Uchwała z dnia 1996-04-18 sygn. III CZP 29/96

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 29/96

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 18 kwietnia 1996 r.

Przewodniczący: sędzia SN S. Dmowski (sprawozdawca). Sędziowie SN: J. Majewska, M. Sychowicz.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Andrzeja R., z udziałem Stefana B., o dokonanie czynności notarialnej, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 18 kwietnia 1996 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Wojewódzki w Krośnie, postanowieniem z dnia 20 lutego 1996 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy roszczenie o zwrot wywłaszczonej nieruchomości na rzecz poprzedniego właściciela, wynikające z art. 69 ust. 1 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 i ze zm.), może być przedmiotem skutecznego przeniesienia (przelewu) na osobę trzecią, w trybie art. 509 § 1 k.c.?"

podjął następującą uchwałę:

Uprawnienie do żądania zwrotu wywłaszczonej nieruchomości lub jej części - jeżeli stała się zbędna na cel określony w decyzji o wywłaszczeniu - na rzecz poprzedniego właściciela lub jego następcy prawnego, wynikające z art. 69 ust. 1 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm.), nie może być przeniesione na osobę trzecią w drodze przelewu (art. 509 k.c.).

Uzasadnienie

Notariusz Jolanta U. z Kancelarii Notarialnej w K. odmówiła wnioskodawcy Andrzejowi R. sporządzenia umowy dotyczącej przelewu na rzecz wnioskodawcy, w trybie art. 509 § 1 k.c., uprawnienia przysługującego uczestnikowi postępowania Stefanowi B. w stosunku do Skarbu Państwa o zwrot wywłaszczonej nieruchomości, stanowiącej część działki nr 596, położonej w K. - nie wykorzystanej na cel wskazany w decyzji o wywłaszczeniu. Odmowę uzasadniła między innymi tym, że przelewowi tego rodzaju wierzytelności sprzeciwiają się właściwości zobowiązania. Ponadto podniosła, że przyjęcie możliwości dokonania przelewu naruszałoby art. 157 § 1 k.c., zawierający zakaz przenoszenia własności nieruchomości pod warunkiem oraz to, że przeciwko możliwości dokonania przelewu uprawnienia do żądania zwrotu wywłaszczonej nieruchomości przemawia treść art. 69 ust. 1 ustawy z dnia 29 kwietnia 1985 r. o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (jedn. tekst: Dz. U. z 1991 r. Nr 30, poz. 127 ze zm.), według którego zwrot może nastąpić jedynie na rzecz poprzedniego właściciela lub jego następcy prawnego pod tytułem ogólnym, a za takiego nie można uznać nabywcę prawa w drodze przelewu (cesji), przewidzianego w art. 509 § 1 k.c.

Sąd Wojewódzki w Krośnie, rozpoznając zażalenie wnioskodawcy na odmowę dokonania czynności notarialnej, przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne przytoczone w sentencji uchwały, uznając, że budzi ono uzasadnione wątpliwości (art. 391 § 1 k.p.c.).

Sąd Najwyższy miał na uwadze, co następuje:

Treść uzasadnienia odmowy dokonania czynności notarialnej oraz treść uzasadnienia postanowienia Sądu Wojewódzkiego przedstawiającego zagadnienie prawne wskazują na to, że do udzielenia odpowiedzi konieczne jest rozważenie trzech różnych kwestii, a mianowicie:

a) czy dopuszczenie możliwości przeniesienia uprawnienia do żądania zwrotu nieruchomości wywłaszczonej - zbędnej do realizacji celu, dla którego wywłaszczenie nastąpiło, nie narusza przepisów kodeksu cywilnego regulujących przeniesienie własności nieruchomości, a zwłaszcza art. 157 § 1 k.c. niedopuszczającego możliwości zawarcia umowy warunkowej (z zastrzeżeniem warunku lub terminu),

b) czy w świetle art. 69 ust. 1 ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości następcą prawnym jest tylko osoba wchodząca w prawa i obowiązki poprzedniego właściciela pod tytułem ogólnym, a więc w drodze tzw. sukcesji uniwersalnej, czy też także osoba, która nabyła uprawnienie pod tytułem szczególnym, czyli w drodze sukcesji singularnej i

c) czy charakter uprawnienia przewidzianego w art. 69 ust. 1 cyt. ustawy nie sprzeciwia się możliwości jego przeniesienia na osobę trzecią w drodze przelewu.

W pierwszej kwestii należy zająć stanowisko negatywne; wprawdzie uprawnienie do żądania zwrotu nieruchomości ma charakter cywilno-prawny, jednakże jego realizacja - przeniesienie własności nieruchomości ze Skarbu Państwa z powrotem do poprzedniego właściciela, a także na jego następcę - następuje w drodze postępowania administracyjnego, a skutek rzeczowy w postaci przejścia prawa własności wywołuje nie umowa o prawo żądania zwrotu nieruchomości, lecz decyzja administracyjna - z chwilą, gdy stanie się ona ostateczna. Z woli ustawodawcy do istnienia czy też nieistnienia przesłanek do zwrotu wywłaszczonej nieruchomości lub też jej części, ale również wydanie decyzji przenoszącej własność na poprzedniego właściciela lub jego następcę prawnego, a więc wywołującej skutki rzeczowe o charakterze cywilnoprawnym. W takim wypadku nie ma podstaw do przyjęcia, że umowa przenosząca uprawnienia do żądania zwrotu wywłaszczonej nieruchomości mogłaby pozostawać w sprzeczności z przepisami prawa regulującymi przeniesienie własności w drodze czynności prawnych lub mieć na celu ich obejście. Nie można też dopatrzyć się sprzeczności takiej umowy z zasadami współżycia społecznego. W konsekwencji trudno byłoby uznać taką umowę za nieważną (art. 58 k.c.).

Jeżeli chodzi o drugą kwestię, a mianowicie, czy za następcę prawnego w rozumieniu art. 69 ust. 1 omawianej ustawy należy uważać tylko osobę, która weszła w prawa i obowiązki poprzednika w drodze tzw. sukcesji uniwersalnej, czyli pod tytułem ogólnym (jak np. dziedziczenie, nabycie spadku lub udziału w spadku, nabycie przedsiębiorstwa przez inne przedsiębiorstwo), czy też również osobę, która nabyła uprawnienie do żądania zwrotu nieruchomości w drodze umowy, to należy wypowiedzieć się za wykładnią przyjmującą, że następstwo, o jakim mowa w przepisie, obejmuje również przejście prawa w drodze sukcesji singularnej. Brak jest bowiem podstaw do wniosku, że ustawodawca chciał w omawianym przypadku wprowadzić wyjątek od ogólnych reguł prawa cywilnego.

Zauważyć należy, że ustawodawca tego samego zwrotu "następca prawny" użył także w art. 8 ust. 1 ustawy z dnia 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (Dz. U. Nr 79, poz. 464 ze zm.) przy regulacji uprawnienia do nabycia na własność garażu i do otrzymania gruntu w użytkowanie wieczyste przez osobę, która na podstawie pozwolenia na budowę wybudowała ze środków własnych garaż na gruncie stanowiącym własność Skarbu Państwa lub własność gminy (związku międzygminnego), a także przez jej następcę prawnego, i że dokonując wykładni pojęcia "następca prawny" w rozumieniu tego przepisu zarówno Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 18 sierpnia 1922 r. III CZP 104/92 (nie publ.), jak i Trybunał Konstytucyjny w późniejszej uchwale z dnia 9 grudnia 1992 r. W 10/91 przyjęły, iż następcą prawnym jest także osoba, która nabyła prawo do garażu ("za zgodą wynajmującego" - jak przyjęto w uchwale Sądu Najwyższego; "za zgodą administracji rządowej lub samorządowej" - jak przyjęto w uchwale Trybunału Konstytucyjnego).

Nie ma podstaw do twierdzenia, że to samo pojęcie użyte dla podobnych celów powinno być różnie tłumaczone, a w konsekwencji, by podobnej treści przepisy miały być w różny sposób stosowane.

Stanowisko wyrażone wyżej w dwóch pierwszych kwestiach nie uzasadnia wniosku, że uprawnienie do żądania zwrotu wywłaszczonej nieruchomości może być skutecznie przeniesione na rzecz innej osoby w drodze przelewu, a więc w drodze cesji przewidzianej w art. 509 § 1 k.c. Przeciwnie, w kwestii tej należy zająć stanowisko negatywne. Pomijając to, że w uchwałach odnoszących się do wykładni art. 8 ustawy z dnia 29 września 1990 r. wyraźnie nawiązywano do zgody osób zainteresowanych, gdyż w stanach faktycznych zgoda taka miała miejsce, trzeba mieć na uwadze, że przewidziane w art. 69 ust. 1 ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości uprawnienie do żądania zwrotu wywłaszczonej nieruchomości nie jest wierzytelnością w ścisłym znaczeniu tego słowa, i to nie tylko z tego względu, że nie wynika ono bezpośrednio z prawa zobowiązań (w doktrynie i orzecznictwie ugruntował się bowiem pogląd, że przepisy o cesji wierzytelności stosować także należy w drodze analogii do przejścia również innych praw, nie wyłączając praw rzeczowych). Istota rzeczy polega na tym, że uprawnienie do żądania zwrotu nie jest uprawnieniem jednostronnym, lecz prawem powiązanym ściśle z zobowiązaniem. Uprawniony do żądania zwrotu występuje nie tylko w charakterze osoby, którą można traktować jako wierzyciela, lecz również jako dłużnik Skarbu Państwa zobowiązany do rozliczenia się z pobranego odszkodowania, w tym także do rozliczenia się z otrzymanej nieruchomości zamiennej jeżeli nadanie takiej nieruchomości miało miejsce). Dokonanie rozliczenia musi przy tym nastąpić - zgodnie z art. 48 ust. 1 cyt. ustawy - w postępowaniu dotyczącym zwrotu wywłaszczonej nieruchomości, jeżeli nie została ona wykorzystana na cele, dla których została wywłaszczona i musi być objęta jedną decyzją. Jak się przy tym powszechnie przyjmuje, wyzbycie się poprzedniego właściciela nadanej mu w postępowaniu wywłaszczeniowym nieruchomości zamiennej, może stanowić podstawę do odmowy zwrotu nieruchomości wywłaszczonej. Właściwość zobowiązania obu stron zarówno postępowania wywłaszczeniowego, jak i postępowania dotyczącego zwrotu nieruchomości wywłaszczonej przesądza w takim wypadku o niedopuszczalności dokonania przelewu uprawnień przysługujących jednej stronie bez zgody strony drugiej. Nie wchodzi zatem możliwość zastosowania art. 509 § 1 k.c. normującego cesję wierzytelności, czyli możliwość jej przelewu bez zgody dłużnika, a więc drugiej strony stosunku zobowiązaniowego. Cesja dotyczy bowiem wyłącznie wierzytelności, której przelew nie powoduje zmiany zobowiązania i nie pogarsza sytuacji drugiej strony jako dłużnika.

Podniesione argumenty uzasadniają, zdaniem Sądu Najwyższego, stanowisko, że uprawnienie do żądania zwrotu wywłaszczonej nieruchomości nie może być przeniesione na osobę trzecią w drodze przelewu, a więc na podstawie art. 509 § 1 k.c., czyli odpowiedź negatywną na pytanie przedstawione przez Sąd Wojewódzki.

Odpowiedź negatywna odnośnie do możliwości przenoszenia uprawnienia do żądania zwrotu nieruchomości wywłaszczonej w drodze cesji (przelewu wierzytelności) nie przesądza o niemożliwości przeniesienia powyższego uprawnienia, będącego niewątpliwie prawem majątkowym, na rzecz osoby trzeciej za zgodą Skarbu Państwa jako drugiej strony stosunku zobowiązaniowego, powstałego na skutek niewykorzystania przez Skarb Państwa wywłaszczonej nieruchomości lub jej części na cel wskazany w decyzji wywłaszczeniowej. Przeciwnie, możliwość taką należy wyraźnie dopuścić. Zakazu nie zawierają żadne przepisy (art. 519 k.c. dopuszcza nawet umowną zmianę dłużnika z tym zastrzeżeniem, że wymaga zgody wierzyciela).

OSNC 1996 r., Nr 7-8, poz. 102