Postanowienie z dnia 2003-10-10 sygn. II CK 230/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt II CK 230/03

Postanowienie

Sądu Najwyższego

z dnia 10 października 2003 r.

Sędzia SN: Kazimierz Zawada.

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Skarbu Państwa - Państwowego Gospodarstwa Leśnego - Lasów Państwowych Nadleśnictwa K. w N. przy uczestnictwie Zbigniewa M. o sporządzenie aktu notarialnego w zakresie umowy kupna-sprzedaży nieruchomości, na posiedzeniu niejawnym w Izbie Cywilnej w dniu 10 października 2003 r., na skutek kasacji wnioskodawcy od postanowienia Sądu Okręgowego w Z. z dnia 27 lutego 2003 r., odrzuca kasację.

Uzasadnienie

Skarb Państwa - Państwowe Gospodarstwo Leśne - Lasy Państwowe - Nadleśnictwo K. w N. wniosło zażalenie na odmowę sporządzenia przez notariusz Grażynę Krystynę W. aktu notarialnego, obejmującego umowę sprzedaży oznaczonej bliżej nieruchomości pomiędzy żalącym się a Zbigniewem M. Zgodnie z zamierzoną umową, na poczet ceny nieruchomości miała być zaliczona na podstawie art. 212 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (jedn. tekst: Dz. U. z 2000 r. Nr 46, poz. 543 ze zm.) wartość nieruchomości pozostawionych przez Zbigniewa M. na terenach niewchodzących w skład obecnego obszaru państwa. Odpowiadając na zażalenie, notariusz podtrzymała odmowę dokonania wymienionej czynności notarialnej i wyjaśniła, że zaliczenie na poczet sprzedawanej nieruchomości wartości nieruchomości, o których mowa w art. art. 212 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, stanowiłoby obejście przepisów ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (jedn. tekst: Dz. U. z 2000 r. Nr 56, poz. 679 ze zm.) i tym samym spowodowało, stosownie do art. 58 k.c., nieważność zawartej na takich zasadach umowy.

Sąd Okręgowy w Z. postanowieniem z dnia 27 lutego 2003 r. oddalił zażalenie. We wniesionej na to postanowienie skardze kasacyjnej Skarb Państwa zaznaczył, że wyrażony w postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1997 r., II CKN 65/96 (OSNC 1997, nr 67, poz. 83) pogląd o dopuszczalności skargi kasacyjnej na postanowienie sądu okręgowego oddalające zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej pozostaje aktualny także po nowelizacji art. 392 k.p.c., która weszła w życie 1 lipca 2000 r.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Według dotyczącego procesu art. 392 k.p.c. w obecnym brzmieniu, zaskarżeniu skargą kasacyjną podlegają, jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, wydane przez sąd drugiej instancji wyroki kończące postępowanie w sprawie oraz postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania.

Zgodnie natomiast z odnoszącym się do postępowania nieprocesowego art. 519¹ § 1 k.p.c. w aktualnym brzmieniu, zaskarżeniu skargą kasacyjną podlegają, jeżeli przepis szczególny nie stanowi inaczej, postanowienia co do istoty kończące postępowanie oraz postanowienia w przedmiocie odrzucenia wniosku albo umorzenia postępowania, wydane przez sąd drugiej instancji w sprawach z zakresu prawa osobowego, prawa rzeczowego i prawa spadkowego. Przepisami szczególnymi są już pozostałe paragrafy art. 519¹ k.p.c. Stosownie do art. 519¹ § 2 k.p.c., zaskarżeniu skargą kasacyjną podlegają także postanowienia co do istoty kończące postępowanie oraz postanowienia w przedmiocie odrzucenia wniosku albo umorzenia postępowania, wydane przez sąd drugiej instancji w sprawach o przysposobienie i w tych sprawach o podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami, w których wartość przedmiotu zaskarżenia wynosi co najmniej pięćdziesiąt tysięcy zł. W myśl zaś art. 519¹ § 3 k.p.c., zaskarżeniu skargą kasacyjną podlegają ponadto wydane przez sąd drugiej instancji w postępowaniu rejestrowym postanowienia w przedmiocie wpisu lub wykreślenia z rejestru.

Z przytoczonych przepisów wynika, że dla rozstrzygnięcia kwestii dopuszczalności wniesionej skargi kasacyjne na postanowienie Sądu Okręgowego, oddalające zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej, doniosłe znaczenie ma określenie charakteru postępowania zainicjowanego tym zażaleniem oraz charakteru orzeczenia Sądu Okręgowego, a mianowicie wyjaśnienie: czy wspomniane postępowanie jest postępowaniem przed sądem drugiej instancji i czy wydane w jego wyniku orzeczenie należy do kategorii orzeczeń wskazanych w art. 392 lub 519¹ k.p.c.

Według art. 83 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie (jedn. tekst: Dz. U. z 2000 r. Nr 42, poz. 369 ze zm. - dalej: "pr. not."), sąd okręgowy rozpoznaje wniesione przez osobę zainteresowaną zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej na rozprawie, stosując przepisy Kodeksu postępowania cywilnego.

W orzecznictwie przyjął się pogląd, zgodnie z którym użyte w przytoczonym przepisie sformułowanie o stosowaniu przepisów Kodeksu postępowania cywilnego oznacza, że zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej należy traktować jako zażalenie w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania cywilnego, a zatem stosować do niego przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o środku odwoławczym o tej nazwie, czyli uważać zainicjowane tym zażaleniem postępowanie za postępowanie przed sądem drugiej instancji (orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 28 stycznia 1993 r., III CZP 166/92, OSNC 1993, nr 9, poz. 143, z dnia 9 lutego 1993 r., III CZP 5/93, OSP 1993, nr 11, poz. 213 oraz z dnia 11 lutego 1997 r., II CKN 65/96). Na pogląd ten wywarł niewątpliwie wpływ obowiązujący wcześniej art. 52 ustawy z dnia 24 maja 1989 r. - Prawo o notariacie (Dz. U. Nr 33, poz. 176 ze zm.). Stanowił on wyraźnie, że rozpoznanie wnoszonego do sądu wojewódzkiego zażalenia na odmowę dokonania czynności notarialnej następuje na rozprawie, według przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o środkach odwoławczych. Pogląd ten spotkał się jednak z trafną krytyką piśmiennictwa. Podniesiono w szczególności, że przedmiotem zażalenia jako środka odwoławczego mogą być w świetle art. 394 k.p.c. tylko postanowienia sądu i zarządzenia przewodniczącego. Odmowa przez notariusza dokonania czynności notarialnej nie ma charakteru decyzji jurysdykcyjnej. Poza tym wspomniane decyzje sądu, których zaskarżaniu służy zażalenie, dotyczą kwestii procesowych, a w razie odmowy dokonania czynności notarialnej chodzi o rozstrzygnięcie sporu merytorycznego (co do istoty sprawy). Żaden też w zasadzie z przepisów o zażaleniu jako środku odwoławczym nie da się zastosować wprost do zażalenia na odmowę dokonania czynności notarialnej. W tej sytuacji zasadniczego znaczenia nabiera spostrzeżenie, że art. 83 pr. not. - inaczej niż jego wspomniany wyżej poprzednik - nie mówi o stosowaniu przepisów Kodeksu postępowania cywilnego o środkach odwoławczych, lecz o stosowaniu przepisów Kodeksu postępowania cywilnego w ogóle, a więc także o stosowaniu przepisów tytułu wstępnego oraz przepisów księgi pierwszej, normujących zwykłe postępowanie procesowe. Stąd bowiem wypływa wniosek, że zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej należy traktować na równi z pozwem, a więc jako pismo wszczynające proces cywilny, z wszystkim tego następstwami, tj. z uznaniem żalącego się za powoda, a notariusza za pozwanego, wyrokiem - jako formą orzeczenia, apelacją i kasacją - jako wyłącznymi środkami odwoławczymi od orzeczeń co do istoty sprawy. Taka wykładnia art. 83 pr. not. uwzględnia wieloznaczność terminu "zażalenie" w przepisach postępowania cywilnego. Według jednego ze znaczeń (por. art. 479⁴⁶ i 479⁴⁹ k.p.c. w związku z art. 30 ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne, jedn. tekst: Dz. U. z 2003 Nr 153, poz. 1504) jest ono - właśnie - środkiem wszczynającym postępowanie sądowe, czyli odpowiednikiem pozwu (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 17 stycznia 2003 r., Biul. SN 2003, nr 5, s. 8). Warto także przypomnieć, że w istotnym stopniu podobnie ujmował zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej art. 33 ustawy z dnia 25 maja 1951 r. - Prawo o notariacie (jedn. tekst: Dz. U. z 1963 r. Nr 19, poz. 109 ze zm.). Według tego ostatniego przepisu, zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej wszczynało postępowanie niesporne (nieprocesowe) przed sądem pierwszej instancji (por. orzeczenia Sądu Najwyższego: z dnia 21 marca 1953 r., II C 445/53, OSN 1954, nr III, poz. 63 oraz z dnia 22 kwietnia 1978, III CZP 21/78, LEX nr 8098).

Dla samego jednak rozstrzygnięcia kwestii dopuszczalności wniesionej skargi kasacyjnej na postanowienie Sądu Okręgowego, oddalające zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej, jest bez znaczenia, które z tych zapatrywań się przyjmie. Oba bowiem prowadzą do tego samego wniosku: niedopuszczalności wniesionej skargi kasacyjnej.

Według art. 392 k.p.c. w brzmienie sprzed 1 lipca 2000 r., zaskarżeniu skargą kasacyjną podlegały wyroki i postanowienia sądu drugiej instancji kończące postępowanie w sprawie. W świetle pierwszego zapatrywania (interpretacji art. 83 pr. not. przyjmowanej dotychczas w orzecznictwie), postanowienie sądu okręgowego oddalające zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej niewątpliwie wchodziło w zakres orzeczeń objętych hipotezą art. 392 k.p.c. we wspomnianym brzmieniu: należało je bowiem kwalifikować jako wydane przez sąd drugiej instancji postanowienie kończące (merytorycznie) postępowanie w sprawie (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 lutego 1997 r., II CKN 65/96). Inaczej niż się niekiedy przyjmuje (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 18 września 2002 r., III CKN 326/01, LEX 56898), powyższa kwalifikacja postanowienia sądu okręgowego oddalającego zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej nie pozwala natomiast na zaliczenie go do orzeczeń objętych hipotezą art. 392 k.p.c. w brzmieniu obecnie obowiązującym (postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 11 grudnia 2002 r., I CK 203/02 -niepubl.). Z postanowień wydanych przez sąd drugiej instancji mieszczą się tu bowiem - jak wiadomo - tylko postanowienia w przedmiocie odrzucenia pozwu lub umorzenia postępowania. Nie można go także objąć zakresem zastosowania art. 519¹ k.p.c., w razie uznania, że zapada ono w postępowaniu nieprocesowym, ponieważ nie dotyczy żadnej z kategorii spraw wymienionych w tym artykule.

W razie zaś opowiedzenia się za drugim zapatrywaniem (wykładnią art. 83 pr. not. sformułowaną w piśmiennictwie i tu bronioną), dopuszczalność skargi kasacyjnej na postanowienie sądu okręgowego oddalające zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej odpada już ze względu na kwalifikowanie tego postanowienia jako orzeczenia sądu pierwszej instancji.

Różnica pomiędzy obydwoma zapatrywaniami z punktu widzenia regulacji prawnej skargi kasacyjnej jest taka tylko, że pierwsze zapatrywanie wyklucza w ogóle wniesienie skargi kasacyjnej w postępowaniu zainicjowanym zażaleniem na odmowę dokonania czynności notarialnej (co trudno pogodzić także z art. 176 ust. 1 Konstytucji), według natomiast drugiego, skarga kasacyjna jest w takim postępowaniu dopuszczalna na zasadach określonych w art. 392 k.p.c., a więc dopiero na orzeczenie sądu apelacyjnego jako sądu drugiej instancji (co nie nasuwa zastrzeżeń natury konstytucyjnej, wątpliwości może budzić natomiast celowość ujęcia omawianego postępowania jako postępowania aż trójinstancyjnego).

Z przedstawionych przyczyn należało skargę kasacyjną odrzucić (art. 393⁷ § 2).