Wyrok z dnia 2000-05-12 sygn. II CKN 542/00

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CKN 542/00

Wyrok

z dnia 12 maja 2000 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Tadeusz Domińczyk.

Sędziowie SN: Marek Sychowicz (spr.), Kazimierz Zawada.

Sąd Najwyższy Izba Cywilna, po rozpoznaniu w dniu 12 maja 2000 r. na rozprawie sprawy z powództwa J. L. przeciwko G. G. o zachowek na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Wojewódzkiego z dnia 8 grudnia 1998 r. uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Okręgowemu do ponownego rozpoznania oraz rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

W rozpoznawanej sprawie powód dochodzi od pozwanej roszczenia z tytułu zachowku po ojcu zmarłym w dniu 10 marca 1988 r.

Po ponownym rozpoznaniu sprawy Sąd Rejonowy wyrokiem z dnia 18 czerwca 1997 r. zasądził od pozwanej na rzecz powoda kwotę 160,03 zł z ustawowymi odsetkami, a w pozostałej części powództwo oddalił. Wysokość należnego powodowi zachowku - ustalonego według cen spadku z chwili jego otwarcia - Sąd Rejonowy określił na kwotę 333,28 zł; uwzględnił ponadto darowiznę uczynioną przez spadkodawcę na rzecz powoda, przy czym wobec tego, że przedmiotem tej darowizny była nieruchomość o wartości - według cen z chwili otwarcia spadku - 693 zł, wchodząca w skład majątku wspólnego spadkodawcy i jego żony a darowizna uczyniona została przez nich na rzecz powoda i jego żony do wspólności majątkowej małżeńskiej uznał, że zaliczeniu na zachowek należny powodowi podlega 1/4 wartości tej nieruchomości (173,25 zł).

Apelację powoda od wymienionego wyroku w części oddalającej powództwo Sąd Wojewódzki oddalił wyrokiem z dnia 8 grudnia 1998 r. Sąd Wojewódzki stanął na stanowisku, że zaliczeniu na zachowek należny powodowi podlega 1/2 wartości nieruchomości darowanej przez spadkodawcę i jego żonę powodowi i jego żonie (346,50 zł), co sprawia że wobec otrzymania od spadkobiercy darowizny o takiej wartości jego roszczenie o zachowek wyrażający się kwotą 333,28 zł zostało zaspokojone. W tej sytuacji Sąd Wojewódzki stwierdził, że powodowi nie przysługuje od pozwanej żadne świadczenie, kwestia zmiany jego wysokości na podstawie art. 357¹ k.c. - czego domagał się powód - jest zatem bezprzedmiotowa.

Wyrok Sądu Wojewódzkiego powód zaskarżył kasacją. Kasacja oparta została na obu podstawach przewidzianych w art. 393¹ k.p.c. i zarzuca naruszenie art. 995 i 996 k.c. przez ich błędną wykładnię, art. 357¹ k.c. przez jego niezastosowanie oraz art. 386 § 6 k.p.c. przez jego niezastosowanie. Skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i wyroku sądu pierwszej instancji w części oddalającej powództwo i przekazanie sprawy sądowi drugiej instancji do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

1. Kasacja wiąże zarzut naruszenia art. 386 § 6 k.p.c. z poglądem jakoby wyrażonym przez Sąd Wojewódzki w uzasadnieniu wyroku z dnia 9 marca 1993 r., że zaliczeniu na zachowek należny powodowi podlega 1/4 wartości nieruchomości darowanej przez spadkodawcę i jego żonę powodowi i jego żonie. Wprawdzie na stanowisku takim stanął Sąd Rejonowy w wyroku z dnia 27 marca 1992 r., ale uchylając ten wyrok, w uzasadnieniu wyroku wydanego przez siebie Sąd Wojewódzki, nie zajął stanowiska co do tej kwestii. Nie można zatem mówić o związaniu sądów pierwszej i drugiej instancji oceną prawną, która nie została wyrażona przez ten drugi sąd. Zarzut kasacji naruszenia art. 386 § 6 k.p.c. jest więc już choćby tylko z tego względu chybiony.

2. Jak wyjaśnił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wydanego w rozpoznawanej sprawie postanowienia z dnia 26 listopada 1992 r. nie może budzić wątpliwości, że do spadków otwartych przed dniem 1 października 1990 r. ma zastosowanie przepis art. 995 k.c. w brzmieniu sprzed jego zmiany dokonanej ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321). W rozpoznawanej sprawie dla ustalenia wartości przedmiotu darowizny otrzymanej przez powoda od spadkodawcy miarodajne więc były ceny z chwili otwarcia spadku. Ceny te zastosował sąd pierwszej instancji, a Sąd Wojewódzki stanowisko to w zaskarżonym wyroku zaakceptował. Nie naruszył przeto art. 995 k.c. (w brzmieniu mającym zastosowanie w sprawie).

3. W sytuacji, gdy - według ustaleń stanowiących podstawę wydania zaskarżonego wyroku - przedmiotem darowizny podlegającej zaliczeniu na zachowek należny powodowi była nieruchomość wchodząca w skład majątku wspólnego spadkodawcy i jego żony a darowizna uczyniona została przez nich na rzecz powoda i jego żony do wspólności majątkowej małżeńskiej, to prawidłowo Sąd Rejonowy uznał, że zaliczeniu na zachowek należny powodowi podlega 1/4 wartości tej nieruchomości. Zasadnie skarżący zarzuca, że pogląd, na którym oparty został zaskarżony wyrok, iż zaliczeniu podlega 1/2 wartości nieruchomości, wyrażony został z naruszeniem art. 996 k.c. Mimo iż małżeńska wspólność majątkowa jest wspólnością bezudziałową (art. 31 k.r.o.), darowanie przez małżonków przedmiotu wchodzącego w skład ich majątku wspólnego, gdy przedmiot darowizny ma przypaść małżonkom do wspólności majątkowej małżeńskiej pozwala - dla celu przewidzianego w art. 996 k.c. - na przyjęcie (przy odpowiednim zastosowaniu art. 42 i 43 § 1 k.r.o.), że spadkodawca, którym jest małżonek-darczyńca, rozporządził udziałem wynoszącym 1/2 część przedmiotu darowizny, a skoro ten udział ma przypaść jako obdarowanym małżonkom do wspólności majątkowej małżeńskiej, to małżonek, który jest uprawniony do zachowku, obdarowany został jego połową.

4. Wobec tego, że błędne jest stanowisko zaskarżonego wyroku co do zaliczenia na zachowek należny powodowi 1/2 a nie 1/4 części wartości nieruchomości będącej przedmiotem darowizny, upada wniosek Sądu Wojewódzkiego, iż powodowi nie przysługuje od pozwanej tytułem zachowku żadne świadczenie. Według ustaleń dokonanych przez sąd pierwszej instancji, za podstawę których przyjęta została wartość spadku i wartość darowizny według cen z chwili otwarcia spadku (10 marca 1988 r.), wysokość tego świadczenia wynosi 160,03 zł. Ponieważ od 1988 r. nastąpiła zmiana stosunków mogąca być określoną jako nadzwyczajna i nastąpił bardzo znaczny spadek siły nabywczej pieniądza, jest oczywiste, że tak ustalona wysokość świadczenia należnego powodowi jest rażąco dla niego krzywdząca. Można by rozważać, przy pomocy jakiego instrumentu przewidzianego przez prawo jest możliwe osiągnięcie rozwiązania sprawiedliwego, odpowiadającego poczuciu słuszności. W szczególności nasuwa się możliwość zastosowania waloryzacji sądowej świadczenia przewidzianej w art. 358¹ § 3 k.c. albo zmiany wysokości świadczenia na podstawie art. 357¹ k.c. (tzw. klauzula rebus sic stantibus). Za możliwością wykorzystania w rozpoznawanej sprawie tego ostatniego przepisu opowiedział się już Sąd Najwyższy w uzasadnieniu powołanego wyżej postanowienia z dnia 26 listopada 1992 r. Zasadnie zatem skarżący zarzuca zaskarżonemu wyrokowi naruszenie art. 357¹ k.c. przez jego niezastosowanie.

Z przyczyn wskazanych wyżej w punktach 3 i 4 Sąd Najwyższy uwzględnił kasację i na podstawie art. 393¹³ § 1 oraz art. 393¹⁹ w związku z art. 108 § 2 k.p.c. orzekł jak w sentencji.