Uchwała z dnia 1988-08-10 sygn. III CZP 65/88

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 65/88

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia10 sierpnia 1988 r.

Przewodniczący: Sędzia SN K. Piasecki.

Sędziowie SN: B. Bladowski (spr.), T. Żyznowski.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Lidii S. przeciwko Danucie K. o zeznanie dokumentu po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 10 sierpnia 1988 r. zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Krośnie postanowieniem z dnia 26 kwietna 1988 r., sygn. akt I Cr 58/88, do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

1. "Czy rozrządzenie testamentowe zobowiązujące spadkobiercę testamentowego do przeniesienia na rzecz zapisobiercy własności części nieruchomości stanowiącej majątek spadkowy uprawnia tego spadkobiercę do wystąpienia z powództwem o zobowiązanie zapisobiercy do złożenia w formie aktu notarialnego oświadczenia woli o przyjęciu zapisu - w sytuacji, gdy zapisobierca faktycznie objął w posiadanie przedmiot zapisu, a jedynie odmawia zawarcia umowy przenoszącej jego własność". 2. W przypadku odpowiedzi pozytywnej na pytanie pierwsze - "jakie skutki prawne dla bytu zapisu rodzi odmowa ze strony zapisobiercy zawarcia wymaganej prawem umowy przeniesienia własności nieruchomości przy jednoczesnym faktycznym objęciu przez niego w posiadanie przedmiotu zapisu",

podjął następującą uchwalę:

W sytuacji, gdy osoba, na której rzecz uczyniony został zapis nieruchomości, przyjęła go przez objęcie w posiadanie przedmiotu zapisu, lecz odmawia zawarcia ze spadkobiercą obciążonym zapisem umowy w formie aktu notarialnego przenoszącej na nią własność tej nieruchomości, spadkodawca upoważniony jest do żądania w drodze powództwa, aby Sąd stwierdził obowiązek spadkobiercy do złożenia oznaczonego oświadczenia woli.

Uzasadnienie

Ustalając, że strony mają obowiązek zawarcia umowy w celu wykonania obciążającego powódkę - jako spadkobierczynię ich matki Stefanii A. - zapisu testamentowego na rzecz pozwanej - działki nieruchomości o pow. 1.386 m², położonej w J., Sąd Rejonowy w Krośnie zobowiązał pozwaną do złożenia, w formie aktu notarialnego oświadczenia woli o przyjęciu zapisu, stwierdzając jednocześnie, że w razie niewykonania przez pozwaną tego obowiązku wydany wyrok zastąpi umowę stron w przedmiocie przeniesienia prawa własności nieruchomości.

Rozpoznając rewizję pozwanej, która wniosła o zmianę wyroku i stwierdzenie, że powyższe przeniesienie prawa własności powinno nastąpić z uwzględnianiem - przy dokonywaniu podziału spadkowej nieruchomości - planu realizacyjnego Urzędu Miasta i Gminy w Jedliczu Sąd Wojewódzki w Krośnie powziął wątpliwość natury prawnej, którą sformułował w przedstawionym Sądowi Najwyższemu pytaniu. Jak przy tym wynika z uzasadnienia postanowienia, główna wątpliwość tego Sądu dotyczy kwestii, czy spadkobiercy obciążonemu zapisem, który zapis chce wykonać, przysługuje legitymacja czynna procesowa do żądania stwierdzenia przez sąd obowiązku zapisobiercy zawarcia z nim w tym celu stosownej umowy.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Rozważenia przede wszystkim wymagało w tej sprawie, na co nie zwróciły uwagi sądy I i II instancji, złożenie przez pozwaną, jako osobę, na której rzecz został uczyniony zapis, oświadczenia woli co do jego przyjęcia lub odrzucenia, oraz złożenie przez nią, jako zapisobiercę, oświadczenia woli przy zawarciu z powódką umowy przenoszącej na nią własność nieruchomości - z zachowaniem określonych w wydanym przez Naczelnika Miasta i Gminy zezwoleniu na podział spadkowej nieruchomości wymagań wynikających z miejscowego planu realizacyjnego zabudowy przestrzennej (art. 12 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości - Dz. U. Nr 22, poz. 99 ze zm.). To pierwsze oświadczenie woli powinno zostać złożone powódce jako spadkobierczyni obciążonej zapisem.

Nie jest dla niego wymagana żadna szczególna forma - może zatem polegać na złożeniu odpowiedniego oświadczenia na piśmie lub ustnie, a nawet w sposób dorozumiany (art. 60 w zw. z art. 973 k.c.); przy czym domniemanie o przyjęciu zapisu może m.in. wynikać z faktu objęcia w posiadanie jego przedmiotu. Natomiast oświadczenie woli pozwanej - jako zapisobiercy - mające stanowić niezbędny składnik umowy z powódką w przedmiocie przeniesienia na nią własności nieruchomości, wymaga zachowania formy aktu notarialnego (art. 153 k.c.).

Zapis, jako rozrządzenie testamentowe, polega na zobowiązaniu spadkobiercy do spełnienia określonego świadczenia majątkowego na rzecz oznaczonej osoby; obowiązek wykonania zapisu jest długiem spadkowym (art. 968 § 1 i art. 1033 k.c.). Własność zapisanej rzeczy nabywa spadkobierca, ale zobowiązany jest do przeniesienia własności na zapisobiercę; natomiast skutku rzeczowego jako zapis bezpośrednio nie wywołuje (art. 156 k.c.). Spadkobierca obciążony zapisem zwolniony zostaje od obowiązku jego wykonania, jeżeli m.in. osoba, na której rzecz zapis został uczyniony, nie obce być zapisobiercą (art. 973 k.c.).

Wykonanie zobowiązania z tytułu zapisu podlega zasadom ogólnym wykonania zobowiązań, jednakże ze zmianami wynikającymi z przepisów regulujących w pewnym zakresie wykonanie zapisu. Wprawdzie tylko art. 970 k.c., jako przepis szczególny, przewiduje expressis verbis roszczenie spadkobiercy o wykonanie zapisu, określając dla takiego roszczenia termin początkowy, jednakże błędny byłby wniosek, że hipoteza tego przepisu wyłącza dopuszczalność zastosowania przepisów ogólnych, na podstawie których spadkobiercy chcącemu wykonać obowiązek zapisu i zwolnić się w ten sposób z długu spadkowego, przysługiwać może odpowiednie roszczenie do zapisobiercy. Wejść tu może w grę zwłaszcza przepis art. 354 § 2 k.c. nakładający na wierzyciela obowiązek współdziałania przy wykonaniu zobowiązania; przy czyn do współdziałania tego przepis nakazuje stosować te same kryteria, które przy wykonaniu zobowiązania obowiązują dłużnika. Oznacza to, że także wierzyciel obok uprawnień wynikających z istoty stosunku zobowiązaniowego (art. 353 § 1 k.c.), chociażby zobowiązanie nie wynikało z umowy wzajemnej (art. 487 § 2 k.c.), ma wobec dłużnika obowiązki, jego bowiem współdziałanie ma ułatwić bądź nawet umożliwić dłużnikowi spełnienie jego obowiązku.

W sytuacji zatem, gdy zapisobierca, jako wierzyciel spadkobiercy, odmawia zawarcia z nim umowy rzeczowej, spadkobierca może w drodze powództwa żądać stwierdzenia przez Sąd jego obowiązku do złożenia oznaczonego oświadczenia woli, koniecznego dla zawarcia tej umowy (art. 64 k.c. i art. 1047 § 1 k.p.c.).

W związku z tym jednakże należy ponadto zwrócić uwagę - na tle treści zaskarżonego orzeczenia - że skoro orzeczenie to, po uprawomocnieniu się, miałoby zastąpić oznaczone oświadczenie woli pozwanej, jako niezbędny składnik umowy, która ma być zawarta pomiędzy stronami, nie może jednocześnie stwierdzać, że zastąpi w całości tę umowę, bowiem do jej zawarcia konieczne jest złożenie odpowiedniego oświadczenia woli - z zachowaniem wymaganej formy przez drugą stronę, tj. powódkę.