Wyrok z dnia 2001-11-27 sygn. II CKN 531/99

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CKN 531/99

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 27 listopada 2001 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący)

SSN Hubert Wrzeszcz

SSA Krystyna Bilewicz (sprawozdawca)

Protokolant Anna Banasiuk

w sprawie z powództwa „[…] Bank” Spółki Akcyjnej […] Oddział w W. przeciwko A. N. i K. Ł. wspólnikom

spółki cywilnej „B.[…]” w Ł.

o zapłatę kwoty 20.000,00 zł.,

po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 14 listopada 2001 r. na rozprawie kasacji pozwanych od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]

z dnia 9 czerwca 1997 r., sygn. akt I ACa […],

oddala kasację i nie obciąża pozwanych kosztami postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Sąd Wojewódzki w Ł. - po rozpoznaniu sprawy z powództwa „[…] - Banku” Spółki Akcyjnej […] Oddziału w W. przeciwko  „B.[…]” spółce cywilnej

Przedsiębiorstwu […] w Ł. i jej wspólnikom A. N. i K. Ł. o zapłatę 20.000 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 4 maja 1995 r. do dnia zapłaty, oddalił powództwo i orzekł o kosztach procesu.

Sąd Wojewódzki wskazał jako bezsporną okoliczność, że w 1992 r. między pozwaną spółką „B.[…]” a „J.[…]” spółką z ograniczoną odpowiedzialnością w Z. doszło do zawarcia umowy sprzedaży. Dla zabezpieczenia roszczeń pozwanej spółki „B.[..]” mogących wyniknąć z tej umowy spółka „J.[…]” wystawiła w dniu 19.02.1992 r. weksel na 200 mln. zł (przed denominacją) wskazując jako remitenta „PHP B.[…] s.c. Ł.”. Weksel ten został poręczony przez […] Bank […] S.A. w W., którego następcą prawnym jest powód.

Pozwana spółka wystąpiła do poręczyciela z wezwaniem o natychmiastowe wykupienie weksla, co nastąpiło w dniu 6 maja 1992 r. Natomiast w sierpniu 1992 r. bank wystąpił z powództwem w stosunku do wystawcy weksla o zasądzenie kwoty 200 mln zł (przed denominacją). Postępowanie to zakończyło się oddaleniem powództwa wyrokiem Sądu Wojewódzkiego w W. z dnia 23 stycznia 1995 r. , wobec ustalenia przez ten Sąd, iż pozwana spółka cywilna, na zlecenie której wystawiony został weksel, nie ma zdolności wekslowej i w tych okolicznościach weksel ten jest nieważny i nie może stanowić podstawy roszczenia wobec wystawcy. W tych okolicznościach powodowy „[…] – Bank” wystąpił o zasądzenie od pozwanej kwoty 20.000 zł tytułem zwrotu nienależnego świadczenia (art. 410 § 2 k.c.).

Sąd Wojewódzki podzielając stanowisko, że powodowy bank spełnił nienależne świadczenie wykupując weksel na wezwanie pozwanej, uznał jednakże, że żądanie zwrotu tego świadczenia nie jest zasadne. Bowiem, skoro intencją […] Banku […] w W. było poręczenie i można od niego jako instytucji wyspecjalizowanej w zakresie obrotu pieniężnego wymagać szczególnej znajomości przepisów, to żądanie zwrotu zapłaconej kwoty po tak długim upływie czasu, w okolicznościach gdy pozwana spółka działała w dobrej wierze i w przeświadczeniu o ważności weksla, należy uznać za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego (art. 5 k.c.) w szczególności ze względu na zasadę pewności i stabilności obrotu gospodarczego.

Wyrok Sądu Wojewódzkiego został zaskarżony apelacją strony powodowej, która podnosząc zarzut naruszenia prawa materialnego – art. 5 k.c. przez jego błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie oraz art. 98 § 3 k.p.c., wnosiła o zmianę zaskarżonego wyroku przez zasądzenie dochodzonej kwoty oraz kosztów postępowania.

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 9 czerwca 1997 r. Sąd Apelacyjny w […] zmienił ten wyrok i zasądził solidarnie od pozwanych A. N. i K. Ł. wspólników spółki cywilnej „B.[…]” w Ł. na rzecz powoda dochodzoną kwotę z ustawowymi odsetkami od dnia 1 czerwca 1995 r. oraz orzekł o kosztach postępowania, w pozostałym zakresie powództwo oddalił.

W uzasadnieniu Sąd Apelacyjny, na podstawie ustalonego przez Sąd pierwszej instancji stanu faktycznego, który jest bezsporny w sprawie, stwierdził, że zgodnie z przyjętym w orzecznictwie poglądem spółka cywilna nie mając zdolności wekslowej nie może być uprawniona z weksla, a zatem świadczenie powoda, polegające na wykupieniu nieważnego weksla należy uznać za świadczenie nienależne w rozumieniu art. 410 k.c.

Oceniając rozstrzygnięcie Sądu pierwszej instancji, Sąd Apelacyjny stwierdził, iż wobec powołania się na art. 5 k.c., Sąd Wojewódzki nie znalazł podstaw do uznania, iż zachodzą okoliczności do odmowy żądania zwrotu nienależnego świadczenia na podstawie art. 411 pkt 2, to znaczy, że świadczenia powoda nie można uznać za czyniące zadość zasadom współżycia społecznego, ale uzasadniona jest odmowa żądania jego zwrotu jako sprzeczna z zasadami współżycia społecznego.

Sąd Apelacyjny nie podzielił tego stanowiska Sądu pierwszej instancji, stwierdzając, że w przedmiotowej sprawie obie strony są podmiotami obrotu gospodarczego i działalność obu stron nastawiona jest na osiągnięcie zysku. Obie strony działając w obrocie gospodarczym podejmują ryzyko gospodarcze, jakie może wyniknąć ze współpracy z nieuczciwym kontrahentem.

Sąd odwoławczy, uznając, że art. 5 k.c. ma charakter wyjątkowy i wymaga uwzględnienia i wzięcia pod uwagę całokształtu okoliczności dla oceny, czy wykonywanie prawa nie narusza zasad współżycia społecznego, w okolicznościach sprawy nie znalazł podstaw do odmowy powodowi prawa do dochodzenia należnego mu świadczenia. Nie można bowiem w stosunku do podmiotów działających w ramach tego samego porządku prawnego w obrocie gospodarczym, różnicować udzielanej ochrony prawnej.

Sąd Apelacyjny nie podzielił stanowiska Sądu pierwszej instancji iż, wystąpienie z roszczeniem o zwrot nienależnie spełnionego świadczenia, nastąpiło z uchybieniem staranności, bowiem powód wystąpił z roszczeniem wobec pozwanych bezpośrednio po zakończeniu procesu przeciwko wystawcy weksla i negatywne skutki długotrwałego postępowania sądowego nie mogą obciążać powoda.

Podzielając stanowisko orzecznictwa w zakresie braku zdolności wekslowej spółki cywilnej, Sąd Apelacyjny uznał, iż w okresie sporządzenia przedmiotowego weksla – w 1992 r. – obie strony działały w dobrej wierze, wobec braku jednoznacznej wypowiedzi orzecznictwa i literatury przedmiotu w tym zakresie.

Pozwani wnieśli od wyroku Sądu Apelacyjnego kasację opartą na podstawie art. 393¹ pkt 1 k.p.c. i wnieśli o jego zmianę i oddalenie powództwa ewentualnie uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Pozwani podnieśli zarzut naruszenia przepisów prawa materialnego art. 410 k.c. w związku z art. 2 prawa wekslowego, poprzez przyjęcie, iż wskazanie w treści weksla własnego jako remitenta spółki cywilnej powoduje nieważność zobowiązania wekslowego, a świadczenie spełnione w wykonaniu takiego zobowiązania jest świadczeniem nienależnym. Powodowy „[…] Bank” S.A. Oddziału w W. wnosił o oddalenie kasacji.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja nie ma usprawiedliwionych podstaw. Dokonując oceny podstawy kasacyjnej naruszenia prawa materialnego (art. 393¹ pkt 1 k.p.c. w brzmieniu przed 1 lipca 2000 r.) wobec braku zarzutu naruszenia przepisów postępowania Sąd Najwyższy dokonuje jej wyłącznie w oparciu o stan faktyczny będący podstawą zaskarżonego orzeczenia, ustalony przez oba orzekające sądy.

Mając na uwadze te zasady orzekania w postępowaniu kasacyjnym, należy uznać, iż Sąd Apelacyjny wbrew podniesionym w kasacji zarzutom nie naruszył ani art. 410 § 2 k.c. ani też art. 2 prawa wekslowego.

Zasadniczą przyczyną, dla której Sąd Apelacyjny uznał powództwo za uzasadnione jest utrwalone w judykaturze Sądu Najwyższego stanowisko, że spółka cywilna nie ma zdolności wekslowej (por. uchwałę Sądu Najwyższego w składzie 7 sędziów z dnia 31 marca 1993 r. III CZP 176/93 – OSNCP 1993, poz. 171).

Stanowisko to, które skład orzekający w pełni podziela oznacza, że wystawiony na zlecenie pozwanej spółki cywilnej w dniu 19 lutego 1992 r. weksel, w którym jako remitenta wskazano pozwaną spółkę cywilną przez określenie jej nazwy - bez wskazania nazwisk wspólników, jest nieważny i dotknięte nieważnością było podjęcie czynności zmierzających do realizacji tego weksla również przez spółkę cywilną - wezwanie poręczyciela do wykupienia weksla. Zgodnie bowiem z treścią art. 1 prawa wekslowego oznaczenie remitenta powinno nastąpić przez wpisanie nazwiska osoby, na rzecz której lub na której żądane zlecenie zapłata ma być dokonana.

Oznaczenie remitenta jest warunkiem ważności weksla i konieczność ta wynika z tego, że weksel jest papierem wartościowym na zlecenie.

Remitentem nie może być spółka cywilna, ponieważ nie posiada osobowości prawnej, ani nie ma zdolności do nabywania praw. Remitentami mogą być w przypadku spółki cywilnej jedynie wspólnicy spółki cywilnej, którzy powinni być wskazani na wekslu poprzez wpisanie ich nazwisk.

Jedynie wskazanie wspólników spółki cywilnej przez wpisanie ich nazwisk mogłoby spowodować nabycie uprawnień przez nich bowiem jak wskazał w uzasadnieniu wymienionej uchwały Sąd Najwyższy, brak odrębnej od wspólników osobowości prawnej spółki cywilnej, będzie zawsze skutkował wwiązanie jej wspólników w stosunek wekslowy. Uczestnikami stosunku wekslowego są zatem wspólnicy.

Jednakże wskazanie remitenta, dla umożliwienia uprawnionego realizowania praw z weksla, niezbędnym jest wypełnienie weksla w sposób zapewniający ważne jego wystawienie.

Skoro, w przedmiotowym wekslu określenie remitenta ograniczyło się do wskazania pozwanej spółki cywilnej przez podanie jej nazwy, bez wskazania nazwisk wspólników, weksel był dotknięty istotnym brakiem wskazania remitenta, a zatem nie został ważnie wystawiony.

Za błędny należy uznać pogląd skarżących, że wskazanie pozwanej spółki jest jednoznaczne ze wskazaniem dających się zidentyfikować wspólników tej spółki, bowiem weksel, który zawiera pośrednie określenie remitenta, jest nieważny (por. Prawo wekslowe i czekowe – Beck – 1998 – dział I). Weksel według przepisów prawa wekslowego (art. 1 i 2 oraz 101 i 102) jest dokumentem mającym dokładnie przez prawo określoną formę. Jest to przy tym sformalizowanie, z którego wynika, iż nie jest wymagane spełnienie żadnych dalszych przesłanek, lecz od spełnienia wymaganych przesłanek uzależnione jest traktowanie dokumentu jako weksla – czyli ważność weksla (por. uchwałę składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 30 grudnia 1993 r. III CZP 146/93 - OSNC 1994/5/94).

Skoro zatem świadczenie spełnione przez powodowy bank jako poręczyciela oparte było na wekslu nieważnym zasadnie powód dochodzi zwrotu tego świadczenia na podstawie art. 410 § 2 k.c. jako świadczenia nienależnego.

Związanie Sądu Najwyższego granicami, jakie wyznaczają podstawy kasacji, pozostawia równocześnie poza jego kognicją oceną trafności argumentacji przedstawionej przez skarżącego dla uzasadnienia stanowiska o słuszności odmowy ochrony żądania powoda na podstawie art. 5 k.c. wobec braku przytoczenia tego przepisu w kasacji.

Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 393¹² k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed 1 lipca 2000 r. (art. 5 ustawy z dnia 24 maja

2000 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego – Dz. U. z 2000 r. Nr 48, poz. 554) oddalił kasację.