Uchwała z dnia 1996-02-29 sygn. III CZP 15/96

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 15/96

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 29 lutego 1996 r.

Przewodniczący: sędzia SN T. Żyznowski (sprawozdawca).

Sędziowie SN: G. Bieniek, B. Czech.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Rolniczej Spółdzielni Produkcyjnej w S. przeciwko (...) Holdingowi Węglowemu S.A. - KWK "K.J." w S. o naprawienie szkody, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym dnia 29 lutego 1996 r. zagadnienia prawnego przedstawionego przez Sąd Apelacyjny w Katowicach, postanowieniem z dnia 3 stycznia 1996 r. sygn. akt (...), do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"a) Czy w świetle art. 94 ust. 3 i art. 97 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 27, poz. 96) (zwanej dalej ustawą o p.g.g.) oraz art. 22 ust. 2 ustawy z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. Nr 16, poz. 78) dopuszczalna jest droga sądowa w sprawach o naprawienie szkody wyrządzonej ruchem zakładu górniczego w gruntach rolnych i leśnych;

b) w razie pozytywnej odpowiedzi na pytanie a,

czy przewidziany w art. 94 ustawy o p.g.g. tryb naprawienia szkody wyłącza możliwość żądania odszkodowania przewidzianą w art. 95 ust. 1 ustawy o p.g.g.?

p o d j ą ł następującą uchwałę:

1. O obowiązku naprawienia szkody w gruntach rolnych i leśnych, na podstawie art. 94 ust. 3 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 27, poz. 96), orzeka sąd powszechny (art. 97 tej ustawy).

2. Artykuł 94 ust. 3 powołanej ustawy wyłącza możliwość naprawienia szkody w gruntach rolnych i leśnych przez zapłatę odszkodowania, o którym mowa w art. 95 tej ustawy.

Uzasadnienie

Powódka, Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna w S., po sprecyzowaniu pozwu, żądała zasądzenia od (...) Holdingu Węglowego Kopalni Węgla Kamiennego "K.J." w S. jednorazowego odszkodowania z tytułu trwałej degradacji gruntu na działkach o numerach: 2830/1, 2830/2, 2837, 2843, 2845, 901, 1099, 1100, 1254, 1257/3 i 1261 z k.m. 14 obręb P. oraz k.m. 5 obręb O.G. Dalsze żądanie dotyczyło wyrównania szkody doznanej przez powódkę w zasiewach i uprawach, spowodowane ruchem zakładu górniczego na działkach od nr 777/1 do nr 938/1 z k.m. 3 obręb P. (szczegółowo określonych przez stronę powodową w piśmie z dnia 22 marca 1995 r.).

Strona pozwana nie uznała żądania pozwu i wnosiła o jego oddalenie w całości.

Sąd Wojewódzki w Katowicach wyrokiem z dnia 17 sierpnia 1995 r sygn. akt (...) odrzucił pozew w zakresie dotyczącym żądania odszkodowania z tytułu degradacji gruntu na działkach o numerach 2830/1, 2830/2, 2834/2, 287, 2843, 2846, 901, 1099, 1100, 1254, 1257/3, 1261, 846 i 896; w pozostałej części powództwo oddalił.

W uzasadnieniu tego wyroku Sąd Wojewódzki, powołując się na treść art. 94 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 27, poz. 96), stwierdził, że naprawienie szkody w gruntach nastąpić może wyłącznie w drodze ich rekultywacji w trybie i na zasadach określonych w ustawie z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. Nr 16, poz. 78). Stosownie zaś do art. 5 i 22 tej ustawy, właściwym w sprawach ochrony gruntów rolnych jest kierownik rejonowego urzędu rządowej administracji ogólnej, który wydaje w tym przedmiocie decyzję. Pozew zatem w tej części podlega - zdaniem sądu orzekającego - odrzuceniu z powodu niedopuszczalności drogi sądowej. Roszczenie strony powodowej o przyznanie odszkodowania pieniężnego za grunt nie znajduje - w ocenie tego sądu - uzasadnienia w obowiązujących przepisach ustawy - Prawo geologiczne i górnicze. Co zaś do żądania naprawienia szkody w zasiewach i uprawach, spowodowanej ruchem zakładu górniczego, Sąd Wojewódzki stwierdził, że w myśl art. 91 ust. 1 Prawa geologicznego i górniczego naprawienia takiej szkody może żądać tylko właściciel. Strona powodowa nie udowodniła, aby przysługiwało jej prawo własności tych działek gruntu.

Rewizję, opartą na podstawach przewidzianych w art. 368 pkt 1 i 3 k.p.c., wniosła powodowa spółdzielnia.

Rozpoznając rewizję Sąd Apelacyjny przedstawił, przytoczone na wstępie, zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Stosownie do art. 94 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. - Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. Nr 27, poz. 96), naprawienie szkody powinno nastąpić przez przywrócenie stanu poprzedniego. Restytucja naturalna charakteryzuje się tym, że zmierza do naprawienia naruszonego dobra. Zakres, cel i funkcja takiego sposobu naprawienia szkody wynika z ust. 2 powołanego art. 94, według którego przywrócenie stanu poprzedniego może nastąpić przez dostarczenie gruntów, obiektów budowlanych, urządzeń, lokali, wody lub innych dóbr tego samego rodzaju. Jest to szeroki zakres restytucji jako formy realizacji roszczenia odszkodowawczego. Obejmuje wszelkie postaci restytucji, tak fizycznej, jak i gospodarczej. Nie ogranicza się do naprawienia rzeczy uszkodzonej, lecz dopuszcza możliwość żądania dostarczenia - na omawianej podstawie - rzeczy zamiennych. Takie stanowisko reprezentowane było w licznych orzeczeniach Sądu Najwyższego, uwzględniających żądania na podstawie art. 363 § 1 k.c. W uzasadnieniu wyroku z dnia 29 listopada 1982 r. III CR 377/82 (OSNCP 1983, z. 9, poz. 134) Sąd Najwyższy podkreślił, że rekompensata oznacza nie tylko przywrócenie stanu poprzednio istniejącego, lecz również stworzenie takiego stanu, który w przybliżony sposób zaspokajałby, jak poprzednio, naruszone potrzeby poszkodowanego. Za taką szeroką wykładnią art. 363 § 1 k.c. przemawia - zdaniem Sądu Najwyższego - zasada pierwszeństwa ochrony interesów wierzyciela oraz kompensacyjna funkcja odpowiedzialności cywilnej.

Szeroki zakres restytucji przewidziany w art. 94 ust. 1 i 2 ustawy - Prawo geologiczne i górnicze - umożliwiający stworzenie stanu, który chociażby w przybliżony sposób zaspokajałby potrzeby uprawnionego - odnosi się do różnorodnych stanów faktycznych, związanych z wykonywaniem prac geologicznych lub wydobywaniem kopalin ze złóż. Odmiennie zostało uregulowane naprawienie szkody w gruntach rolnych i leśnych. Według art. 94 ust. 3 cyt. ustawy, naprawienie szkody w gruntach rolnych i leśnych następuje w drodze rekultywacji, zgodnie z przepisami o ochronie tych gruntów. Zarówno sformułowanie, jak i funkcja oraz cel tego przepisu wykluczają możliwość naprawienia szkody w gruntach rolnych i leśnych w sposób określony w art. 95 ust. 1 cyt. ustawy, tj. przez zapłatę odszkodowania. Spośród wielu przypadków restitutio in integrum, przewidzianych w art. 94 ust. 2 omawianej ustawy, odrębnej regulacji i w sposób nie doznający wyjątku, poddane zostało naprawienie szkody w gruntach rolnych i leśnych. O ile bowiem art. 94 ust. 2 cyt. ustawy pozwala na zastosowanie wszelkich postaci restytucji tak fizycznej, jak i gospodarczej (zwrot rzeczy zniszczonej lub jej naprawienie, dostarczenie stosownej ilości rzeczy zamiennych), o tyle w odniesieniu do gruntów rolnych i leśnych ust. 3 tegoż artykułu zawiera nakaz dokonania rekultywacji zgodnie z przepisami normującymi ochronę gruntów rolnych i leśnych. Czyli w zakresie unormowanym w art. 94 ust. 3 cyt. ustawy nie znajdzie zastosowania ogół możliwych postaci przywrócenia stanu poprzedniego - w rozumieniu art. 94 ust. 2 tejże ustawy - jak i wyjątek przewidziany w art. 95 ust. 1 cyt. ustawy, a odnoszący się do tak szerokiego pojęcia przywrócenia stanu poprzedniego. Omawiany art. 94 ust. 3 ma chronić w sposób tam wskazany konkretne dobro, a nie wyrównywać ogólną wartość majątku poszkodowanego przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Odszkodowanie zaś, o którym mowa w art. 95 omawianej ustawy, stanowi tylko ekwiwalent naruszonego dobra. Takie - jak zawarte w art. 94 ust. 3 cyt. ustawy - wyodrębnienie i szczególne unormowanie jest zrozumiałe, jeśli uwzględnić obszernie omawiane, w dostępnej literaturze przedmiotu, zasady niezastąpioności i niepomnażalności ziemi w procesach produkcji rolniczej. Ziemia jest nie tylko stałym czynnikiem produkcji rolniczej (nie ma opłacalnych metod produkcji żywności bez udziału ziemi), lecz pełni także funkcję bazy przestrzennej dla życia i działalności człowieka. Jest wykorzystywana przez wiele pozarolniczych działów gospodarki. Zasługuje zatem na szczególną ochronę.

Odnośnie do wysuniętych wątpliwości w przedmiocie dopuszczalności drogi sądowej, zauważyć należy, że sprawy o naprawienie szkód uregulowanych w dziale piątym ustawy - Prawo geologiczne i górnicze są sprawami z zakresu prawa cywilnego. Są to sprawy cywilne w znaczeniu materialnym, czyli będące sprawami cywilnymi ze swej istoty. W myśl art. 2 § 1 k.p.c., do rozpoznawania spraw cywilnych powołane są sądy powszechne, o ile sprawy te nie należą do właściwości sądów szczególnych. Zasadę tę potwierdza art. 97 ust. 1 Prawa geologicznego i górniczego, stanowiąc, że w sprawach o naprawienie szkód uregulowanych przepisami tego działu orzekają sądy powszechne. W myśl art. 2 § 3 k.p.c., nie są rozpoznawane w postępowaniu cywilnym sprawy cywilne, jeżeli przepisy szczególne przekazują je do właściwości innych organów. Konsekwencją przyjętego domniemania drogi sądowej jest stosowanie wykładni ścieśniającej w odniesieniu do przepisów szczególnych, wyłączających sprawy cywilne z drogi sądowej i przekazujących je do właściwości innych organów. Podstawy takiego wyłączenia nie może stanowić - wbrew odmiennej sugestii zawartej w uzasadnieniu przedstawionej kwestii prawnej - sformułowanie zawarte w art. 94 ust. 3 omawianej ustawy, stwierdzające, że naprawienie szkody - o której tam mowa - następuje w drodze rekultywacji, zgodnie z przepisami o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Poglądu Sądu Wojewódzkiego o niedopuszczalności drogi sądowej nie można podzielić. Powyższe sformułowanie nie wyłącza bowiem licznych spraw z drogi sądowej i nie dopuszcza dualizmu organów orzekających o naprawieniu szkód w tym dziale przewidzianych. Dotyczy on tylko realizacji nałożonego przez sąd powszechny obowiązku rekultywacji, jak i kwestii organizacyjno-proceduralnych powinien odpowiadać obowiązującym przepisom o ochronie gruntów rolnych i leśnych.

Kierując się tymi przesłankami należało udzielić odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1996 r., Nr 5, poz. 72