakcie wywiadów środowiskowych, skarżący podawał, że prowadzi jednoosobowe gospodarstwo domowe, utrzymuje się z zasiłku stałego (świadczeń) z MOPS, nie ma dochodu, posiada umiarkowany stopień niepełnosprawności (na stałe), nie pracuje dorywczo, nie korzysta z pomocy rodziny. Jednocześnie oświadczał, że o wszelkich zmianach będzie informował pracownika socjalnego.

W konsekwencji powyższego - zgodnie z art. 8 ust. 1 u.p.s. - przyjęto, że skarżącemu przysługuje prawo do ww. świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej, gdyż jego dochód nie przekracza kwoty kryterium dochodowego uprawniającego do tego świadczenia. W trakcie przeprowadzania wywiadu środowiskowego 27 lipca 2020 r. skarżący oznajmił, że od 2017 r. pełni funkcję kuratora sądowego oraz ławnika i otrzymuje z tego tytułu wynagrodzenie pieniężne. O pełnieniu tychże funkcji nie poinformował on jednak pracownika socjalnego w trakcie przeprowadzanych z nim wcześniej wywiadów środowiskowych oraz w czasie, gdy pobierał zasiłek stały, mimo że był pouczony o obowiązku informowania o wszelkich zmianach w sytuacji dochodowej. W dniu 11 sierpnia 2020 r. złożył pismo wraz z zaświadczeniem wystawionym przez Wiceprezesa SR w W., z którego wynika, że - w okresie od września 2017 r. do lipca 2020 r. - otrzymywał rekompensatę pieniężną oraz ryczałt na pokrycie kosztów dojazdu z tytułu pełnienia funkcji ławnika.

Składając wnioski o przyznanie zasiłków stałych na lata 2017-2019 r. - przy przeprowadzaniu wywiadu środowiskowego i w trakcie pobierania świadczeń w tym okresie - skarżący podał tym samym nieprawdziwe informacje o wysokości swoich dochodów oraz nie poinformowała o zmianie sytuacji dochodowej. Pomijał bowiem wynagrodzenie, jakie otrzymywał sprawując funkcję ławnika. Skoro w art. 8 ust. 4 u.p.s. ustawodawca określił zamknięty katalog wyłączeń, który eliminuje z dochodu uwzględnianego przy wyliczania kryterium dochodowego dającego prawo do świadczeń z pomocy społecznej wymienione tam składniki przysporzenia majątkowego, to słusznie przyjęły orzekające w sprawie organy obu instancji, że brak jest podstaw prawnych, aby otrzymywanych przez skarżącego kwot z tytułu pełnienia funkcji ławnika nie uwzględnić w jego dochodzie obliczanym na potrzeby ustalenia prawa do świadczenia pieniężnego z pomocy społecznej, z uwagi na ich pominięcie w ww. wyłączeniach.

W ocenie Sądu - wbrew zarzutom skargi - w sprawie prawidłowo zastosowano zatem art. 8 ust. 3 u.p.s. w zw. z art. 172 ust. 2 i 3 u.P.u.s.p. w zw. z art. 21 ust. 1 pkt 17 u.p.d.o.f. Jak wynika bowiem z przytoczonych regulacji, wszystkie przychody - poza wymienionymi w ust. 4 art. 8 u.p.s. - wlicza się do dochodu ustalanego zgodnie z ust. 3. Powyższe oznacza, że do dochodu osoby ubiegającej się o świadczenie z pomocy społecznej, jak również korzystającej z takiego świadczenia, należy zaliczyć wszelkie dochody poza tymi, które mocą wyraźnego postanowienia ustawy zostały wyłączone. Ponieważ przysługujące - zgodnie art. 172 u.P.u.s.p. - ławnikom rekompensaty i ryczałty z tytułu zwrotu kosztów dojazdu nie zostały mocą ustawy o pomocy społecznej wyłączone z dochodów uwzględnianych przy ustalaniu prawa do świadczeń, to prawidłowo organy pomocy społecznej doliczyły je do dochodu skarżącego.

Powyższego nie zmienia fakt, że uzyskane przez skarżącego świadczenia nie podlegają opodatkowaniu podatkiem dochodowym od osób fizycznych, gdyż u.p.s. zawiera odrębną - od ustawy podatkowej - definicję dochodu, mającą zastosowanie w zakresie, którego dotyczą jej przepisy. W związku z tym brak jest przesłanek, aby przy ocenie spełniania przez skarżącego kryterium dochodowego brać pod uwagę uregulowania znajdujące się w innych aktach prawnych (np. u.p.d.o.f.), skoro przepisy u.p.s. do nich nie odsyłają.

W myśl art. 6 pkt 16 u.p.s. świadczenie nienależnie pobrane to świadczenie pieniężne uzyskane na podstawie przedstawionych nieprawdziwych informacji lub niepoinformowania o zmianie sytuacji materialnej lub osobistej. Stosownie do art. 98 u.p.s. świadczenia nienależnie pobrane podlegają zwrotowi od osoby lub rodziny korzystającej ze świadczeń pomocy społecznej niezależnie od dochodu rodziny. Należności podlegają ściągnięciu zgodnie z art. 104 w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Słusznie twierdzi SKO, że w trakcie wywiadu środowiskowego osoba ubiegająca się o przyznanie pomocy powinna rzetelnie przedstawić swą sytuację materialną i że to rolą organu, a nie strony, jest ocena, czy poszczególne składniki dochodu stanowią dochód w rozumieniu ustawy (u.p.s.). Zgodzić trzeba się także z SKO, że organ nie ma obowiązku poszukiwania informacji dotyczących ustalenia dochodów stanowiących podstawę do przyznania świadczeń z pomocy społecznej oraz że żaden przepis ustawy nie wskazuje na możliwość zwolnienia wnioskodawcy z obowiązku wskazania wszystkich dochodów z tego tylko powodu, że inne świadczenie pieniężne jest już wypłacane przez ten sam organ. Sąd podziela stanowisko organów, że ubiegając się o przyznanie zasiłku stałego skarżący zataił fakt otrzymywania za pełnienie czynności ławnika w okresie od września 2017 r. rekompensaty pieniężnej oraz ryczałtu na pokrycie kosztów dojazdu (środki z tego tytułu skarżący otrzymywał sukcesywnie w poszczególnych miesiącach). Dodać trzeba, że skarżący nie poinformował również o kwocie 186,88 zł uzyskanej z tytułu umowy zlecenia zawartej ze Stowarzyszeniem Katolickim "CIVITAS CHRISTIANA" 30 lipca 2019 r. Powyższe skutkowało tym, że nie spełniał on kryterium dochodowego uprawniającego do otrzymania świadczeń pieniężnych z pomocy społecznej (zasiłku stałego).

Reasumując, w sprawie należało ustalić skarżącemu nienależnie pobrane świadczenie w postaci zasiłku stałego. Zgodnie z art. 104 ust. 4 u.p.s., w przypadkach szczególnie uzasadnionych, zwłaszcza jeżeli żądanie zwrotu wydatków na udzielone świadczenie, z tytułu opłat określonych w ustawie oraz z tytułu nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części stanowiłoby dla osoby zobowiązanej nadmierne obciążenie lub też niweczyłoby skutki udzielanej pomocy, właściwy organ, który wydał decyzję w sprawie zwrotu należności, o których mowa w ust. 1, na wniosek pracownika socjalnego lub osoby zainteresowanej, może odstąpić od żądania takiego zwrotu, umorzyć kwotę nienależnie pobranych świadczeń w całości lub w części, odroczyć termin płatności albo rozłożyć na raty. Trafnie przyjmuje SKO, że warunkiem zastosowania ww. przepisu jest wystąpienie szczególnych okoliczności, które czyniłyby żądanie zwrotu nieuzasadnionym. Według Sądu, po szczegółowym przeanalizowaniu sytuacji zdrowotnej, osobistej i dochodowej, skarżącego zasadnie odmówiono odstąpienia od żądania zwrotu nienależnie pobranego zasiłku stałego. Ustalono bowiem, że skarżący prowadzi samodzielne gospodarstwo domowe; utrzymuje się z zasiłku stałego

w wysokości 645 zł; nadal pełni funkcję ławnika i kuratora sądowego (dane aktualne na mement wydania decyzji); spłaca zadłużenie za mieszkanie i regularnie płaci za gaz i energię (za mieszkanie płaci nieregularnie); jest współwłaścicielem mieszkania o powierzchni [...]m2; tytułem pełnienia funkcji kuratora sądowego w kwietniu 2021 r. otrzymał w sumie [...]zł, co stanowi prawie 70% zadłużenia z tytułu nienależnie pobranego zasiłku stałego (w 2020 r. z tego tytułu otrzymał [...]zł, tj. w przeliczeniu na jeden miesiąc [...]zł); otrzymuje również pomoc od osób trzecich, o czym wspomina w odwołaniu, nie podaje jednak jej formy i wysokości. Za Kolegium Sąd stwierdza, że sytuacja skarżącego (lat 59) nie jest łatwa, jednak może on podjąć pracę (np. na ½ etatu), gdyż nie posiada orzeczenia zaliczającego go do znacznego stopnia niepełnosprawności i w ten sposób poprawić swój status materialny.

Opisana sytuacja materialna skarżącego nie uzasadniała także umorzenia zadłużenia. Instytucja umorzenia zarezerwowana jest bowiem wyłącznie dla osób, w stosunku do których istnieje prawdopodobieństwo graniczące z pewnością, że z uwagi np. na stan zdrowia w ogóle nie będą w stanie spłacić zadłużenia, co w przypadku skarżącego nie ma miejsca. Otrzymując zasiłek stały i wynagrodzenie z tytułu pełnienia funkcji kuratora sądowego może on w niewielkich ratach spłacać zadłużenie z tytułu nienależnie pobranego zasiłku stałego.

Prawidłowo również (na wniosek pracownika socjalnego) organ zdecydował o rozłożeniu zadłużenia strony na 48 rat w wysokości 154 zł i jedna rata 28,86 zł. Wbrew zarzutowi skargi decyzja organu w tym przedmiocie znajduje oparcie w art. 104 ust. 4 u.p.s. Brak jest podstaw do przyjęcia, że organ przedwcześnie orzekł o rozłożeniu zadłużenia na raty i że w pierwszej kolejności winna być rozstrzygnięta kwestia ustalenia wysokości nienależnie pobranego świadczenia. Zasadnie podnosi SKO w odpowiedzi na skargę, że rozpatrując sprawę w przedmiocie świadczeń nienależnie pobranych z pomocy społecznej organ powinien zbadać, czy zachodzą sytuacje określone w art. 104 ust. 4 u.p.s., a więc w pierwszej kolejności, czy pobrane świadczenie jest nienależne, a jeśli tak, winien rozważyć, czy okoliczności sprawy uzasadniają odstąpienie od żądania zwrotu (umorzenie, odroczenie, rozłożenie na raty) całości albo części należności.

Końcowo Sąd zauważa, że uzyskany przez skarżącego dochód z tytułu wynagrodzenia za sprawowanie kurateli nie miał wpływu na uznanie, że przyznany mu zasiłek stały był świadczeniem nienależnie pobranym.

W tym stanie sprawy Sąd orzekł na podstawie art. 151 ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 r. - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (Dz. U. z 2022 r., poz. 329 ze zm.), jak w sentencji wyroku.

Sąd rozpoznał sprawę na posiedzeniu niejawnym, w postępowaniu uproszczonym, stosownie do art. 119 pkt 2 p.p.s.a.