Wyrok z dnia 1993-03-18 sygn. I CRN 22/93

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CRN 22/93

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 18 marca 1993 r.

Spółka z o.o. w G. domagała się zasądzenia kwoty 2.447.000.000 zł, którą pozwany Bank, Oddział w G. zwrotnie zaksięgował w ciężar uprzednio uznanego rachunku powoda po stwierdzeniu przez Bank w Ł., że przedstawiony przez powoda do zapłaty czek jest fałszywy. W wykonaniu wydanego przez Sąd Wojewódzki w G. postanowienia w sprawie zabezpieczenia roszczenia pozwany przekazał na rachunek powoda dochodzoną kwotę. W związku z tym powód zmienił powództwo i domagał się ustalenia, że:

a) powód nie ponosi odpowiedzialności wobec pozwanego za brak środków pieniężnych na rachunku Banku w Ł.,

b) pozwany w świetle łączącej strony umowy rachunku bankowego z 4 listopada 1989 r. nie ma legitymacji do jednostronnego rozporządzania środkami na rachunku powoda,

c) powód nie jest dłużnikiem pozwanego.

Sąd Wojewódzki w G. wyrokiem z 10 marca 1992 r. oddalił powództwo przyjmując, że do zawartej przez strony umowy rachunku bankowego ma zastosowanie m.in. zarządzenie Prezesa NBP nr B/2/II/90 z 30 marca 1990 r. w sprawie wprowadzenia Instrukcji nr B/2 "Rozliczenia pieniężne", na podstawie której pozwany dokonał zwrotnego księgowania sfałszowanego czeku. Instrukcja ta - zdaniem Sądu Wojewódzkiego - ma charakter regulaminu w rozumieniu art. 385 k.c., a jej treść była znana powodowi przed datą przedstawienia czeku do zapłaty.

Ponadto Sąd Wojewódzki uznał, że w sprawie nie było obiektywnej niepewności stanu prawnego lub prawa, a także iż przedmiotem zmienionego powództwa jest ustalenie stanu faktycznego, a nie stosunku prawnego lub prawa, jak wymaga tego art. 189 k.p.c.

Wyrok ten zaskarżył powód, zarzucając mu naruszenie art. 385 k.c. przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie tego przepisu przez przyjęcie, że Instrukcja B/2 z 1990 r. ma walor regulaminu i w konsekwencji zastosowanie do wiążącej strony umowy.

Sąd Apelacyjny, wyrokiem z 20 sierpnia 1992 r., oddalił rewizję powoda i nie podzielając w pełni dokonanej przez Sąd Wojewódzki kwalifikacji roszczenia powoda przyjął, że przedmiotem powództwa w pkt. a i c jest ustalenie nieistnienia stosunku prawnego, natomiast roszczenie z pkt b dotyczy faktu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy rachunku bankowego. W związku z przyjęciem takiej kwalifikacji roszczeń Sąd Apelacyjny dokonał oceny istnienia po stronie powoda interesu prawnego w dokonaniu tych ustaleń i stwierdził, że powód nie ma interesu prawnego, ponieważ mógł wystąpić wprost z roszczeniem odszkodowawczym przeciwko pozwanemu.

Sąd rewizyjny podzielił również stanowisko Sądu I instancji, że Instrukcja B/2 ma walor regulaminu w rozumieniu art. 385 k.c., a jej postanowienia, dotyczące przyjmowania czeków rozrachunkowych do zapłaty, stanowią treść zawartej przez strony umowy rachunku bankowego. Na tej podstawie Sąd Apelacyjny orzekł, że pozwany mógł dokonać zwrotnego księgowania fałszywego czeku oraz że działanie to nie stanowiło naruszenia łączącej strony umowy.

Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżył rewizją nadzwyczajną Minister Sprawiedliwości. Skarżący zarzucił rażące naruszenie art. 385 k.c. i art. 189 k.p.c. i wnosił o uchylenie zaskarżonego wyroku oraz poprzedzającego go wyroku Sądu Wojewódzkiego z 10 marca 1992 r. i przekazanie sprawy Sądowi Wojewódzkiemu do ponownego rozpoznania.

Uzasadnienie prawne

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W pierwszym rzędzie rozważenia wymaga charakter Instrukcji Służbowej nr B/2 Prezesa NBP z 30 marca 1990 r. Nie ulega wątpliwości, że instrukcja ta została wydana na podstawie art. 53 ust. 2 ustawy z 31 stycznia 1989 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz. U. Nr 4, poz. 2 z późn. zm.) - na taką podstawę powołuje się bowiem wprost zarządzenie w sprawie wprowadzenia tej instrukcji. Zgodnie zaś z art. 53 ust. 2 tej ustawy Prezes NBP wydaje zarządzenia wewnętrzne, instrukcje służbowe oraz inne przepisy regulujące działalność i organizację NBP. Z takiego sformułowania wynika wyraźnie, że chodzi tu o akty o charakterze wewnętrznym, wiążące jedynie jednostki organizacyjne NBP. Wprawdzie zgodnie z art. 6 ust. 2 pkt 3 i art. 44 cytowanej ustawy Prezes NBP czuwa nad prawidłowym funkcjonowaniem i rozwojem systemu bankowego oraz w zakresie określonym w ustawie o prawie bankowym sprawuje nadzór nad działalnością innych banków, to dla wydania zarządzenia, które wiązałoby inne banki niezbędne jest upoważnienie ustawowe i ogłoszenie zarządzenia w Monitorze Polskim (argument z art. 53 ust. 1 ustawy o NBP).

Trafnie podnosi skarżący, że zgodnie z art. 385 k.c. regulamin wiąże drugą stronę, jeżeli spełnia łącznie trzy przesłanki: został wydany przez drugą stronę stosunku umownego; strona wydająca regulamin była do tego upoważniona przez właściwe przepisy i regulamin został doręczony drugiej stronie przy zawarciu umowy, a w razie gdy posługiwanie się nim jest w stosunkach danego rodzaju przyjęte, druga strona mogła z łatwością dowiedzieć się o jego treści.

Analizowana instrukcja Prezesa NBP nie została wydana przez pozwany bank, jako stronę umowy, lecz przez Prezesa NBP. Podstawę jej wydania stanowił przepis, który nie zawiera delegacji dla Prezesa NBP do wydawania instrukcji służbowych obowiązujących wszystkie banki, lecz jedynie regulujących działalność jednostek organizacyjnych NBP.

W konsekwencji należy przyjąć, że kwestionowana instrukcja nie miała w łączącym strony stosunku prawnym waloru regulaminu w rozumieniu art. 385 k.c.

Zgodnie z art. 189 k.p.c. dopuszczalność powództwa o ustalenie zależy od istnienia interesu prawnego w żądaniu ustalenia. Interes ten występuje m.in. wtedy, gdy istnieje niepewność co do stosunku prawnego wiążącego strony. Zasadnie wywodzi więc skarżący, że w odniesieniu do łączącej strony umowy rachunku bankowego niepewność taka powstała na tle stosowania przez pozwanego postanowień Instrukcji nr B/2 Prezesa NBP przy przyjmowaniu czeków rozrachunkowych do zapłaty w trybie tzw. zastępczego honorowania. Powód stojąc na stanowisku, że instrukcja ta nie wiąże strony, miał interes prawny w ustaleniu, że pozwany nie jest uprawniony do stosowania przewidzianego w niej trybu zwrotnego księgowania czeku i w konsekwencji jednostronnego rozporządzania środkami znajdującymi się na jego rachunku (pkt b zmienionego powództwa). Żądanie to nie dotyczyło zatem ustalenia stanu faktycznego ani odpowiedzialności odszkodowawczej za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy rachunku bankowego przez pozwanego.

Należy jednocześnie przypomnieć, że zasady, iż powództwo o ustalenie nie jest dopuszczalne, gdy w konkretnej sytuacji można wytoczyć powództwo o zasądzenie, nie można stosować rygorystycznie. W tym zakresie należy się kierować również względami celowości i ekonomii procesowej, np. gdy w konkretnej sprawie rozpoznanie powództwa o zasądzenie wymagałoby wyjaśnienia i rozstrzygnięcia wielu dodatkowych zagadnień, które przy powództwie o ustalenie można pominąć, przyczyniając się do szybszego załatwienia sporu (por. m.in. orz. SN z 9 sierpnia 1960 r. 1 CR 642/59, OSPiKA nr 7-8/1961 poz. 206 i z 14 lipca 1972 r. III CRN 607/71, OSNCP nr 4/1973 poz. 64).

Negując zasadność żądania pozwu w pkt a i c Sąd Apelacyjny nie uwzględnił faktu, że powód pierwotnie wystąpił z roszczeniem odszkodowawczym i zmienił je po przelaniu na jego konto dochodzonej kwoty. Rozważenia wymagało więc, czy powód kwestionując prawidłowość obsługi jego rachunku przez pozwanego miał interes prawny w ustaleniu, że nie jest dłużnikiem pozwanego (do czego sprowadzają się w istocie żądania wymienione w pkt a i c).

Podnieść wreszcie trzeba, że żaden z sądów orzekających w sprawie nie zanalizował jej z punktu widzenia możliwości uchylenia się przez bank od skutków czynności prawnej dokonanej pod wpływem błędu i to błędu wywołanego przez drugą stronę (art. 84 k.c.). Uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli, które zostało złożone innej osobie pod wpływem błędu, następuje przez oświadczenie złożone tej osobie na piśmie (art. 88 § 1 k.c.). Rozważenia wymaga jednak, czy warunek ten spełnia obciążenie rachunku bankowego bez wezwania do zwrotu przelanej na ten rachunek kwoty (vide pismo pozwanego Banku z 17 czerwca 1991 r.).

Skoro strony łączyła umowa rachunku bankowego, to, jak to już podkreślił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały składu siedmiu sędziów z 22 maja 1991 r., III CZP 15/91 (OSNCP nr 1/1992 poz. 1), za sprzeczne z naturą umowy gospodarczej należy uznać pozostawienie w ręku jednej tylko strony możliwości dowolnej zmiany jej warunków. Jednostronna zmiana w dowolnym czasie takiej umowy narusza zasadę słuszności kontraktowej. Nie negując prawa pozwanego Banku do uchylenia się od skutków prawnych oświadczenia woli w razie przedstawienia mu fałszywego czeku rozrachunkowego, należy jednocześnie przyjąć, że uchylenie się takie nie może naruszać praw drugiej strony wynikających z faktu dysponowania rachunkiem bankowym.