Uchwała z dnia 1996-01-24 sygn. III CZP 196/95

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 196/95

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 24 stycznia 1996 r.

Przewodniczący: sędzia SN C. Żuławska. Sędziowie SN: M. Sychowicz, H. Ciepła (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Tomasza P. przeciwko Powszechnemu Zakładowi Ubezpieczeń (...) S.A. - Inspektorat w S., po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 24 stycznia 1996 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Wojewódzki w Suwałkach, postanowieniem z dnia 25 października 1995 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy w przypadku wypowiedzenia przez ubezpieczającego umowy ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci (wykup) wysokość nominalnej sumy świadczenia z tego tytułu ustalona według zasad wskazanych w ogólnych warunkach ubezpieczenia, może być zmieniona na podstawie art. 358¹ § 3 k.c.?"

p o d j ą ł następującą uchwałę:

W razie wypowiedzenia przez ubezpieczającego umowy ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci, wysokość sumy świadczenia (wykupu), ustalona zgodnie z ogólnymi warunkami ubezpieczenia, może być zmieniona na podstawie art. 358¹ § 3 k.c.

Uzasadnienie

Przedstawione Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c. zagadnienie prawne powstało na tle następującego stanu faktycznego:

Powódka Bożena P. w dniu 18 września 1978 r. zawarła z poprzednikiem prawnym pozwanego umowę ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci, na podstawie której jej syn miał otrzymać po upływie 21 lat okresu ubezpieczenia nominalną sumę ubezpieczenia w kwocie 81.500 starych zł. Suma ta następnie została podwyższona z dniem 1 lutego 1982 r. o kwotę 2.500 starych zł.

Po uzyskaniu od pozwanego informacji, że nominalna suma ubezpieczenia nie będzie w przyszłości waloryzowana, powódka pismem z dnia 4 maja 1994 r. wypowiedziała umowę z powołaniem się na § 16 ust. 1 ogólnych warunków ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci, zatwierdzonych przez Ministra Finansów decyzją z dnia 2 grudnia 1975 r.

Strona pozwana ustaliła świadczenie z tytułu wykupu na kwotę 199.037 zł (przed denominacją) i taką kwotę wypłaciła powódce. Uznając, że nie jest to świadczenie ekwiwalentne do uiszczonych składek, powódka wystąpiła z pozwem o jego waloryzację na podstawie art. 358¹ § 3 k.c. i zażądała z tego tytułu kwoty 1.500 zł (po denominacji).

Sąd Rejonowy w Suwałkach wyrokiem z dnia 30 czerwca 1995 r. uwzględnił powództwo. W uzasadnieniu stwierdził, że świadczenie z tytułu wykupu jest w rozumieniu § 16 ust. 2 ogólnych warunków ubezpieczenia świadczeniem z tytułu umowy ubezpieczenia i podlega waloryzacji.

Przy rozpoznawaniu sprawy na skutek rewizji strony pozwanej Sądowi Wojewódzkiemu nasunęła się wątpliwość przytoczona w sentencji uchwały.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Wprowadzony ustawą z dnia 28 lipca 1990 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 55, poz. 321) art. 358¹ § 3 k.c. otworzył możliwość domagania się zmiany wysokości świadczenia, określając jako przesłankę tej zmiany - zmianę siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania.

Istota przedstawionego zagadnienia sprowadza się do wyjaśnienia, czy stan faktyczny sprawy odpowiada hipotezie art. 358¹ § 3 k.c., dotyczy więc samej dopuszczalności zastosowania tego przepisu. Rozstrzygnięcie tego zagadnienia wymaga wyjaśnienia kwestii wstępnej, sprowadzającej się do odpowiedzi na pytanie, z jaką chwilą powstaje zobowiązanie ubezpieczyciela do wypłacenia świadczenia z tytułu tzw. wykupu, w razie wypowiedzenia umowy ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci. Mianowicie, czy jest nią chwila zawarcia umowy, czy jej wygaśnięcia wskutek dokonanego wypowiedzenia?

Rozważania należy rozpocząć od analizy roszczeń wynikających z praw podmiotowych. Roszczenia te są odmienne przy prawach podmiotowych bezwzględnych i względnych, a rozróżnienie to ma doniosłe konsekwencje. Mianowicie, roszczenia wynikające z praw podmiotowych bezwzględnych powstają dopiero w razie dokonanego lub grożącego naruszenia prawa podmiotowego. Natomiast roszczenia wynikające z praw podmiotowych względnych, a takimi są zobowiązania, powstają jednocześnie z powstaniem prawa podmiotowego, które jest ich źródłem i istnieją bez względu na to, czy są wymagalne. Wynika to wyraźnie np. z art. 673, 723 k.c., uzależniających wymagalność świadczenia od określonego działania osoby uprawnionej, najczęściej od wypowiedzenia.

Z taką sytuacją mamy do czynienia przy zawarciu umowy ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci. Według postanowień § 16 powołanych na wstępie ogólnych warunków ubezpieczenia, stanowiących integralną część umowy, jeżeli ubezpieczający wypowie umowę ubezpieczenia, wygasa ona z upływem 3 miesięcy od daty płatności pierwszej nie zapłaconej składki. Jeżeli składki zostały opłacone za okres co najmniej 2 lat, na wniosek ubezpieczonego może być wypłacone świadczenie z tytułu ubezpieczenia, którego wysokość ustala się według zasad zatwierdzonych przez Ministra Finansów.

Treść przytoczonych postanowień § 16 wskazuje, że źródłem roszczenia wykupu jako prawa podmiotowego, a więc źródłem wierzytelności, był stosunek zobowiązaniowy, powstały wskutek czynności zmierzającej do wywołania skutków prawnych, w postaci oświadczenia woli zawarcia umowy. Roszczenie wykupu wynika zatem z zawartej umowy, a nie powstaje dopiero z momentem jej wygaśnięcia wskutek dokonanego wypowiedzenia. Roszczenie staje się wtedy wymagalne, ale istnieje od chwili zawarcia umowy, już bowiem od tej chwili ubezpieczającemu przysługuje roszczenie z tytułu wykupu w razie wypowiedzenia umowy. Tak więc jedynie wymagalność tego roszczenia została uzależniona od wypowiedzenia.

Z takiego założenia wyszedł też Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z dnia 10 kwietnia 1992 r. III CZP 126/91 (OSNCP 1992, poz. 121), w której stwierdził, że wysokość nominalnej renty miesięcznej, określonej w umowie ubezpieczenia renty odroczonej oraz natychmiast płatnej, a także wysokość nominalnej sumy ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci, mogą być zmienione na podstawie art. 358¹ § 3 k.c.

Jeżeli od chwili powstania zobowiązania do chwili wypłaty świadczenia z tytułu wykupu nastąpił istotny spadek siły nabywczej pieniądza, będzie miał w takiej sytuacji zastosowanie art. 358¹ § 3 k.c. Skoro świadczenie to było przewidziane w umowie ubezpieczenia zaopatrzenia dzieci, stwierdzić należy, że jest to świadczenie z tytułu umowy ubezpieczenia i ma charakter pieniężny. Określenie jego wysokości przez wskazanie obowiązującej taryfy, zamiast podania konkretnej sumy pieniężnej, wystarcza dla przyjęcia spełnienia przesłanki z art. 358¹ § 1 k.c.

Z przytoczonych względów Sąd Najwyższy w obecnym składzie nie podzielił odmiennego poglądu Sądu Najwyższego wyrażonego w wyrokach z dnia 19 lipca 1994 r. I CRN 90/94 i z dnia 20) października 1995 r. II CRN 136/95 (obydwa nie publ.) co do chwili powstania zobowiązania ubezpieczyciela w sytuacji objętej przedstawionym zagadnieniem 1 rozstrzygnął je jak w sentencji uchwały.

OSNC 1996 r., Nr 6, poz. 78