Uchwała z dnia 2008-03-18 sygn. II PZP 1/08

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II PZP 1/08

UCHWAŁA

Dnia 18 marca 2008 r.

Sąd Najwyższy w składzie:

SSN Małgorzata Wrębiakowska-Marzec (przewodniczący, sprawozdawca)

SSN Roman Kuczyński SSA Jolanta Pietrzak

Protokolant Ewa Wolna

w sprawie z powództwa A. A., N. A., K. A.

przeciwko 1) H. B. i T. B.,

2) Przedsiębiorstwu Wielobranżowemu "E." [...] Spółka Jawna w G.

3) [...] Towarzystwu Ubezpieczeniowemu [...] Spółce Akcyjnej w S.

o odszkodowanie,

po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych w dniu 18 marca 2008 r.,

zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Apelacyjny w [...] postanowieniem z dnia 8 listopada 2007 r., sygn. akt III APa [...],

"czy w sprawie z zakresu prawa pracy, kiedy po stronie pozwanej występuje współuczestnictwo materialne pomiędzy podmiotami, dla których właściwe jest postępowanie odrębne (tu zakład pracy) i postępowanie zwykłe (tu ubezpieczyciel) uchylenie przepisów o postępowaniu odrębnym wynikające z art. 72 § 3 k.p.c. w zw. z art. 72 § 2 k.p.c. obejmuje również przepis art. 47 § 1 k.p.c. (w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie ustawy z dnia 15 marca 2007 roku - Dz.U. nr 112, poz. 766) i pozwala na rozpoznanie sprawy w składzie jednoosobowym?"

podjął uchwałę:

Rozpoznanie w postępowaniu zwykłym sprawy, w której po stronie pozwanej zachodzi współuczestnictwo materialne (art. 72 § 3 w związku z art. 72 § 2 k.p.c.) wyłącza stosowanie przepisu o składzie sądu w sprawach z zakresu prawa pracy ( art. 47 § 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem wejścia w życie ustawy z dnia 15 marca 2007 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 112, poz. 766).

U z a s a d n i e n i e

Powódka A. A., działając w imieniu własnym oraz małoletnich powodów K. A. i N. A. domagała się zasądzenia solidarnie od pozwanych H. B. i T.B., prowadzących działalność gospodarczą pod nazwą Przedsiębiorstwo Wielobranżowe „E." spółka cywilna w G., odszkodowania w związku ze znacznym pogorszeniem sytuacji życiowej po będącej następstwem wypadku przy pracy śmierci męża D. A., zwrotu kosztów jego leczenia, pogrzebu i postawienia nagrobka. Pozwani wnieśli o przypozwanie [...] Towarzystwa Ubezpieczeń [...] S.A. w S., powołując się na zawartą z ubezpieczycielem umowę ubezpieczenia od wszystkich ryzyk do określonej kwoty gwarancyjnej. W dniu 15 września 2005 r. powódka złożyła wniosek o wezwanie do udziału w sprawie w charakterze pozwanych Przedsiębiorstwa Wielobranżowego „E." spółki jawnej w G., jako następcy prawnego spółki cywilnej prowadzonej przez pozwanych H. i T. B. oraz [...] Towarzystwa Ubezpieczeń „[...]" S.A. w S. Postanowieniem z dnia 17 października 2005 r. Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych w L. wezwał do udziału w sprawie powyższe podmioty, a postanowieniem z dnia 7 listopada 2006 r., działając na podstawie art. 72 § 3 k.p.c. w związku z art. 72 § 2 k.p.c., przekazał sprawę do rozpoznania w postępowaniu zwykłym w składzie jednoosobowym. W takim też składzie wydany został wyrok, który zapadł w dacie 22 listopada 2006 r. W ocenie Sądu Okręgowego, po stronie pozwanej występowało współuczestnictwo materialne, to jest: 1) solidarność pomiędzy H. B. i T. B., prowadzącymi działalność gospodarczą pod nazwą Przedsiębiorstwo Wielobranżowe „E." spółka cywilna w G., a Przedsiębiorstwem Wielobranżowym „E.” spółka jawna w G., jako następcą prawnym spółki cywilnej prowadzonej przez pozwanych oraz 2) solidarność nieprawidłowa pomiędzy wymienionymi wyżej pozwanymi a [...] Towarzystwem Ubezpieczeń „[...]" S.A. w S. Taki układ odpowiedzialności po stronie pozwanych skutkuje z mocy art. 72 § 3 k.p.c. w związku z art. 72 § 2 k.p.c. rozpoznaniem sprawy w postępowaniu zwykłym. Wynika to z zasady, że jeśli po jednej ze stron występuje kilku współuczestników materialnych, a pomiędzy chociażby jednym z takich współuczestników a stroną przeciwną zachodzi stosunek tego rodzaju, że uzasadniałby rozpoznanie sprawy w postępowaniu odrębnym, powództwo przeciwko takim współuczestnikom powinno być rozpoznane w postępowaniu zwykłym. Sąd Okręgowy powołał się w tym względzie na pogląd wyrażony w wyroku Sądu Najwyższego z dnia 27 października 1995 roku, l CRN 105/95.

Rozpoznając apelację od powyższego wyroku, Sąd Apelacyjny w [...] powziął wątpliwość, czy w sprawie nie zachodzi nieważność postępowania, o której stanowi art. 379 pkt 4 k.p.c., a mianowicie, czy jednoosobowy skład sądu nie był sprzeczny z przepisami prawa, to jest z art. 47 § 1 k.p.c. w brzmieniu obowiązującym przed dniem 28 lipca 2007 r. Sąd drugiej instancji wskazał, że jego wątpliwości nie odnoszą się do zachodzących między pozwanymi relacji w zakresie podstaw ich odpowiedzialności oraz uchylenia z mocy art. 72 § 3 k.p.c. w związku z art. 72 § 2 k.p.c. przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy, a dotyczą wyłącznie relacji pomiędzy powołanymi przepisami a art. 47 § 1 k.p.c. Nie budzi wątpliwości, że z mocy art. 459 k.p.c. w sprawach z zakresu prawa pracy zastosowanie mają przepisy o postępowaniu odrębnym. Taką sprawą w rozumieniu art. 476 § 1 k.p.c. jest sprawa o roszczenia uzupełniające z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, co znalazło potwierdzenie w uchwale Sądu Najwyższego z dnia 24 listopada 1993 r., II PZP 3/93 (OSP 1994 nr 10, poz. 192). Skoro tak, to z mocy art. 47 § 1 k.p.c. (w brzmieniu obowiązującym przed wejściem w życie ustawy z dnia 15 marca 2007 r.) sprawa ta winna być rozpoznana w składzie ławniczym. Uchylenie przepisów o postępowaniu odrębnym oznacza bowiem tylko tyle, że przy rozpoznawaniu takiej sprawy nie mają zastosowania przepisy Tytułu VII, Działu III Kodeksu postępowania cywilnego, natomiast sprawa nie traci „pracowniczego” charakteru i winna być rozpoznana przez sąd pracy w składzie właściwym dla spraw z zakresu prawa pracy i określonym przez umieszczony w Dziale II Tytułu I tego Kodeksu art. 47 § 1. Charakter sprawy jest bowiem determinowany stosunkiem pracy łączącym pozwanych B. i D. A.

Sąd Apelacyjny podniósł, że przyjęcie koncepcji reprezentowanej przez Sąd Okręgowy prowadziłoby do pozbawienia sprawy charakteru „pracowniczego", co skutkowałoby koniecznością jej rozpoznania przez sąd cywilny, a nie sąd pracy i wpływało na właściwość sądu (art. 459 k.p.c. w związku z art. 13 § 1 k.p.c.). Rozpoznanie sprawy cywilnej przez sąd pracy lub sprawy z zakresu prawa pracy przez sąd cywilny powoduje nieważność postępowania tylko wtedy, gdy naruszone zostały przepisy, z których pogwałceniem ustawa wiąże skutek nieważności. Jeśli więc sprawę niniejszą zakwalifikować jako cywilną, właściwym do jej rozpoznania winien być sąd cywilny, ale skoro wyrok wydał sąd pracy w składzie jednoosobowym to brak jest podstaw do uznania nieważności postępowania. Jeżeli jednak sprawa ma nadal status sprawy z zakresu prawa pracy winien rozpoznać ją sąd pracy (w pierwszej instancji w składzie jednego sędziego i dwóch ławników), a skoro tak się nie stało, zachodzi nieważność postępowania w części, w jakiej sprawa została rozpoznana w składzie sprzecznym z przepisami prawa (art. 379 pkt 4 k.p.c.).

Sąd Apelacyjny wskazał, że dokonana z dniem 28 lipca 2007 r. zmiana treści art. 47 k.p.c., powoduje, iż sprawy o roszczenia uzupełniające z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych rozpoznawane winny być w składzie jednego sędziego. Z unormowania tego wynika, że dopiero z dniem wejścia w życie opisanej zmiany, niektóre sprawy z zakresu prawa pracy podlegają rozpoznaniu w składzie jednoosobowym, nie tracąc charakteru „pracowniczego".

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Sformułowane przez Sąd Apelacyjny zagadnienie prawne opiera się na założeniu, że sprawa, w której z mocy art. 72 § 3 w związku z art. 72 § 2 k.p.c. doszło do uchylenia przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i rozpoznawana w zwykłym postępowaniu procesowym, zachowuje charakter sprawy „pracowniczej”. Przy przyjęciu trafności takiego założenia odpowiedź na przedstawione pytanie byłaby oczywista, gdyż sprawa posiadająca „pracowniczy” charakter podlega rozpoznaniu w składzie właściwym dla spraw z zakresu prawa pracy, określonym w art. 47 § 1 k.p.c. (w brzmieniu obowiązującym przed zmianą dokonaną z dniem 28 lipca 2007 r. ustawą z dnia 15 marca 2007 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. Nr 112, poz. 766). Zgodnie z powołanym przepisem, w pierwszej instancji sąd rozpoznaje sprawy z zakresu prawa pracy w składzie jednego sędziego jako przewodniczącego i dwóch ławników. Skład sądu orzekającego w sprawie z zakresu prawa pracy sprzeczny z wymienionym unormowaniem prowadzi do nieważności postępowania, o której stanowi art. 379 pkt 4 k.p.c.

Rozważania Sądu Apelacyjnego prowadzą jednak do wniosku, że przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne zostało niewłaściwie sformułowane. W istocie bowiem wątpliwości tego Sądu nie odnoszą się do składu sądu pierwszej instancji rozpoznającego sprawę z zakresu prawa pracy, lecz dotyczą zagadnienia, czy sprawa, w której po stronie pozwanej zachodzi współuczestnictwo materialne uzasadniające z mocy art. 72 § 3 w związku z art. 72 § 2 k.p.c. uchylenie przepisów o postępowaniu odrębnym i jej rozpoznanie w postępowaniu zwykłym, jest sprawą z zakresu prawa pracy, czy też nie posiada takiego charakteru. Od odpowiedzi na tak postawione pytanie zależy rozstrzygnięcie kwestii właściwości sądu, a w konsekwencji jego składu.

W niniejszej sprawie, wszczętej i toczącej się w postępowaniu odrębnym właściwym dla spraw z zakresu prawa pracy, doszło do przekształcenia podmiotowego wskutek dopozwania (na wniosek strony powodowej) podmiotu, w stosunku do którego właściwe było rozpoznanie sprawy w postępowaniu zwykłym. U podłoża skierowanego przeciwko dopozwanemu podmiotowi roszczenia nie leżał bowiem stosunek pracy łączący pracodawcę i zmarłego D. A., lecz cywilnoprawna umowa ubezpieczenia łącząca pracodawcę z towarzystwem ubezpieczeniowym. Podstawę przekształcenia podmiotowego stanowił przepis art. 194 § 3 k.p.c., zgodnie z którym, jeżeli okaże się, że powództwo o to samo roszczenie może być wytoczone przeciwko innym jeszcze osobom, które nie występują w sprawie w charakterze pozwanych, sąd na wniosek powoda może wezwać te osoby do wzięcia udziału w sprawie. Wskazany przepis przewiduje więc możliwość objęcia toczącym się już postępowaniem także osób, które nie zostały pozwane, ale mogły być pozwane obok podmiotu, przeciwko któremu zostało wytoczone powództwo. Warunkiem dopuszczalności takiego poszerzenia składu podmiotowego strony pozwanej jest ścisły związek między osobami już pozwanymi a tymi, które mają być do sprawy wezwane, wynikający z łączącego je stosunku prawnego, który sprawia, że tak, jak przeciwko pozwanemu, tak samo i w stosunku do nich można wystąpić z tym samym żądaniem. Wezwanie podmiotów, w stosunku do których powód może wystąpić z tym samym żądaniem, prowadzi do powstania po stronie pozwanej współuczestnictwa materialnego i z mocy art. 198 § 4 k.p.c. uzasadnia odpowiednie stosowanie przepisów o współuczestnictwie, w tym art. 72 k.p.c.

W myśl art. 72 § 1 pkt 1 k.p.c. kilka osób może w jednej sprawie występować w roli powodów lub pozwanych, jeżeli przedmiot sporu stanowią prawa lub obowiązki im wspólne lub oparte na tej samej podstawie faktycznej i prawnej (współuczestnictwo materialne). Zgodnie z art. 72 § 2 k.p.c., jeżeli przeciwko kilku osobom sprawa może toczyć się tylko łącznie (współuczestnictwo konieczne), przepis § 1 stosuje się także do osób, których udział w sprawie uzasadniałby jej rozpoznanie w postępowaniu odrębnym. Z kolei stosownie do art. 72 § 3 k.p.c., przepis § 2 stosuje się odpowiednio w wypadku współuczestnictwa materialnego, innego niż współuczestnictwo konieczne. W powołanych przepisach chodzi o to, że kilka osób może występować w jednej sprawie w roli pozwanych, jeżeli przedmiot sporu stanowią wspólne im obowiązki, nawet wówczas, gdy w przypadku niektórych z tych osób właściwe byłoby rozpoznanie sprawy w postępowaniu odrębnym. Co prawda wykładnia gramatyczna art. 72 § 3 w związku z art. 72 § 2 k.p.c. nie przesądza o tym, czy w takiej sytuacji sprawa powinna być rozpoznana w postępowaniu zwykłym, czy też w postępowaniu odrębnym, jednakże omawiane unormowanie usytuowane zostało wśród przepisów regulujących zwykłe postępowanie procesowe, zaś przepisy odnoszące się do postępowań odrębnych w procesie, w tym sprawach z zakresu prawa pracy, kwestii tej nie normują. Uzasadnia to przyjęcie, że w przypadku, gdy w stosunku do choćby jednego ze współuczestników sprawa nie może być rozpoznana w postępowaniu odrębnym, podlega ona rozpoznaniu w postępowaniu zwykłym. Takie stanowisko zostało również zajęte przez Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 27 października 1995 r., I CRN 105/95 (Lex nr 50554), w którym stwierdzono, że sprawa, która ma charakter gospodarczy tylko w stosunku do niektórych spośród pozwanych współuczestników materialnych, nie podlega rozpoznaniu w postępowaniu odrębnym w sprawach gospodarczych (art. 72 § 2 i 3 k.p.c.). Z kolei w uchwale z dnia 24 lutego 2005 r., III CZP 86/04 (OSNC 2006 nr 2, poz. 18) Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że zastosowanie normy art. 72 § 3 w związku z § 1 i 2 tego artykułu zależy od uznania powoda, nie istnieje bowiem konieczność obejmowania jednym pozwem, a co za tym idzie, jednym procesem, wszystkich współuczestników materialnych, którzy nie są współuczestnikami koniecznymi. W przypadku współuczestnictwa materialnego, niebędącego współuczestnictwem koniecznym, nie ma przeszkód, aby sprawa toczyła się przed sądem przeciwko jednej osobie, a przeciwko innej osobie mogła w ogóle się nie toczyć lub toczyć się przed innym sądem lub organem właściwym do jej rozpoznania. Znaczenie art. 72 § 3 k.p.c. polega więc na tym, że nakazuje on pominąć przepisy o postępowaniu odrębnym i rozpoznać całą sprawę w postępowaniu zwykłym w sytuacji, w której sprawa jest i może zostać rozpoznana przez sąd powszechny wobec wszystkich współuczestników, a przepisy o postępowaniu odrębnym nie mają zastosowania w stosunku do choćby jednego z nich.

Wyłączenie w okolicznościach określonych w art. 72 § 3 w związku z art. 72 § 2 k.p.c. przepisów o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy i rozpoznanie całej sprawy w postępowaniu zwykłym oznacza, że nie posiada ona charakteru „pracowniczego”. Sprawa z zakresu prawa pracy może być bowiem rozpoznana wyłącznie według przepisów o postępowaniu odrębnym w tych sprawach, co wynika wprost z art. 459 k.p.c. w związku z art. 13 § 1 zdanie drugie k.p.c. Inaczej rzecz ujmując, sprawa z zakresu prawa pracy nie może być rozpoznana w postępowaniu zwykłym. Gdyby zachowywała taki charakter, stawałaby się sprawą z zakresu prawa pracy również w stosunku do podmiotu, co do którego właściwe jest rozpoznanie sprawy w postępowaniu zwykłym, a w konsekwencji cała sprawa z mocy art. 459 k.p.c. podlegałaby rozpoznaniu w postępowaniu odrębnym. Żaden przepis prawa nie przewiduje takiego skutku. Przeciwnie, art. 72 § 3 k.p.c. stanowi o uchyleniu przepisów o postępowaniu odrębnym w stosunku do podmiotów, dla których postępowanie to jest właściwe, gdy łączy je współuczestnictwo materialne z podmiotami nieobjętymi tym odrębnym postępowaniem. Uchylenie przepisów regulujących postępowanie odrębne umożliwia łączne rozpoznanie sprawy w stosunku do współuczestników materialnych, mimo że część z nich powinna być objęta postępowaniem odrębnym, a część zwykłym postępowaniem procesowym. W rezultacie cała sprawa podlega rozpoznaniu w postępowaniu zwykłym. Oznacza to, że sprawa, w której po stronie pozwanej zachodzi współuczestnictwo materialne pomiędzy podmiotami, co do których właściwe jest postępowanie zwykłe i postępowanie odrębne w sprawach z zakresu prawa pracy, nie posiada charakteru sprawy „pracowniczej”, lecz jest sprawą cywilną podlegającą rozpoznaniu w postępowaniu zwykłym przez sąd cywilny w składzie właściwym dla tego trybu postępowania. Niemożliwe jest bowiem przyjęcie, że sprawa taka zachowuje charakter „pracowniczy” w stosunku do niektórych z pozwanych, będąc jednocześnie sprawą cywilną w stosunku do innych. W takim przypadku skład sądu właściwy dla sprawy z zakresu prawa pracy byłby sprzeczny z przepisami prawa w stosunku do podmiotu, dla którego sprawa takiego charakteru nie posiada.

Wątpliwości Sądu Apelacyjnego w zakresie wzajemnej relacji między art. 72 § 3 w związku z art. 72 § 2 k.p.c. a art. 47 § 1 k.p.c. odnoszą się do kwestii, czy wyłączenie stosowania przepisów o postępowaniu odrębnym obejmuje tylko przepisy zawarte w Dziale III Tytułu VII Księgi pierwszej Kodeksu postępowania cywilnego. Przepis art. 47 k.p.c., umieszczony w Księdze pierwszej, Tytule I, Dziale II tego Kodeksu, w sposób kompleksowy normuje skład orzekający sądu dla postępowań cywilnych, w tym postępowań odrębnych, posługując się kryterium rodzaju sprawy. W § 1 w brzmieniu obowiązującym przed dniem 28 lipca 2007 r. przepis ten stanowił, że w pierwszej instancji sąd w składzie jednego sędziego i dwóch ławników rozpoznaje sprawy z zakresu prawa pracy. Definicję sprawy z zakresu prawa pracy zawiera art. 476 § 1 k.p.c., umieszczony w Dziale III Tytułu VII Księgi pierwszej Kodeksu postępowania cywilnego, normującym postępowanie odrębne w tych sprawach. Zestawienie treści oraz systematyki art. 47 § 1 i art. 476 § 1 k.p.c. wskazuje, że skład sądu, określony w art. 47 § 1 k.p.c., znajduje zastosowanie tylko w tych sprawach, które rozpoznawane są w postępowaniu odrębnym, unormowanym w art. 459 i następne k.p.c. A contrario, przepis o składzie sądu w sprawach z zakresu prawa pracy nie znajduje zastosowania w sprawach rozpoznawanych w postępowaniu zwykłym, które takiego charakteru nie posiadają.

Z powyższych względów podjęto uchwałę, jak na wstępie.