Wyrok z dnia 1997-05-12 sygn. I CKN 114/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CKN 114/97

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 12 maja 1997 r.

Przewodniczący: sędzia SN T. Żyznowski.

Sędziowie SN: G. Filcek (sprawozdawca), Z. Strus.

Sąd Najwyższy po rozpoznaniu w dniu 12 maja 1997 r. na rozprawie sprawy z odwołania (...) Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej - Spółka z o.o. w G. przeciwko Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów o przeciwdziałanie praktykom monopolistycznym, na skutek kasacji powoda od wyroku Sądu Wojewódzkiego w Warszawie - Sądu Antymonopolowego z dnia 11 grudnia 1996 r. sygn. akt (...)

oddalił kasację i zasądził od (...) Przedsiębiorstwa Energetyki Cieplnej - Spółka z o.o. w G. na rzecz Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów 500 zł tytułem kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Na podstawie wyników kontroli skarbowej przeprowadzonej w jednostkach oświatowych i pisma Urzędu Kontroli Skarbowej w G. z dnia 31 lipca 1995 r. b. Urząd Antymonopolowy wznowił postępowanie w sprawie stosowania przez (...) Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej - Spółka z o.o. w G. praktyk monopolistycznych, polegających na jednoczesnym naliczaniu kar umownych i odsetek ustawowych za nieterminowe regulowanie należności za dostarczoną energię cieplną.

W następstwie ustaleń dokonanych po wznowieniu postępowania b. Urząd Antymonopolowy wydał decyzję nr DI-16/96 z dnia 17 czerwca 1996 r., w której nakazał (...) Przedsiębiorstwu Energetyki Cieplnej - Spółka z o.o. w G. zaniechania wspomnianych praktyk monopolistycznych i nałożył na to Przedsiębiorstwo karę pieniężną w kwocie 2.400 zł, płatną do budżetu Państwa.

Przedsiębiorstwo złożyło od tej decyzji odwołanie do Sądu Antymonopolowego, oparte na zarzutach: naruszenia prawa materialnego, niewyjaśnienia wszystkich okoliczności istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy oraz sprzeczności ustaleń faktycznych z materiałem sprawy.

Wyrokiem z dnia 11 grudnia 1996 r. Sąd Wojewódzki w Warszawie - Sąd Antymonopolowy oddalił odwołanie i obciążył Przedsiębiorstwo kosztami postępowania na rzecz Prezesa Urzędu Konkurencji i Konsumentów.

Sąd Antymonopolowy odniósł się przede wszystkim do kwestionowanych przez Przedsiębiorstwo przesłanek wznowienia postępowania i stwierdził ich istnienie w sytuacji, gdy dostawca energii cieplnej zataił w pierwotnym postępowaniu fakty uznane przez b. Urząd Antymonopolowy za istotne dla tego postępowania.

Sąd Antymonopolowy uznał za okoliczność bezsporną, że (...) Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej ma pozycję dominującą na rynku dostaw energii cieplnej i podzielił stanowisko b. Urzędu Antymonopolowego, że korzystając z tej pozycji Przedsiębiorstwo stosowało praktyki monopolistyczne, polegające na narzucaniu odbiorcom energii uciążliwych warunków umów, które przynosiły Przedsiębiorstwu nieuzasadnione korzyści.

Sąd nie podzielił argumentacji Przedsiębiorstwa, że zastrzeganie w umowach o dostawę energii cieplnej - na wypadek nieterminowego płacenia należności - prawa do pobierania kar umownych i jednocześnie odsetek, było jedynie korzystaniem z przewidzianego w art. 353¹ k.c. przywileju swobodnego kształtowania treści umów. Sąd uznał, że gdyby nie czynnik dominacji Przedsiębiorstwa na rynku, odbiorcy energii kierowaliby się zasadą racjonalności działania i nie poddawaliby się podwójnemu obciążaniu za nieterminowość w regulowaniu rachunków za energię.

Przedsiębiorstwo Energetyki Cieplnej - Spółka z o.o. w G. złożyło kasację od wyroku Sądu Antymonopolowego, opartą na zarzucie naruszenia prawa materialnego, a w szczególności art. 353¹ k.c. oraz art. 5 ust. 1 pkt 6 ustawy z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym oraz na zarzucie naruszenia przepisów postępowania mających istotny wpływ na wynik sprawy.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Kasacja wniesiona do Sądu Najwyższego na podstawie art. 479³⁵ § 2 k.p.c. opiera się na obu podstawach kasacyjnych wymienionych w art. 393¹ k.p.c. O ile jednak przy podstawie wymienionej w punkcie pierwszym tego przepisu skarżący wskazał naruszone jego zdaniem przepisy prawa materialnego, o tyle, jeśli chodzi o podstawę wymienioną w punkcie drugim, powołał się na nią ogólnikowo, nie wymieniając naruszonych przepisów postępowania.

Brak wskazania konkretnych przepisów postępowania, których naruszenie uprawnia do skorzystania z podstawy kasacyjnej wymienionej w art. 393¹ pkt 2 k.p.c. ma takie znaczenie, że wyłącza możliwość uznania tej podstawy za skutecznie zgłoszoną i tym samym potrzebę jej analizowania. W związku z tym Sąd Najwyższy poddał kontroli kasacyjnej jedynie zarzut naruszenia wskazanych w kasacji przepisów prawa materialnego. Kontrola ta zaś mogła być przeprowadzona na podstawie dokonanych w dotychczasowym postępowaniu i nie podważonych ustaleń faktycznych.

Zgodnie z treścią powołanego w kasacji art. 353¹ k.c., strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Przepis ten daje wyraz zasadzie wolności umów, ale jego treść wskazuje jednocześnie na daleko idące ograniczenia tej zasady. Strony umowy muszą się bowiem liczyć przy uzgadnianiu jej postanowień z samą naturą tej umowy, z ograniczeniami występującymi w obrębie różnych ustaw, a także z zasadami współżycia społecznego. Sąd Najwyższy podkreślał wielokrotnie, że czynnikiem ograniczającym umowy są przepisy ustawy z dnia 24 lutego 1990 r. o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym, które zgodnie z treścią jej preambuły służą zapewnieniu rozwoju konkurencji, ochrony podmiotów gospodarczych narażonych na stosowanie praktyk monopolistycznych oraz ochrony interesów konsumentów (jedn. tekst: Dz. U. z 1995 r. Nr 80, poz. 405 ze zm.). W związku z tym ocena treści zawieranych przez skarżące Przedsiębiorstwo umów o dostawę energii cieplnej przez pryzmat przepisów wspomnianej ustawy nie może uchodzić za naruszenie art. 353¹ k.c.

Zarówno b. Urząd Antymonopolowy, jak i Sąd Antymonopolowy opierali swoje rozstrzygnięcia na treści punktu 1 art. 4 ust. 1 ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym w brzmieniu ujętym w jednolitym tekście ustawy z 1991 r. (Dz. U. Nr 89, poz. 403 ze zm.). Treść punktu 1 tego przepisu pokrywa się z treścią powołanego w kasacji punktu 6 art. 5 ust. 1 zawartego w późniejszym jednolitym tekście ustawy z 1995 r. (Dz. U. Nr 80, poz. 405). Nie ma zatem zasadniczych przeszkód do rozważenia omawianej podstawy kasacyjnej w tej części, w jakiej wiąże się ona z treścią wspomnianych przepisów.

Wobec faktów ustalonych z jednej strony na podstawie wyników kontroli dokonanej przez Urząd Kontroli Skarbowej w G., z drugiej zaś na podstawie pisemnych i ustnych wypowiedzi samego skarżącego Przedsiębiorstwa, potwierdzających zawieranie umów przewidujących podwójne obciążenie odbiorców za nieterminowe regulowanie należności za pobraną energię cieplną, nie może nasuwać wątpliwości ocena prawna takiej praktyki, zawarta w zaskarżonym orzeczeniu.

Prawo cywilne przewiduje sankcje za opóźnienie się dłużnika ze spełnieniem świadczenia pieniężnego w postaci obowiązku płacenia odsetek (art. 481 § 1 k.c.). Tymczasem skarżący zastrzegał sobie w takim przypadku dodatkową korzyść w postaci kar pieniężnych nawiązujących do tych, jakie przewidywał § 17 ust. 2 zarządzenia Ministra Gospodarki Materiałowej z dnia 4 lipca 1974 r. w sprawie dostarczania energii cieplnej (M.P. Nr 18, poz. 104 ze zm.). Przepis ten jednak został uznany przez Trybunał Konstytucyjny w uchwale z dnia 13 października 1993 r. W.6/92 za nie mający podstaw obowiązywania w świetle art. 45 ust. 2 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o gospodarce energetycznej (Dz. U. Nr 21, poz. 96 ze zm.). Trybunał Konstytucyjny stwierdził w tej uchwale ponadto, że art. 25 ust. 4 ustawy o gospodarce energetycznej stanowi wprawdzie upoważnienie dla Ministra Finansów do określenia "opłat dodatkowych" za opóźnienie w uiszczaniu należności za dostarczone paliwa gazowe i energię elektryczną (które dotychczas nie zostało wykorzystane), ale jednocześnie zastrzegł, iż opłaty te pełniłyby wówczas funkcję odsetek ustawowych przewidzianych w art. 481 § 1 k.c. W takim jednak wypadku niedopuszczalne byłoby w świetle art. 481 § 2 k.c. dodatkowe pobieranie odsetek ustawowych. Wspomniana uchwała Trybunału Konstytucyjnego ma moc powszechnie obowiązującą, a zatem wiąże wszystkie sądy i organy państwowe. Dokonana w tej uchwale wykładnia prawa jest obowiązująca także w tej sprawie, toteż nie można podzielić argumentacji strony skarżącej, że pozostaje ona poza zasięgiem tej wykładni.

W pełni uzasadniona jest ocena b. Urzędu Antymonopolowego i Sądu Antymonopolowego, że, zastrzegając sobie w umowach jednocześnie kary pieniężne i odsetki ustawowe, skarżący narzucał tym samym swoim kontrahentom uciążliwe warunki, które miały mu zapewnić nieuzasadnione korzyści i że takie postępowanie kwalifikowało się jako praktyka monopolistyczna, możliwa do zastosowania ze względu na zajmowaną przez skarżącego pozycję dominującą na lokalnym rynku energetycznym. Skarżący nie wykazał, że na rynku tym funkcjonują inne, zdolne do konkurencji podmioty.

Bez znaczenia jest polemiczna argumentacja, że korzyści skarżącego są iluzoryczne, ponieważ znaczna część odbiorców energii cieplnej nie płaci za nią należności. Zagadnienie nie sprowadza się do tego, czy skarżący odnosi korzyści z całości prowadzonej działalności gospodarczej, lecz do tego, czy w zawieranych indywidualnie umowach zastrzega sobie uzasadnione, czy nieuzasadnione korzyści. Jednoczesne zastrzeganie kar pieniężnych i odsetek ustawowych, a więc zastrzeganie prawa podwójnego obciążania odbiorców za nieterminowe spełnianie obowiązującego ich świadczenia jest niewątpliwie zapewnianiem sobie nieuzasadnionych korzyści.

W związku z powyższym Sąd Najwyższy uznał, że rozpatrywana kasacja nie opiera się na usprawiedliwionych podstawach i zgodnie z art. 393¹² k.p.c. orzekł jak w sentencji, postanawiając o kosztach w myśl art. 98 § 1 k.p.c.