Wyrok z dnia 1999-08-04 sygn. II CKN 545/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CKN 545/98

Wyrok

z dnia 4 sierpnia 1999 r.

Przewodniczący: Sędzia SN B. Czech.

Sędziowie SN: B. Myszka, T. Żyznowski (spr.).

Protokolant: A. Banasiuk.

Sąd Najwyższy - Izba Cywilna po rozpoznaniu w dniu 4 sierpnia 1999 r. na rozprawie sprawy z powództwa U. Z. działającej w imieniu własnym i małoletnich dzieci A., M. i B. przeciwko T. Z. o wydanie i zapłatę na skutek kasacji pozwanego od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 13 stycznia 1998 r.,

uchyla zaskarżony wyrok i sprawę przekazuje Sądowi Apelacyjnemu do ponownego jej rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach procesu za instancję kasacyjną.

Uzasadnienie

W testamencie sporządzonym dnia 2 sierpnia 1993 r. w formie aktu notarialnego spadkodawca C. Z. powołał do całości spadku swoich małoletnich synów: A., M. i B.; wydziedziczył żonę U. Z., a na wykonawców testamentu powołał braci: T. i M.a Z. o oraz M. K. Na wniosek T. Z., i po złożeniu przez niego oświadczenia o przyjęciu obowiązków wykonawcy testamentu, Sąd Rejonowy dnia 15 października 1993 r. wydał mu zaświadczenie, zawierające dane, o których stanowi art. 665 k.p.c. ze stwierdzeniem, że został on powołany na jednego z wykonawców testamentu. Takiej treści zaświadczenia otrzymali dnia 29 grudnia 1994 r. od wymienionego Sądu spadku M. Z. i M. K. Postanowieniem z tejże daty w sprawie sygn. akt I Ns (...), Sąd Rejonowy oddalił wniosek U. Z. o zwolnienie wykonawców testamentu (określając w sentencji tego postanowienia złożony wniosek, jako wniosek o odwołanie wykonawców testamentu). W uzasadnieniu zaś wydanego postanowienia Sąd orzekający stwierdził nieważność rozporządzenia testamentowego o powołaniu -wbrew treści art. 986 § 1 k.c. - trzech wykonawców testamentu (art. 58 § 1 k.c.). Dnia 24 stycznia 1995 r. M. Z. i M. K. złożyli jednobrzmiące własnoręczne oświadczenia (poświadczone przez notariusza), a stwierdzające, że każde z nich odmawia przyjęcia obowiązków wykonawcy powyżej powołanego testamentu C. Z. i oboje zrzekają się wykonania tego testamentu. W tej samej dacie (24 stycznia 1995 r.) oświadczenia te zostały złożone w Sądzie Rejonowym.

W piśmie (także opatrzonym datą 24 stycznia 1995 r.) T. Z. powołując się na treść tych oświadczeń oraz art. 665 k.p.c. wnosił o wydanie mu zaświadczenia stwierdzającego, że jest wykonawcą testamentu C. Z. Po wezwaniu wykonawcy testamentu T. Z. do zwrócenia wydanego mu dnia 15 października 1993 r. zaświadczenia - Sąd Rejonowy w wydanym dnia 3 czerwca 1995 r. T. Z. zaświadczeniu potwierdził, że jest on wykonawcą testamentu C. Z.

Uwzględniając w przedmiotowej sprawie powództwo małoletnich spadkobierców: A., M. i B. Z. reprezentowanych przez matkę U. Z. o wydanie spadkowego gospodarstwa rolnego i odszkodowanie w łącznej kwocie 11.000 zł, Sąd pierwszej instancji stwierdził, że powołanie wykonawców testamentu okazało się nieważne. Pozwany T. Z. nie wykazał skutecznego względem współwłaścicieli uprawnienia do władania gospodarstwem. Także posiadanie przez tego pozwanego samochodu osobowego pozbawione było tytułu prawnego, a jego zachowanie się prowadzące do utraty (wskutek kradzieży) stanowi czyn niedozwolony rodzący odpowiedzialność odszkodowawczą wobec współwłaścicieli skradzionego samochodu.

Oddalając - zaskarżonym wyrokiem - apelację pozwanego - Sąd drugiej instancji podzielił ocenę prawną przytoczonych wyżej (bezspornych) okoliczności faktycznych. Zarzut dotyczący naruszenia przepisów prawa materialnego okazał się - w ocenie tego Sądu - bezzasadny (art. 385 k.p.c.).

Kasację złożył pozwany T. Z.

Skarżący zarzucił naruszenie przepisów prawa materialnego, to jest art. 986 § 1, 948 § 1 i 84 k.c. i wnosił o zmianę zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu pierwszej instancji i oddalenie powództwa z zasądzeniem na rzecz pozwanego kosztów procesu.

Powodowie, w złożonej odpowiedzi na kasację, wnosili o jej oddalenie z zasądzeniem kosztów procesu.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Stosownie do art. 986 § 1 k.c. spadkodawca może w testamencie powołać wykonawcę testamentu. Ustanowienie wykonawcy testamentu jest rozrządzeniem testamentowym. Będąc prawem osobistym spadkodawcy przysługuje tylko jemu. Brzmienie art. 986 § 1 k.c. uzasadnia - odmienne niż to stanowił wprost art. 137 § 1 Prawa spadkowego z 1946 r. - przyjęcie, że ustawa przewiduje możliwość powołania tylko jednego wykonawcy testamentu. Treść testamentu sporządzonego przez spadkodawcę C. Z. wyklucza, aby określone w tym testamencie osoby można było potraktować - co dowodzi kasacja - jako będących wykonawcami dla określonej osoby lub części testamentu. Nie mogą być oni także potraktowani, jako będący wykonawcami testamentu z zastrzeżeniem możliwości objęcia tej funkcji przez inną osobę (tzw. wykonawca zastępczy). Spadkodawca nie określił także sposobu działania powołanych wykonawców testamentu w szczególności czy mogą oni wykonywać obowiązki tylko łącznie, czy też każda z tych osób może działać oddzielnie. Nie zróżnicował ich kompetencji (art. 988 § 1 k.c.) ani też czasu trwania nałożonego obowiązku. Dwoje z wykonawców testamentu: M. Z. i M. K. złożyli dnia 24 stycznia 1995 r. do Sądu spadku jednobrzmiące oświadczenia o odmowie przyjęcia obowiązków wykonawcy testamentu zrzekając się - jak stwierdzili -wykonawstwa tego testamentu i nie podejmowali żadnych czynności związanych z powołaniem ich na wykonawców omawianego testamentu. Odpierając zarzuty apelacji Sąd drugiej instancji stwierdził, że brak jest podstaw do przyjęcia, iż wykonawcy testamentu M. Z. i M. K. skutecznie uchylili się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu funkcji wykonawców testamentu notarialnego.

Przytoczone stwierdzenie mające charakter końcowego wniosku poprzedza motywacja wskazująca, że... "w oświadczeniu tym nie ma podanych przyczyn podjęcia takiej decyzji i nie wiadomo czy przyczyną rezygnacji z funkcji wykonawcy testamentu było powzięcie wiadomości o wadliwości rozporządzenia testamentowego, czy też inna przyczyna, bliżej nieujawniona. Z oświadczenia tego nie wynika, iż wykonawcy uchylają się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu obowiązków wykonawcy testamentu z powodu błędu, co do skuteczności prawnej ich powołania - jak to wywodzi apelujący".

Poglądu tego sformułowanego z pominięciem obowiązujących przepisów, a kształtującego treść zaskarżonego orzeczenia nie można podzielić, co przy uwzględnieniu granic kasacji - (art. 393¹¹ k.p.c.) przesądza o zasadności tejże kasacji. Powołanie wykonawcy testamentu jest rozrządzeniem testamentowym. Instytucja wykonawcy testamentu wymaga - jak cały testament - poszanowania i zagwarantowania - stosownie do woli spadkodawcy - wykonania rozporządzeń zamieszczonych w testamencie z zabezpieczeniem interesów spadkobierców, w których interesie poczynił testator odpowiednie rozporządzenia w testamencie. Nie wymaga także szerszego omawiania zasada życzliwej interpretacji testamentu opierająca się na założeniu, że testator chciał, aby jego rozrządzenia były prawnie skuteczne. Ustanowienie wskazanej przez spadkodawcę osoby, jako wykonawcy testamentu jest niewątpliwym wyrazem zaufania do tej właśnie osoby. Usuwają się także spod oceny Sądu Najwyższego źródła i przyczyny, które nie pozwoliły utrzymać w całości rozporządzenia spadkodawcy w mocy i liczne spory, w które zostali uwikłani skarżący i małoletni powodowie, dający wielokrotnie wyraz, że przedłużające się liczne postępowania sądowe godzą w ich stabilizację życiową i materialną. Uchybienia ze strony organów ochrony i obsługi prawnej - poczynając od sporządzenia testamentu - są oczywiste. Wykonawcy testamentu M. Z. i M. K. podjęli się wykonywania swych funkcji (otrzymując stosowne zaświadczenie), a następnie złożyli wobec Sądu spadku omawiane oświadczenia zmierzające do uwolnienia ich od tych obowiązków. Obowiązkiem, zatem tego Sądu było wysłuchanie tychże wykonawców testamentu (art. 691 zd. 2 k.p.c.). Przepis ten nie wymaga przeprowadzenia rozprawy, lecz obliguje Sąd - przed wydaniem orzeczenia - do wysłuchania wykonawcy testamentu na posiedzeniu sądowym lub w drodze oświadczenia złożonego na piśmie (art. 514 § 1 zd. 2 k.p.c.). Dodać należy, że wzgląd na bezpieczeństwo prawne obrotu i ochrona praw osób bezpośrednio zainteresowanych wymagały od Sądu spadku nie tylko właściwej reakcji na złożone oświadczenia, lecz także właściwej sprawności działania. Ograniczenie się do zmiany treści zaświadczenia uprzednio wydanego pozwanemu T. Z. uzasadnia wniosek, że krytyka zawarta w orzeczeniu Sądu Apelacyjnego skierowana wobec treści oświadczeń złożonych przez M.a Z. i M. K. odnosi się, i to w pierwszej kolejności, do adresata tych oświadczeń, którym był Sąd spadku. Po złożeniu oświadczenia o przyjęciu obowiązku wykonawcy testamentu osoba ta nie może w każdym czasie odwołać złożone oświadczenie. Wyrazem eliminacji tymczasowości, czy niepewności w realizacji obowiązków wykonawcy jest art. 990 k.c. Sąd może zwolnić wykonawcę z powodów leżących wyłącznie po jego stronie jak stan zdrowia, brak przygotowania (odpowiedniego wykształcenia) ujawnionych cech charakteru, innych zdarzeń utrudniających bądź uniemożliwiających wykonanie testamentu. Nawet dążenie wykonawcy testamentu do zastosowania się do woli spadkodawcy poprzez eliminację przyczyn mogących prowadzić do podważenia w całości rozrządzenia spadkodawcy, co do ustanowienia wykonawcy testamentu można zaliczyć do ważnych powodów w rozumieniu art. 990 k.c. Obowiązujące przepisy nie zawierają postanowień obligujących wykonawcę testamentu do kontynuowania podjętych obowiązków. Złożone przed sądem spadku (art. 628, 664 k.p.c. i 987 k.c.) oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu wykonawcy testamentu może być dotknięte wadą. Nie można, zatem wykluczyć zastosowania przepisów k.c. traktujących o wadach oświadczenia woli. Jeżeli dwaj - spośród łącznie trzech wykonawców testamentu powołanych przez spadkodawcę - złożyli do Sądu spadku wnioski zmierzające do uwolnienia ich z nałożonych (i przyjętych) obowiązków to bez definitywnego wyjaśnienia ich sytuacji nie istnieją podstawy do przyjęcia nieważności, i to w całości (art. 58 § 3 k.c.) rozrządzenia testamentowego o powołaniu więcej niż jednego wykonawcy testamentu (art. 986 § 1 k.c.). Stronę, która domaga się uznania w całości tej czynności spadkodawcy za nieważną obciąża dowód, co do wykazania okoliczności świadczących o tym, że czynność ta nie zostałaby w ogóle dokonana bez rozrządzeń w odniesieniu do wykonawców zmierzających do uwolnienia się od sprawowania tej funkcji.

Z powyższego wynika, że kasacja oparta na podstawie przewidzianej w art. 393¹ pkt 1 k.p.c. okazała się uzasadniona i dlatego podlega uwzględnieniu (art. 393¹³ k.p.c.).