Wyrok z dnia 2004-04-20 sygn. V CK 92/04

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt V CK 92/04

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 20 kwietnia 2004 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Bronisław Czech (przewodniczący)

SSN Barbara Myszka (sprawozdawca) SSN Elżbieta Skowrońska-Bocian

Protokolant Piotr Malczewski

w sprawie z powództwa R. N.

przeciwko M. J. i małoletniemu B. J., reprezentowanemu przez przedstawiciela ustawowego E. J. – następcom prawym zmarłego pozwanego G. J.

o zapłatę,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 20 kwietnia 2004 r., kasacji powoda i zmarłego pozwanego G. J.

od wyroku Sądu Apelacyjnego w […]

z dnia 7 października 1999 r., sygn. akt I ACa […],

uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu w […] do ponownego rozpoznania, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcie o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 17 lutego 1999 r. Sąd Okręgowy (Sąd Gospodarczy) w W. zasądził od pozwanego G. J. na rzecz powoda R. N. kwotę 69 769,13 zł z ustawowymi odsetkami: od kwoty 64 045,13 zł od dnia 3 grudnia 1996 r., a od pozostałej kwoty 5 724 zł od dnia 3 października 1997 r., do dnia zapłaty. Istotne elementy stanu faktycznego przyjętego za podstawę orzeczenia przedstawiały się następująco.

W umowie z dnia 20 listopada 1995 r. pozwany, jako generalny wykonawca budynku mieszkalnego przy ul. Ś. w W., zlecił powodowi wykonanie w terminie do dnia 1 czerwca 1996 r. robót instalacyjnych wskazanych w § 2 umowy, których szczegółowy zakres wynikał z projektu technicznego budynku. W § 11 umowy zastrzeżono kary umowne m.in. za odstąpienie od umowy przez zamawiającego z przyczyn leżących po stronie wykonawcy – w wysokości 10%, oraz za zgłoszenie do odbioru przedmiotu umowy z wadami – w wysokości 5% umownego wynagrodzenia, które strony określiły orientacyjnie na kwotę 230 000 zł.

Spośród robót objętych umową powód nie wykonał przyłącza gazu do budynku nr […]. Ze względu na możliwość wykonania przyłącza przez […] Zakłady Gazownicze, inwestor wyraził zgodę na wstrzymanie się z przystąpieniem do wykonania tego zadania. W dniu 5 sierpnia 1996 r. strony dokonały odbioru robót wykonanych przez powoda i sporządziły protokół odbioru. Przy odbiorze inwestor zdecydował, że przyłącze ma być wykonane, wobec czego strony ustaliły, że nastąpi to w terminie do dnia 15 września 1996 r. Do wykonania przez powoda przyłącza bezspornie nie doszło.

Powód zgłaszał poszczególne etapy wykonanych robót do odbiorów częściowych, natomiast jako termin odbioru końcowego strony przyjęły dzień 31 lipca 1996 r. Część robót powód wykonał po terminie ustalonym w umowie. Kanalizacja deszczowa oddana została do odbioru dopiero 18 lipca 1996 r., ponieważ wykonywanie przez pozwanego robót przy użyciu dźwigu uniemożliwiało wcześniejsze przystąpienie przez powoda do jej wykonania. Pozwany dostarczył powodowi cześć materiałów niezbędnych do wykonania kanalizacji, wobec czego powód nie ujął wartości tych materiałów w sporządzonym kosztorysie. Powód opóźnił się też z wykonaniem białego montażu i instalacji przeciwpożarowej, bowiem biały montaż mógł wykonać dopiero po zakończeniu przez pozwanego robót ogólnobudowlanych, a instalację przeciwpożarową – po zamknięciu klatek schodowych, co nastąpiło w dniu 20 czerwca 1996 r.

W piśmie z dnia 30 grudnia 1996 r. skierowanym do powoda pozwany oświadczył, że odstępuje od umowy z jego winy.

W protokole odbioru z dnia 5 sierpnia 1996 r. stwierdzono usterki, które wyszczególniono w sporządzonym załączniku. Zostały one usunięte przez pozwanego, a koszt ich usunięcia wyniósł 3 840,31 zł.

Wartość kosztorysowa robót wykonanych przez powoda, po odliczeniu kosztów usunięcia usterek przez pozwanego, wynosi 228 278,18 zł, a po uwzględnieniu podatku VAT – 244 257,65 zł. Ponieważ pozwany zapłacił powodowi kwotę 171 415 zł oraz nadpłacił 3 073,52 zł, ostateczna wartość robót, za których wykonanie powód nie otrzymał wynagrodzenia, wynosi 69 769,13 zł (tj. 244 257,65 zł – 171 415 zł – 3 073,52 zł). Zgodnie z § 5 pkt 6 umowy, pozwany powinien zapłacić powodowi wynagrodzenie po upływie 21 dni od otrzymania wynagrodzenia od inwestora. Inwestor przekazał pozwanemu wynagrodzenie w dniu 30 sierpnia 1996 r.

Dokonując oceny zasadności żądania pozwu, Sąd Okręgowy podkreślił, że pozwany przeciwstawił do potrącenia kwotę 56 713,50 zł, w tym: 23 000 zł z tytułu kary umownej za odstąpienie od umowy, 11 500 zł z tytułu kary umownej za zgłoszenie do odbioru robót z wadami, 6 024,98 zł z tytułu kosztów usunięcia wad za powoda oraz 16 188,52 zł z tytułu dostarczenia materiałów do wykonania instalacji deszczowej. Zdaniem Sądu Okręgowego, żądanie kar umownych jest nieuzasadnione, ponieważ odstąpienie od umowy w zakresie wykonania przyłącza nastąpiło już po dokonaniu końcowego odbioru, a ponadto niewykonanie przyłącza nie było przez powoda zawinione, natomiast drobne usterki stwierdzone w robotach wykonanych przez powoda nie mogą być uważane za wady.

Za pozbawiony racji uznał Sąd Okręgowy również zarzut potrącenia kwoty 16 188,52 zł, bowiem powód nie objął swoim kosztorysem wartości materiałów dostarczonych przez pozwanego do wykonania kanalizacji deszczowej, a doliczenie do wartości tych materiałów kosztów transportu było w świetle opinii biegłego bezpodstawne. Koszty usunięcia przez pozwanego usterek wyniosły natomiast tylko 3 840,31 zł i zostały przez biegłego uwzględnione przy wyliczeniu wysokości wynagrodzenia powoda.

Za niezasadny uznał Sąd Okręgowy również zarzut pozwanego dotyczący kaucji gwarancyjnej, stwierdzając, że pozwany nie wykazał, aby ją w ogóle zatrzymał.

Ostatecznie Sąd Okręgowy zasądził na rzecz powoda kwotę 69769,13 zł z odsetkami od dnia zgłoszenia żądania, tj. od 3 grudnia 1996 r., z tym tylko, że od kwoty 5 724 zł, o którą powód rozszerzył powództwo, od dnia 3 października 1997 r.

Po rozpoznaniu sprawy na skutek apelacji pozwanego, Sąd Apelacyjny w […] wyrokiem z dnia 7 października 1999 r. zmienił wyrok Sądu Okręgowego w ten sposób, że zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 35 296,13 zł z ustawowymi odsetkami: od kwoty 18 410,46 zł od dnia 3 grudnia 1996 r., od kwoty 5 724 zł od dnia 3 października 1997 r., a od kwoty 11 161,67 zł od dnia 7 października 1997 r. i oddalił powództwo odnośnie do kwoty 34 500 zł z odsetkami, natomiast w pozostałej części apelację pozwanego oddalił.

Sąd Apelacyjny uznał za niewadliwe ustalenia Sądu pierwszej instancji poczynione w oparciu o opinię biegłego, według których powodowi przysługuje wynagrodzenie w kwocie 69 769,13 zł. Podkreślił, że pozwany nie ustosunkował się w wyznaczonym terminie do opinii biegłego, co dawało podstawy do przyjęcia, iż opinii tej nie kwestionuje. Zdaniem Sądu Apelacyjnego, pozwany bezzasadnie domagał się potrącenia kwoty 16 188,52 zł, stanowiącej równowartość dostarczonych powodowi materiałów, skoro powód nie uwzględnił kosztów tych materiałów w swoim kosztorysie, a pozwany – dostarczając je na swój koszt – nie poniósł szkody, gdyż za całość robót otrzymał wynagrodzenie od inwestora. Bezzasadnie kwestionował też fakturę na kwotę 5 724 zł, która – jak wynika z opinii biegłego – obejmowała roboty wykonane przez powoda i odebrane protokołem z 5-19 sierpnia 1996 r., a nie ujęte w fakturze końcowej.

Za nieusprawiedliwiony uznał również Sąd Apelacyjny zarzut dotyczący nie potrącenia kaucji gwarancyjnej, stwierdzając, że zarzut ten nie został przez pozwanego podniesiony w postępowaniu w pierwszej instancji. Poza tym w dacie orzekania przez Sąd pierwszej instancji, zgodnie z 5 pkt 8 umowy, istniały już podstawy do zwrotu kaucji.

Za błędne uznał natomiast Sąd Apelacyjny stanowisko Sądu pierwszej instancji w kwestii kar umownych. Skoro strony zastrzegły karę umowną za samo zgłoszenie do odbioru robót z wadami, bez rozróżnienia charakteru wad, to – wobec ustalenia, że przy odbiorze stwierdzono wady – żądanie kary umownej w kwocie 11 500 zł było uzasadnione. Okoliczność czy w oddanych przez powoda robotach występowały wady, czy tylko usterki w rozumieniu potocznym, pozostaje natomiast bez znaczenia. Zasadnie też domagał się pozwany potrącenia kwoty 23 000 zł z tytułu kary umownej za odstąpienie od umowy, bowiem powód nie wykonał przyłącza w dodatkowym terminie ustalonym na dzień 15 września 1996 r. W tej sytuacji odstąpienie od umowy było, zdaniem Sądu Apelacyjnego usprawiedliwione treścią art. 491 § 1 k.c.

W konsekwencji, Sąd Apelacyjny zmienił zaskarżony wyrok, obniżając zasądzoną kwotę o 34 500 zł, a ze względu na to, że część tej kwoty w wysokości 11 161,67 zł została przez powoda zgłoszona dopiero w końcowej fazie procesu, zmienił też orzeczenie o odsetkach, zasądzając je od tej kwoty dopiero od daty wyroku.

Od wyroku Sądu Apelacyjnego wniosły kasację obie strony.

Powód, powołując się na obydwie podstawy określone w art. 393¹ k.p.c., domagał się zmiany tego wyroku w części oddalającej powództwo przez zasądzenie od pozwanego dalszej kwoty 34 500 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 3 grudnia 1996 r. i określenie początkowej daty płatności odsetek od kwoty 11 161,67 zł na dzień 3 grudnia 1996 r. ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. W ramach pierwszej podstawy kasacyjnej wskazał na naruszenie przepisów art. 359 § 1 i art. 481 § 1 k.c. przez zasądzenie odsetek dopiero od daty wyrokowania. W ramach drugiej postawił natomiast zarzut obrazy art. 233 § 1 w związku z art. 391, art. 328 § 2 w związku z art. 391 i art. 378 § 2 k.p.c. przez nie wyjaśnienie podstawy prawnej orzeczenia w części dotyczącej odsetek, dowolną ocenę materiału dowodowego oraz nierozpoznanie istoty sprawy, w szczególności nieuwzględnienie, że tylko pozwany mógł uzyskać zezwolenie na wykonanie przyłącza, nie wyjaśnienie wartości stwierdzonych usterek i zaniechanie porównania jej z wysokością kary, co pozwoliłoby stwierdzić, że kara ta była rażąco wygórowana.

Pozwany powołał się na podstawę określoną w art. 393¹ pkt 1 k.p.c. i domagał się zmiany zaskarżonego wyroku w części oddalającej apelację i oddalenie powództwa w całości ewentualnie o jego uchylenie i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania. Wskazał na naruszenie przepisów: art. 354 § 1 i art. 642 § 1 k.c. w związku z § 5 umowy przez przyjęcie, że powodowi należy się wynagrodzenie w kwocie 69 769,13 zł, zamiast w kwocie 52 878,56 zł, art. 471 w związku z art. 480 § 3 k.c. i § 4 ust. 2 umowy przez nieuwzględnienie kwoty 16 188,52 zł, stanowiącej odszkodowanie za zastępcze wykonanie zobowiązania, i art. 656 w związku z art. 638, art. 558 § 1 i art. 568 § 1 k.c. i § 10 ust. 1 umowy przez przyjęcie, że w dacie orzekania przez Sąd pierwszej instancji upłynął okres rękojmi i gwarancji i w związku z tym powodowi przysługiwał zwrot kaucji gwarancyjnej.

Po wniesieniu kasacji, w dniu 11 lipca 2001 r., zmarł pozwany G. J., a spadek po nim nabyły jego dzieci: B. J. i M. J. po połowie. Z tej przyczyny dalsze postępowanie w sprawie toczyło się z udziałem następców prawnych zmarłego pozwanego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Obydwie kasacje są usprawiedliwione, jednak nie wszystkie zarzuty przytoczone przez skarżących w uzasadnieniu powołanych podstaw kasacyjnych mogą być uznane za trafne.

W pierwszej kolejności rozważenia wymaga kasacja strony pozwanej, jako dalej idąca, bowiem zakwestionowano w niej wysokość wynagrodzenia przysługującego powodowi za wykonane roboty instalacyjne.

Odnosząc się do podniesionego zarzutu naruszenia przepisów art. 354 § 1 i art. 642 § 1 k.c. przez przyjęcie, że powodowi przysługuje wynagrodzenie w kwocie 69 764,13 zł zamiast w kwocie 52 878,56 zł, trzeba podkreślić, że sprowadza się on w istocie do zakwestionowania ustaleń faktycznych przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku. Podstawę kasacyjną przewidzianą w art. 393¹ pkt 1 k.p.c. wypełniają natomiast wyłącznie te błędy, przy których wadliwe rozumowanie sądu drugiej instancji dotyczy samej sfery prawnej (errores iuris in iudicando). Mogą one polegać na błędnym zrozumieniu treści bądź znaczenia normy prawnej (naruszenie prawa materialnego przez błędną jego wykładnię) lub na błędnym przyjęciu czy zaprzeczeniu związku zachodzącego między faktem ustalonym w procesie a normą prawną (naruszenie prawa materialnego przez niewłaściwe jego zastosowanie). Dla oceny trafności zarzutu naruszenia prawa materialnego miarodajny jest stan faktyczny sprawy, będący podstawą wydania zaskarżonego wyroku, z powołaniem się na podstawę kasacyjną z art. 393¹ pkt 1 k.p.c. nie można bowiem zwalczać prawidłowości ustaleń faktycznych (art. 393¹⁵ k.p.c.; zob. też wyrok Sądu Najwyższego z dnia 7 marca 1997 r., II CKN 18/97, OSNC 1997, nr 8, poz. 112). Skarżący nie przytoczyli argumentów mogących świadczyć o błędnej wykładni czy niewłaściwym zastosowaniu przez Sąd Apelacyjny przepisów art. 354 § 1 i art. 642 § 1 k.c., a jedynie kwestionowali sposób ustalenia przez ten Sąd wysokości przysługującego powodowi wynagrodzenia. Zatem tak postawiony zarzut naruszenia prawa materialnego nie może odnieść zamierzonego skutku.

Te same uwagi dotyczą podniesionego przez stronę pozwaną zarzutu naruszenia przepisów art. 471 w związku z art. 480 § 3 k.c. przez zaniechanie potrącenia kwoty 16 188,52 zł, stanowiącej odszkodowanie z tytułu zastępczego wykonania zobowiązania za powoda, bowiem i w tym wypadku zarzut naruszenia prawa materialnego postawiony został w oderwaniu od przyjętych za podstawę zaskarżonego wyroku ustaleń faktycznych. Sąd Apelacyjny ustalił, że żądana kwota 16 188,52 zł stanowiła równowartość materiałów dostarczonych przez pozwanego do wykonania instalacji deszczowej powiększoną o koszty ich transportu i uznał, że żądanie jej potrącenia było nieuzasadnione, ponieważ powód nie objął otrzymanych materiałów kosztorysem, a pozwany nie poniósł szkody, gdyż otrzymał wynagrodzenie za całość tych robót od inwestora. W tej sytuacji wskazanie na naruszenie przepisu art. 480 § 3 k.c. nie może odnieść zamierzonego skutku, skoro – według wiążących ustaleń – pozwany nie poniósł szkody w tej wysokości.

Odnosząc się do zarzutu naruszenia przepisów art. 656 w związku z art. 638, art. 558 § 1 i art. 568 § 1 k.c. przez przyjęcie, że w dacie orzekania przez Sąd pierwszej instancji upłynął okres rękojmi, i w związku z tym powodowi przysługiwał zwrot kaucji gwarancyjnej, trzeba podkreślić, że Sąd Apelacyjny nie poczynił ustaleń faktycznych pozwalających na rozstrzygnięcie o tym żądaniu. Przyczyną tego było błędne stanowisko tego Sądu, że zarzut potrącenia kaucji nie został w toku postępowania w pierwszej instancji w ogóle podniesiony. Jak trafnie wskazano w kasacji, pozwany w pismach z dnia 17 października 1997 r. (k. 161165) i z dnia 10 listopada 1997 r. (k. 254-259), zarzucał że żądanie zwrotu kaucji jest przedwczesne; powołując się na § 5 ust. 8 umowy podnosił, że zatrzymał ją na zabezpieczenie roszczeń z tytułu rękojmi. Zatem Sąd Apelacyjny obowiązany był poczynić niezbędne ustalenia faktyczne i ustosunkować się do podniesionego zarzutu.

Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 11 marca 2003 r., V CKN 1825/00 (nie publ.), o prawidłowym zastosowaniu prawa materialnego można mówić dopiero wówczas, gdy ustalenia stanowiące podstawę wydania zaskarżonego wyroku pozwalają na ocenę tego zastosowania. Tym samym brak stosownych ustaleń uzasadnia zarzut kasacji naruszenia prawa materialnego przez niewłaściwe jego zastosowanie. Podzielając stanowisko wyrażone w powołanym orzeczeniu, Sąd Najwyższy uznał podniesiony przez stronę pozwaną zarzut naruszenia powołanych przepisów prawa materialnego przy orzekaniu o żądaniu zwrotu kaucji gwarancyjnej za usprawiedliwiony.

Przechodząc do oceny zasadności kasacji powoda, trzeba podkreślić, że naruszenie przez sąd drugiej instancji art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. przez sporządzenie uzasadnienia nie w pełni odpowiadającego wymaganiom, jakie stawia wymieniony przepis, może wyjątkowo wypełniać podstawę kasacyjną przewidzianą w art. 393¹ pkt 2 k.p.c. Ma to miejsce wówczas, gdy wskutek uchybienia konkretnym wymaganiom określonym w art. 328 § 2 k.p.c. zaskarżone orzeczenie nie poddaje się kontroli kasacyjnej; innymi słowy, gdy stwierdzone wady mogły mieć wyjątkowo wpływ na wynik sprawy (zob. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 13 maja 1997 r., II CKN 112/97 nie publ., z dnia 18 kwietnia 1997 r., I PKN 97/97, OSNAPiUS 1998, nr 4, poz. 121, z dnia 26 listopada 1999 r., III CKN 460/98, OSNC 2000, nr 5, poz. 100, z dnia 13 czerwca 2000 r., V CKN 69/00 nie publ.).

Sąd Apelacyjny, zmieniając wyrok Sądu pierwszej instancji i orzekając co do istoty sprawy, powinien ustosunkować się do wszystkich twierdzeń oraz zarzutów podnoszonych przez powoda w toku postępowania w związku z postawionym przez pozwanego zarzutem potrącenia kar umownych w łącznej kwocie 34 500 zł. Obowiązkowi temu – jak słusznie podniesiono w kasacji – Sąd Apelacyjny nie zadośćuczynił. Uznając zasadność żądania przez pozwanego kary umownej za odstąpienie od umowy z uwagi na niewykonanie przyłącza gazu do budynku nr […], nie odniósł się do zarzutów powoda, według których zamiarem stron podpisujących protokół odbioru robót z 5-19 sierpnia 1996 r. było „skwitowanie” wykonania umowy z dnia 20 listopada 1995 r. i wyłączenie czynności polegającej na wykonaniu przyłącza „poza zakres” tej umowy, a ponadto niewykonanie przyłącza nastąpiło ze względu na nie uzyskanie przez pozwanego wymaganego pozwolenia (k. 136, 304306). Uchybienie, o którym mowa, jest istotne także z tego względu, że według ustaleń Sądu pierwszej instancji, niewykonanie przyłącza nastąpiło z przyczyn niezawinionych przez powoda, natomiast Sąd Apelacyjny nie wskazał, dlaczego ustalenia te uznał za wadliwe.

Sąd Apelacyjny nie ustosunkował się też do twierdzeń i zarzutów podnoszonych przez powoda w związku z żądaniem kary umownej za zgłoszenie do odbioru robót z wadami (k. 305-306).

Rację ma wreszcie skarżący podnosząc, że Sąd Apelacyjny nie wyjaśnił podstawy prawnej orzeczenia o odsetkach i nie wskazał przyczyn, dla których uznał za wadliwe ustalenia Sądu pierwszej instancji dotyczące wymagalności roszczenia o wynagrodzenie. Wyjaśnienie podstawy prawnej wyroku polega przecież na wskazaniu nie tylko przepisów prawa, ale także na wyjaśnieniu, w jaki sposób wpływają one na treść rozstrzygnięcia (art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c.).

W konsekwencji, trzeba stwierdzić, że ze względu na naruszenie przez Sąd Apelacyjny przepisów art. 328 § 2 w związku z art. 391 § 1 k.p.c. zaskarżone orzeczenie w części dotyczącej kar umownych i określenia daty wymagalności wynagrodzenia powoda nie poddaje się kontroli kasacyjnej.

Z przytoczonych wyżej powodów Sąd Najwyższy, na skutek obydwu kasacji, na podstawie art. 393¹³ § 1 k.p.c. uchylił zaskarżony wyrok i przekazał sprawę do ponownego rozpoznania, postanawiając o kosztach postępowania kasacyjnego po myśli art. 108 § 2 w związku z art. 393¹⁹ k.p.c.