Postanowienie z dnia 2020-08-28 sygn. II CSK 574/19

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CSK 574/19

POSTANOWIENIE

Dnia 28 sierpnia 2020 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Monika Koba

w sprawie z wniosku B. W.
‎przy uczestnictwie D. W., A. K.

i T. O.
‎o stwierdzenie nabycia spadku po P. W.,
‎na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 28 sierpnia 2020 r.,
‎na skutek skargi kasacyjnej uczestnika postępowania D. W.

od postanowienia Sądu Okręgowego w P.
‎z dnia 3 kwietnia 2019 r., sygn. akt […]

1) odmawia przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania,

2) zasądza od uczestnika D. W. na rzecz wnioskodawczyni B. W. kwotę 360 (trzysta sześćdziesiąt) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania kasacyjnego.

UZASADNIENIE

Postanowieniem z dnia 3 kwietnia 2019 r. Sąd Okręgowy w P. uwzględnił apelację wnioskodawczyni B. W. od postanowienia Sądu Rejonowego […] w P. z dnia 20 lipca 2018 r., zmieniając zaskarżone postanowienie dotyczące stwierdzenia nabycia spadku po P. P. W. Inaczej niż Sąd Rejonowy, Sąd drugiej instancji stwierdził, że testament spadkodawcy był ważny i nie został sporządzony w stanie wyłączającym świadome i swobodne podjęcie decyzji oraz wyrażenie woli  (art. 945 § 1 pkt 1 k.c.) ani pod wpływem błędu (art. 945 § 1 pkt 2 k.c.). W szczególności, zdaniem Sądu Okręgowego, brak było podstaw, by przyjąć, że przy sporządzaniu testamentu spadkodawca pozostawał pod patologicznym i wynikającym z jego choroby wpływem swojej żony, podlegając jej manipulacji co do sposobu postrzegania relacji rodzinnej z synem D. W. W ocenie Sądu Okręgowego z materiału dowodowego nie wynika nic innego, jak co  najwyżej  pewna podległość emocjonalna spadkodawcy wnioskodawczyni, nie odbiegająca od powszechnego w relacjach małżeńskich podporządkowania jednego z małżonków drugiemu.

Orzeczenie to zostało zaskarżone skargą kasacyjną przez uczestnika D. W. Wnosząc o przyjęcie skargi do rozpoznania wskazał on na występowanie w sprawie dwóch istotnych zagadnień prawnych oraz na oczywistą zasadność skargi. Za istotne zagadnienia prawne skarżący uznał odpowiedź na pytanie, czy do zastosowania art. 945 § 1 pkt 1 k.c. jest wymagane, by podległość testatora osobom trzecim miała charakter patologiczny, a także na pytanie, czy art. 945 § 1 pkt 2 k.c. powinien być stosowany do każdego z rozrządzeń testamentowych z osobna, czy do testamentu jako całości.

W odpowiedzi na skargę kasacyjną wnioskodawczyni wniosła o odmowę przyjęcia jej do rozpoznania i o zasądzenie kosztów postępowania kasacyjnego.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarga kasacyjna jest nadzwyczajnym środkiem zaskarżenia, którego rozpoznanie przez Sąd Najwyższy musi być uzasadnione względami o szczególnej doniosłości, wykraczającymi poza indywidualny interes skarżących, a mającymi swoje źródło w interesie publicznym. Zgodnie z art. 398⁹ § 1 k.p.c. Sąd Najwyższy przyjmuje skargę kasacyjną do rozpoznania, jeżeli w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów, zachodzi nieważność postępowania lub skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona. Sąd Najwyższy w ramach przedsądu bada tylko wskazane w skardze kasacyjnej okoliczności uzasadniające jej przyjęcie do rozpoznania, a nie podstawy kasacyjne i ich uzasadnienie. Cel wymagania określonego w art. 398⁴ § 2 k.p.c. może być osiągnięty tylko przez powołanie i uzasadnienie istnienia przesłanek o charakterze publicznoprawnym, które będą mogły stanowić podstawę oceny skargi kasacyjnej pod kątem przyjęcia jej do rozpoznania.

W judykaturze Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd, że wskazanie przyczyny określonej w art. 398⁹ § 1 pkt 1 k.p.c. nakłada na skarżącego obowiązek przedstawienia zagadnienia o charakterze abstrakcyjnym wraz z argumentami prowadzącymi do rozbieżnych ocen prawnych, wykazania, że nie zostało ono rozstrzygnięte w dotychczasowym orzecznictwie, a wyjaśnienie go ma znaczenie nie tylko dla rozstrzygnięcia tej konkretnej sprawy, ale także innych podobnych spraw, przyczyniając się do rozwoju prawa. Zagadnienie ma cechować się istotnością, czyli być doniosłe z uwagi na rangę zawierającego się w nim problemu prawnego oraz jego znaczenie wykraczające poza potrzeby rozstrzygnięcia sprawy, w której wniesiono skargę. Nie może mieć charakteru kazuistycznego i służyć uzyskaniu przez skarżącego odpowiedzi odnośnie do kwalifikacji prawnej  szczegółowych elementów podstawy faktycznej zaskarżonego orzeczenia (por. m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 10 maja 2001 r., II CZ 35/01, OSNC 2002, nr 1, poz. 11, z dnia 11 stycznia 2002 r., III CKN 570/01, OSNC 2002, nr 12, poz. 151, z dnia 23 listopada 2010 r., II CSK 344/10, niepubl., z dnia 23 marca 2012 r., II PK 284/11, niepubl., z dnia 21 maja 2013 r., IV CSK 53/13, niepubl., i z dnia 30 kwietnia 2015 r., V CSK 598/14, niepubl.).

Zagadnienia prawne sformułowane przez uczestnika nie spełniają wyżej sprecyzowanych w judykaturze Sądu Najwyższego wymagań. Skarżący ograniczył się do sformułowania pytań, nie przeprowadzając żadnego pogłębionego wywodu prawnego wspartego orzecznictwem i poglądami doktryny dla wykazania, że jego wątpliwości stanowią istotne zagadnienie prawne wymagające zaangażowania Sądu Najwyższego.

Ponadto, szczegółowy krąg przesłanek, które powinny zostać wzięte pod uwagę przy badaniu świadomości i swobody spadkodawcy na gruncie art. 945 § 1 pkt 1 k.c. zawsze musi zostać ustalony ad casum, z uwzględnieniem specyfiki konkretnej sprawy. Nadaje to problemowi, który wskazał skarżący, charakter zbyt kazuistyczny, by było możliwe sformułowanie w jego ramach abstrakcyjnego i  ogólnego zagadnienia interpretacyjnego, które odpowiadałoby przesłance istotnego zagadnienia prawnego w rozumieniu art. 398⁹ § 1 pkt 1 k.p.c. Należy  także zauważyć, że jak wynika z lektury całego uzasadnienia Sądu Okręgowego, eksponowane przez skarżącego wymaganie „patologicznego” wpływu   zostało użyte raczej jako formuła retoryczna - mająca podkreślić szczególną intensywność omawianego wpływu - nie zaś jako przesłanka stosowania art. 945 § 1 pkt 1 k.c. w ścisłym rozumieniu.

Niezależnie od powyższego w orzecznictwie Sądu Najwyższego wyjaśniono, że sugestie osób trzecich nie wyłączają swobody powzięcia decyzji przez testatora, gdyż w przeciwnym wypadku niemal każde oświadczenie woli dotknięte byłoby  omawianą wadą, rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie. Jednakże na  gruncie art. 945 § 1 pkt 1 k.c. który w szczególny sposób chroni swobodę testowania nie wskazując, nawet przykładowo, jakichkolwiek przyczyn mogących ją wyłączać, należy przyjąć, że choroba testatora i ogólny stan jego zdrowia, które doprowadziły do takiego osłabienia jego aktywności i siły woli, że nie jest zdolny, mimo posiadania świadomości, do przeciwstawienia się naciskom osób, bez których opieki nie może egzystować - wyłącza swobodę testowania (por. m.in. postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2017 r., I CSK 551/16, niepubl., z dnia 14 grudnia 2011r., I CSK 115/11, niepubl. i z dnia 21 kwietnia 2004 r., III CK 523/02, niepubl.). W stanie faktycznym sprawy, którym Sąd Najwyższy w postępowaniu kasacyjnym jest związany nie stwierdzono jednak by taki stan rzeczy miał miejsce.

Analogiczny problem nadmiernej kazuistyki dotyczy także drugiego z zagadnień, który sformułował skarżący. Zakres treści testamentu podlegający ocenie z perspektywy konstrukcji błędu pozostaje z istoty rzeczy kwestią konkretnych potrzeb, warunkowanych specyfiką sprawy. Trudno przyjąć, by kwestia ta - w postaci, w jakiej sformułował ją skarżący - mogła stać się podstawą do wyrażenia przez Sąd Najwyższy zgeneralizowanego poglądu co do wykładni art. 945 § 1 pkt 2 k.c. Formułując to zagadnienie skarżący nie wskazał przy  tym  jakichkolwiek skonkretyzowanych wątpliwości interpretacyjnych, które występowałyby w jego ramach, co tym bardziej uniemożliwia stwierdzenie, by doszło do spełnienia przesłanki z art. 398⁹ § 1 pkt 1 k.p.c.

Dostrzeżenia jedynie wymaga, że ewentualna nieskuteczność wydziedziczenia wynikająca z niespełnienia wymagań zawartych w art. 1008 i art. 1009 k.c. pozostaje bez wpływu na ważność pozostałych rozporządzeń testamentowych i jako taka nie podlega badaniu w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku. Bezpodstawność wydziedziczenia powoduje, że osoba wydziedziczona bez przyczyny zostaje wyłączona od dziedziczenia ustawowego, ale może domagać się należnego jej zachowku. W orzecznictwie i doktrynie nie budzi wątpliwości, że skoro wadliwe wydziedziczenie nie wywołuje skutku zamierzonego przez ustawodawcę, uprawniony może dochodzić zachowku powołując się na nieważność lub bezskuteczność wydziedziczenia (por. m.in. orzeczenie Sądu Najwyższego z dnia 9 lutego 1961 r., I CR 365/60, OSPiKA 1962, z. 3, poz. 74, uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 kwietnia 1975 r., III CZP 15/75, OSNC 1976, nr 3, poz. 38 i z dnia 13 marca 2008 r., III CZP 1/08, OSNC 2009, nr 4, poz. 52 oraz wyroki Sądu Najwyższego z dnia 9 grudnia 1974 r., I CR 873/74, niepubl., z dnia 7 listopada 2002 r., II CKN 1397/00, niepubl., i z dnia 23 czerwca 1998 r., III CKN 561/97, niepubl.).

Zgodnie z utrwalonym stanowiskiem Sądu Najwyższego przez oczywistą zasadność skargi kasacyjnej (art. 398⁹ § 1 pkt 4 k.p.c.) należy natomiast rozumieć sytuację, w której skarga jest uzasadniona w sposób ewidentny, wskazując na rażące i poważne uchybienia zaskarżonego orzeczenia, które są możliwe do stwierdzenia bez konieczności prowadzenia bardziej złożonych rozumowań. Jedynie w takim wypadku możliwa jest kontrola prawomocnego orzeczenia sądu drugiej instancji w postępowaniu kasacyjnym. Obciążenie go oczywistą i istotną wadą wskazuje, że usunięcie tego orzeczenia z obrotu leży w interesie publicznym - a tym samym, że może dojść do realizacji celu skargi kasacyjnej, jako nadzwyczajnego środka zaskarżenia (tak np. Sąd Najwyższy w postanowieniach z dnia 10 kwietnia 2013 r., III CSK 67/13, nie publ. i z dnia 29 września 2017 r., V CSK 162/17, nie publ.).

Powołując się na oczywistą zasadność skargi kasacyjnej, skarżący nie wskazał jednak jakichkolwiek konkretnych argumentów, które potwierdzałyby spełnienie tej przesłanki w sprawie. Nie uwzględnił także, że skarga kasacyjna winna być tak zredagowana i skonstruowana, by Sąd Najwyższy nie musiał  poszukiwać w jej podstawach lub ich uzasadnieniu elementów kreatywnych skargi. Samo przytoczenie treści art. 398⁹ § 1 pkt 4 k.p.c. nie wystarcza, by  wykazać, że  skarga kasacyjna jest w rzeczywistości uzasadniona w stopniu oczywistym. W konsekwencji analiza wniosku, na tle podstaw skargi oraz motywów  zaskarżonego orzeczenia, z uwzględnieniem związania Sądu Najwyższego  podstawą faktyczną zaskarżonego rozstrzygnięcia (art. 398³ § 3 i 398¹³ § 2 k.p.c.), nie prowadzi do oceny, że stanowi ono rezultat jaskrawych błędów w podejmowanych działaniach procesowych czy wykładni prawa.

Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy na podstawie art. 398⁹ § 2 k.p.c. odmówił przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania, nie znajdując też okoliczności, które w ramach przedsądu jest obowiązany brać pod uwagę z urzędu.

O kosztach postępowania kasacyjnego należnych wnioskodawczyni Sąd Najwyższy orzekł na podstawie art. 520 § 3 w związku z art. 391 § 1 i z art. 398²¹ k.p.c. oraz § 10 ust. 4 pkt 2 i § 6 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2015 r., poz. 1800 ze zm.).

Biuletyn Izby Cywilnej SN nr 01-02/2022

teza opublikowana w „Rejencie”

Ewentualna nieskuteczność wydziedziczenia wynikająca z niespełnienia wymagań zawartych w art. 1008 k.c. i art. 1009 k.c. pozostaje bez wpływu na ważność pozostałych rozporządzeń testamentowych i jako taka nie podlega badaniu w sprawie o stwierdzenie nabycia spadku. Bezpodstawność wydziedziczenia powoduje, że osoba wydziedziczona bez przyczyny zostaje wyłączona od dziedziczenia ustawowego, ale może domagać się należnego jej zachowku. Skoro wadliwe wydziedziczenie nie wywołuje skutku zamierzonego przez ustawodawcę, uprawniony może dochodzić zachowku, powołując się na nieważność lub bezskuteczność wydziedziczenia.

(postanowienie z 28 sierpnia 2020 r., II CSK 574/19, M. Koba)

Glosa

Barbary Wojciechowskiej-Nowaczyk, Rejent 2021, nr 10, s. 64

Glosa ma charakter aprobujący.

Asumptem do wydania omawianego orzeczenia – jak wskazała glosatorka – było pytanie postawione w ramach skargi kasacyjnej, czy do zastosowania art. 945 § 1 pkt 1 k.c. jest wymagane, by podległość testatora osobom trzecim miała charakter patologiczny, a także, czy art. 945 § 1 pkt 2 k.c. powinien być stosowany do każdego z rozrządzeń testamentowych z osobna, czy do testamentu jako całości? Orzeczeniem tym odmówiono przyjęcia skargi do rozpoznania.

Rozważając wpływ nieskutecznego wydziedziczenia na ważność pozostałych rozrządzeń testamentowych, autorka glosy z aprobatą odniosła się do tezy postanowienia wskazującej, że nieskuteczność wydziedziczenia nie wpływa zarówno na ważność pozostałych rozporządzeń, jak i rozrządzeń testamentowych. Wydziedziczenie rozumiane jako instytucja ściśle osobista nie rozciąga swych skutków na ważność pozostałych, ujętych w testamencie, oświadczeń woli testatora na wypadek śmierci. Bez wątpienia nie znosi ona powołania spadkobierców czy zapisobierców. Bezskuteczność wydziedziczenia jednego ze współuprawnionych do zachowku pozostaje także bez wpływu na skuteczność wydziedziczenia pozostałych, która powinna być oceniana w ramach odpowiedniej wykładni testamentu uwzględniającej okoliczności zewnętrzne. Glosatorka podkreśliła, że bezskuteczne rozrządzenie o wydziedziczeniu nie znosi, co do zasady, nie tylko pozostałych rozporządzeń, ale i rozrządzenia wyłączającego od dziedziczenia. Skuteczność takiego rozrządzenia uzależniona jest jednak od woli testatora, która powinna w sposób jednoznaczny wynikać z wykładni testamentu i okoliczności faktycznych.

W klasycznej sytuacji bezskuteczności wydziedziczenia testament negatywny wydziedziczający zostaje poddany – jak wskazała glosatorka – konwersji w testament negatywny zwykły. Ma to miejsce zawsze wówczas, gdy spadkodawca umieścił rozrządzenie o wydziedziczeniu w testamencie. Zakłada się bowiem, że zawiera ono w sobie także mniej dotkliwą wolę w postaci pozbawienia udziału w dziedziczeniu ustawowym. Konsekwencją zaś ustalenia bezskuteczności wydziedziczenia i zachowania ważności wyłączenia od dziedziczenia jest przede wszystkim utrzymanie przez bezskutecznie wydziedziczonego prawa do zachowku, a dalej – dojście do dziedziczenia ustawowego dalszych zstępnych wyłączonego od dziedziczenia lub odpowiednie zwiększenie udziałów osób już będących w kręgu spadkobierców ustawowych.

Autorka zwróciła na koniec uwagę, że nadal niedopowiedziana pozostaje kwestia, od kogo bezskutecznie wydziedziczony powinien dochodzić uprawnienia do zachowku. Chodzi o sytuację, gdy zstępni wydziedziczonego zrealizowali swoje roszczenia o zachowek na podstawie art. 1011 k.c., a szczególnie wówczas, gdy w innym wypadku wszyscy lub niektórzy zstępni zostali jednocześnie powołani do dziedziczenia i otrzymali przypadające im z tego tytułu udziały. Należałoby się w takim przypadku opowiedzieć za możliwością dochodzenia tego roszczenia jedynie od szczepu swoich zstępnych, których roszczenia w tym przedmiocie zostały już zaspokojone. Wraz z uznaniem wydziedziczenia za nieważne upada bowiem podstawa przyznania zstępnym wydziedziczonego roszczenia o zachowek.

E.Ch.S.