Postanowienie z dnia 2004-05-20 sygn. II CK 337/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CK 337/03

POSTANOWIENIE

Dnia 20 maja 2004 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Tadeusz Żyznowski (przewodniczący)

SSN Maria Grzelka (sprawozdawca)

SSN Kazimierz Zawada

Protokolant Anna Jasińska

w sprawie z wniosku M. i S. małżonków G.

przy uczestnictwie J. T., W. T., R. T. oraz P. T.

o stwierdzenie zasiedzenia,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej

w dniu 20 maja 2004 r.,

kasacji wnioskodawców od postanowienia Sądu Okręgowego w Szczecinie

z dnia 14 stycznia 2003 r., sygn. akt II Ca 819/02,

uchyla zaskarżone postanowienie i sprawę przekazuje Sądowi Okręgowemu w Szczecinie do ponownego rozpoznania pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania za instancję kasacyjną.

Uzasadnienie

Sąd Rejonowy w Łobzie postanowieniem z dnia 6 sierpnia 2002 r. stwierdził, że M. i S. G. nabyli na zasadzie wspólności ustawowej małżeńskiej prawo własności działki nr [...]/1 o powierzchni 0,47 ha położonej w P. przez zasiedzenie z dniem 25 października 2000 r. Sąd ten ustalił, że wnioskodawcy objęli w/w działkę w posiadanie we wrześniu 1965 roku. W tym czasie działka była własnością Skarbu Państwa i pozostawała w dzierżawie rodziców M. G. Od nich też wnioskodawcy otrzymali działkę w drodze nieformalnej darowizny. W dniu 24 października 1970 r. Skarb Państwa sprzedał działkę rodzicom wnioskodawczyni. Nie wpłynęło to na posiadanie małżonków G., którzy wykonywali je nieprzerwanie do czasu orzekania przez Sąd. Uznając, że wnioskodawcy byli posiadaczami samoistnymi w złej wierze, oraz, że w sprawie znajdował zastosowanie 30-letni termin zasiedzenia, liczony od dnia 24 października 1970 r., Sąd Rejonowy uwzględnił żądanie wnioskodawców stwierdzenia na ich rzecz zasiedzenia. W wyniku apelacji uczestników postępowania Sąd Okręgowy w Szczecinie, zaskarżonym postanowieniem, zmienił orzeczenie Sądu Rejonowego i wniosek oddalił. Podzielił ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji odnośnie do samoistnego posiadania wnioskodawców w złej wierze oraz co do stosowania 30-letniego terminu zasiedzenia liczonego od dnia, gdy Skarb Państwa przestał być właścicielem działki. Wskazał jednak, że bieg terminu zasiedzenia został przerwany w wyniku wytoczenia w dniu 17 czerwca 1999 roku przeciwko małżonkom G. powództwa windykacyjnego w sprawie I C 772/00 Sądu Okręgowego w Szczecinie. Ta ostatnia okoliczność była bezsporna.

W kasacji wnioskodawcy zarzucili powyższemu orzeczeniu naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię art. 172 § 2 k.c. w zw. z art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) i w konsekwencji, niewłaściwe zastosowanie w/w przepisów. Podnieśli, że przy rozważaniu okresu, po upływie którego można było stwierdzić zasiedzenie należało uwzględnić także okres od września 1965 do dnia 24 października 1970 r., gdy przedmiotowa nieruchomość stanowiła własność Skarbu Państwa. Okres ten powinien być doliczony ze skutkiem w postaci przyjęcia początku biegu 30-letniego terminu zasiedzenia na dzień 1 października 1965 r., względnie, o ten okres powinien ulec skróceniu termin zasiedzenia liczony od dnia 24 października 1970 r.; w obydwu przypadkach zasiedzenie nastąpiłoby jesienią 1995 roku. Zdaniem skarżących, powyższe umożliwiał art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny. W kasacji, wnioskodawcy wnosili o zmianę zaskarżonego postanowienia i oddalenie apelacji lub o uchylenie tego postanowienia i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Szczecinie do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kwestią wstępną, wymagającą rozważenia na tle ustalonego stanu faktycznego, była kwestia, jaki okres – 30 lat czy 20 lat – samoistnego posiadania w złej wierze należało mieć na uwadze przy ocenie możliwości nabycia własności działki nr [...]/1 przez zasiedzenie. W 1965 roku, gdy wnioskodawcy objęli tę działkę w posiadanie, art. 172 § 2 k.c. przewidywał okres 20 lat. Od dnia 1 października 1990 roku przepis ten obowiązuje w brzmieniu wprowadzonym przez art. 1 pkt 32 lit. „a” i „b” ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny i przewiduje okres 30 lat. Zgodnie z art. 9 ustawy zmieniającej, do zasiedzenia, którego bieg rozpoczął się przed dniem 1 października 1990 r. stosuje się od tej chwili przepisy tej ustawy. Wydaje się, że obydwa orzekające w niniejszej sprawie Sądy miały na względzie w/w art. 9 skoro rozważały kwestię zasiedzenia po upływie 30 lat.

Stanowisko to nie było trafne.

Stwierdzenie zasiedzenia ma charakter deklaratywny, a więc, bez względu na chwilę orzekania przez sąd w tym przedmiocie, samoistny posiadacz staje się z mocy prawa właścicielem nieruchomości na podstawie przepisów prawnych obowiązujących w chwili, w którym nabycie własności nastąpiło (por. uchwałę Sądu Najwyższego z dnia 10 stycznia 1991 r. III CZP 73/90 – OSNCP 1991 nr 7, poz. 83). W rozpoznawanej sprawie samoistne posiadanie w złej wierze rozpoczęte we wrześniu 1965 roku podlegało ocenie co do terminu zasiedzenia według art. 172 § 2 k.c. w brzmieniu sprzed nowelizacji wprowadzonej ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. ponieważ w okresie 20 lat nie nastąpiły zmiany ustawodawcze, w wyniku których należałoby uwzględnić inny termin. Do takiej sytuacji nie miał zastosowania art. 9 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. Wyjaśnił to Sąd Najwyższy we wskazanej wyżej uchwale z dnia 10 stycznia 1991 r. III CZP 73/90. a także w późniejszych orzeczeniach (postanowienie z dnia 2 września 1993 r. II CRN 89/93 – nie publ., postanowienie z dnia 13 września 2001 r. IV CKN 448/00 nie publ.). Stanowisko Sądu Najwyższego w tym zakresie wyraża się w stwierdzeniu, że do zasiedzenia nieruchomości, którego termin 20-letni upłynął przed dniem 1 października 1990 r. nie ma zastosowania termin zasiedzenia przewidziany w art. 172 § 2 k.c. w brzmieniu nadanym ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - kodeks cywilny.

Zasadniczym zagadnieniem w rozpoznawanej sprawie była kwestia, czy na bieg terminu zasiedzenia miał wpływ okres posiadania wnioskodawców od września 1965 do dnia 24 października 1970 r., tj. w czasie, gdy działka nr [...]/1 była własnością Skarbu Państwa. Jej rozstrzygnięcie miało dla wyniku sprawy przesądzające znaczenie ponieważ tylko uwzględnienie powyższego okresu mogło skutkować stwierdzeniem zasiedzenia. Obydwa orzekające w niniejszej sprawie Sądy pominęły powyższy okres z powołaniem się na obowiązujący w tym czasie art. 177 k.c., przewidujący niestosowanie przepisów o nabyciu własności przez zasiedzenie jeżeli nieruchomość była przedmiotem własności państwowej.

To stanowisko prima facie mogłoby wydawać się prawidłowe w sytuacji, gdy uchylenie art. 177 k.c. nastąpiło bez mocy wstecznej a przepisy przechodnie ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. nie obejmują przypadku zbycia przez Skarb Państwa przed 1 października 1990 r. nieruchomości będącej przedmiotem samoistnego posiadania osoby trzeciej. W szczególności, nie reguluje tego art. 10 w/w ustawy, który odnosi się wyłącznie do nieruchomości pozostających do dnia 1 października 1990 r. własnością Skarbu Państwa. Wynika to ze sformułowania jakim posłużył się ustawodawca w art. 10: „stan, który według przepisów dotychczasowych wyłączał zasiedzenie nieruchomości, a według przepisów obowiązujących po wejściu w życie tej ustawy prowadzi do zasiedzenia”. Użycie czasu teraźniejszego „prowadzi do zasiedzenia” wskazuje na wymóg aktualności, bezpośrednio przed dniem 1 października 1990 r., stanu, który poprzednio nie mógł skutkować zasiedzeniem. W art. 177 k.c. stan prawny, uniemożliwiający zasiedzenie związany był z państwowym charakterem nieruchomości. Zatem, na użytek art. 10 ustawy zmieniającej z dnia 28 lipca 1990 r., stan ten powinien dotrwać do dnia 1 października 1990 r. Tylko w odniesieniu do nieruchomości będącej przedmiotem komunalizacji można uznać, że, mimo utraty przez Skarb Państwa własności przed 1 października 1990 r., przepis art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. ma także zastosowanie (por. uchwała SN z dnia 13 stycznia 1995 r. III CZP 174/94 – OSNC 1995 nr 4, poz. 67). Należy jednak przyjąć, że jest to wynik postrzegania gminy jako przejemcy dotychczasowej sytuacji prawnej Skarbu Państwa, co usprawiedliwia analogiczne potraktowanie nieruchomości, która przed dniem 1 października 1990 r. stała się mieniem komunalnym, jak nieruchomości, która do dnia 1 października 1990 r. pozostawała nieruchomością państwową.

Mimo braku wyraźnego przepisu pozwalającego na uwzględnienie okresu posiadania nieruchomości państwowej, następnie zbytej przez Skarb Państwa przed 1 października 1990 r., nie wydaje się możliwe pominięcie tego okresu przy rozważaniu biegu terminu zasiedzenia.

Próbę wyrażenia odmiennego stanowiska można by podjąć na podstawie wnioskowania wywiedzionego już tylko z art. 177 k.c. Z jego brzmienia wynikało, że wyłączał on jedynie skutek w postaci zasiedzenia. Pozbawiał zatem doniosłości prawnej okres posiadania w celu uchronienia własności nieruchomości przed jej odjęciem Skarbowi Państwa, ale nie powodował przerwy biegu zasiedzenia, bo do tego wymagane byłoby spełnienie przesłanek z art. 123 § 1 w zw. z art. 175 k.c. Jeżeli, w związku ze zbyciem nieruchomości przez Skarb Państwa w okresie trwania samoistnego posiadania, kwestia pozbawienia Skarbu Państwa prawa własności wskutek zasiedzenia stała się bezprzedmiotowa to, zarówno na podstawie literalnego brzmienia art. 177 k.c., jak i przy zastosowaniu wykładni funkcjonalnej tego przepisu, można by przyjąć, że nie stanowił on przeszkody do zaliczenia okresu posiadania nieruchomości państwowej do terminu prowadzącego do zasiedzenia. Z perspektywy zbycia nieruchomości przez Skarb Państwa należałoby wówczas przyjąć, że posiadanie nieruchomości państwowej nie biegło przeciwko Skarbowi Państwa i wobec tego żadne względy nie usprawiedliwiają niezaliczenia przedmiotowego okresu na korzyść samoistnego posiadacza. Taki pogląd wyraził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 17 kwietnia 2002 r. IV CK 944/00 (nie publ.), w którym stwierdził, że art. 177 k.c. nie miał zastosowania do nieruchomości, które podczas biegu zasiedzenia epizodycznie tylko były własnością państwową, zaś w chwili upływu czasu potrzebnego do zasiedzenia nie stanowiły już własności państwowej.

W myśl powyższego poglądu 20-letni termin zasiedzenia w stosunku do wnioskodawców w rozpoznawanej sprawie rozpocząłby bieg we wrześniu 1965 r. i upływałby we wrześniu 1985 roku.

Jednakowoż, nie wydaje się, aby powyższy pogląd można zaakceptować. Nie uwzględnia on w dostatecznym stopniu argumentów jurydycznych dotyczących zasiedzenia jako instytucji nie poddającej się kryterium funkcjonalności, znajdującej zastosowanie – podobnie jak przedawnienie – bez względu na cel, który w konkretnych okolicznościach byłby pożądany. Jeżeli art. 177 k.c. wyłączał skutek w postaci nabycia własności, to należy przyjąć, że eliminował możność traktowania okresu posiadania od 1 stycznia 1965 do 1 października 1990 r. jako prowadzącego do zasiedzenia przeciwko wszystkim, a nie tylko przeciwko Skarbowi Państwa. Ponadto przyjęcie, że samoistne posiadanie nieruchomości państwowej w czasie obowiązywania art. 177 k.c. zalicza się do terminu zasiedzenia, jeśli w chwili upływu zasiedzenia nieruchomość nie była już własnością Skarbu Państwa, oznaczałoby w istocie uznanie mocy wstecznej uchylenia art. 177 k.c. a do tego, w świetle art. 16 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r., brak podstaw.

Zdaniem Sądu Najwyższego, wobec braku uregulowania w ustawie z dnia 28 lipca 1990 r. przesłanek biegu zasiedzenia odnośnie do nieruchomości państwowych, które przed dniem 1 października 1990 r. zostały przez Skarb Państwa zbyte, uprawnione jest sięgnięcie, na zasadzie analogii legis, do art. XLII przepisów przechodnich kodeksu cywilnego i art. 10 cyt. wyżej ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. W każdym z powyższych przepisów ustawodawca wyraził wolę uwzględniania samoistnego posiadania, przypadającego w okresie, gdy zasiedzenie nie było możliwe, do terminu prowadzącego następnie do zasiedzenia. Podobieństwo sytuacji, która występuje w sprawie niniejszej wyraża się w ustaniu, podczas trwania samoistnego posiadania, przyczyny niemożności zasiedzenia. W art. XLII przepisów przechodnich k.c. i art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. ustaniem przyczyny jest uchylenie przepisów, z powodu których zasiedzenie nie było możliwe, w niniejszej sprawie jest nim utrata charakteru nieruchomości państwowej w wyniku zbycia przez Skarbu Państwa na rzecz osób fizycznych. Nie ma żadnych racji jurydycznych ani słusznościowych aby odmiennie traktować samoistnego posiadacza nieruchomości państwowej, w stosunku do którego niemożność zasiedzenia ustała wskutek tego, że przestał on być posiadaczem nieruchomości państwowej w porównaniu z posiadaczem, wobec którego niemożność ta ustała wskutek uchylenia zakazu zasiedzenia nieruchomości lub zakazu zasiedzenia nieruchomości państwowej w obydwu przypadkach przestała funkcjonować zasada ochrony własności przed zasiedzeniem.Wydaje się, że potrzeba analogicznego traktowania posiadacza nieruchomości państwowej zbytej przed 1 października 1990 r. rysuje się szczególnie wyraziście gdy się zważy, że Skarb Państwa, zbywając nieruchomość, sam zrezygnował z ochrony przed zasiedzeniem.

Odpowiednie zastosowanie do rozważanej sytuacji art. XLII przepisów przechodnich k.c. i art. 10 ustawy z 28 lipca 1990 r. powinno – zdaniem Sądu Najwyższego – polegać na przyjęciu początku biegu terminu zasiedzenia od momentu zmiany charakteru nieruchomości z państwowej na prywatną i skróceniu terminu zasiedzenia o okres posiadania nieruchomości w czasie, gdy była ona własnością Skarbu Państwa, nie więcej jednak niż o połowę tego terminu. W rozpoznawanej sprawie pozwalało to przyjąć, że 20-letni termin zasiedzenia, wymagany do nabycia przez wnioskodawców własności działki nr [...]/1, rozpoczął bieg w dniu 24 października 1970 roku i uległ skróceniu o okres od września 1965 r. do dnia 24 października 1970 r. Upływał zatem we wrześniu 1985 roku.

Przedstawiona koncepcja zaliczenia okresu posiadania, w którym nieruchomość była przedmiotem własności Skarbu Państwa, powoduje skrócenie okresu biegnącego przeciwko kolejnemu właścicielowi nieruchomości, który w ten sposób pozbawiony jest możności wystąpienia w odpowiednio długim czasie z aktami zaczepnymi przeciwko posiadaczowi (art. 123 w zw. z art. 175 k.c.). Wykorzystany na zasadzie analogii mechanizm przewidziany w art. XLII przepisów przechodnich k.c. i art. 10 ustawy zmieniającej z 28 lipca 1990 r. w dostatecznym stopniu zabezpiecza jednak również w rozważanym przypadku interes właściciela, który nabył nieruchomość od Skarbu Państwa.

Z powyższych względów należało uznać, że kasacja zasadnie zarzuca zaskarżonemu postanowieniu naruszenie art. 172 § 2 k.c. i art. 10 ustawy z dnia 28 lipca 1990 r. Ten ostatni przepis znajdował zastosowanie na zasadzie analogii, natomiast art. 172 § 2 k.c. – w brzmieniu sprzed zmiany obowiązującej od dnia 1 października 1990 r. Uwzględniając kasację Sąd Najwyższy nie skorzystał z art. 393¹⁵ k.p.c. Stanowisko wyrażone w zaskarżonym postanowieniu było wynikiem uwzględnienia przez Sąd Okręgowy jednego z zarzutów apelacji bez rozpoznania pozostałych. Wobec tego Sąd Najwyższy uchylił zaskarżone orzeczenie i przekazał sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania (art. 393¹³ § 1k.p.c.).