Właściwość sądu okręgowego jako sądu odwoławczego
Odwołanie od odmowy dokonania czynności notarialnej (art. 83 Pr.Not)
Żeby zobaczyć pełną treść należy się zalogować i wykupić dostęp.
Wniesienie zażalenia na odmowę dokonania czynności notarialnej przez podmiot zainteresowany inicjuje w pierwszej kolejności postępowanie, które bywa nazywane międzyinstancyjnym. Zażalenie wnosi się bowiem do sądu okręgowego za pośrednictwem notariusza, który odmówił dokonania czynności. Notariusz jest obowiązany ustosunkować się do zażalenia i przedstawić sądowi swoje stanowisko wraz z zażaleniem w terminie tygodnia od jego złożenia (art. 83 § 1 prawa o notariacie), a jeżeli uzna zażalenie za słuszne, może dokonać czynności notarialnej. W takiej sytuacji nie nadaje on zażaleniu dalszego biegu.
Zdaniem Trybunału, rozwiązania przyjęte przez ustawodawcę przemawiają jednoznacznie za tym, że postępowanie prowadzone przez notariusza jest w odniesieniu do postępowania sądowego toczącego się wskutek wniesienia zażalenia na odmowę dokonania czynności notarialnej odpowiednikiem postępowania pierwszoinstancyjnego, zaś rozstrzygnięcie notariusza o odmowie dokonania czynności notarialnej jest odpowiednikiem rozstrzygnięcia pierwszoinstancyjnego. Za taką kwalifikacją przemawia zastosowanie wykształconych w orzecznictwie Trybunału pojęć "instancyjności" i "sądu pierwszej instancji". W orzecznictwie tym przyjęto bowiem, że "sądem pierwszej instancji jest ten, przed którym rozpoczyna się główne postępowanie sądowe, w wyniku którego organ ten ma wydać rozstrzygnięcie dotyczące sporu istniejącego między stronami" (wyroki z 22 października 2013 r., SK 14/13 oraz z 12 stycznia 2010 r., SK 2/09).
Mimo zasadniczych różnic pomiędzy postępowaniem prowadzonym przez notariusza a pierwszoinstancyjnym postępowaniem sądowym w sprawie o charakterze spornym, należy wskazać, że główny przedmiot postępowania prowadzonego przez sąd okręgowy na podstawie art. 83 § 1 prawa o notariacie i postępowania, które je poprzedza, są zasadniczo zbieżne. Rozstrzygnięcie o niesprzeczności z prawem czynności, której strony zamierzają nadać formę notarialną, oraz rozstrzygnięcie o zasadności odmowy dokonania takiej czynności w oparciu o przesłankę sprzeczności z prawem, wykazują tożsamość przedmiotową, w związku z czym pierwsze z nich może być traktowane jako odpowiednik rozstrzygnięcia pierwszoinstancyjnego, zaś drugie jako rozstrzygnięcie drugoinstancyjne.
Postępowanie sądowe dotyczące odmowy dokonania czynności notarialnej inicjowane jest środkiem prawnym mającym charakter środka zaskarżenia. Uczestnikami tego postępowania są: osoba zainteresowana (osoby zainteresowane) wnosząca zażalenie oraz notariusz, który odmówił dokonania danej czynności. Postępowanie to nie ma jednak charakteru spornego, w szczególności nie można go kwalifikować, jak sugeruje skarżąca, jako sporu pomiędzy wnoszącym zażalenie a notariuszem. Choć notariusza kwalifikuje się jako uczestnika postępowania, nie można stwierdzić, iż sąd orzeka o jego prawach i obowiązkach mających charakter prywatnoprawny. Sąd poddaje ocenie decyzję notariusza podjętą w wykonaniu jego kompetencji publicznoprawnej i będącą w swej istocie odmową dokonania czynności urzędowej.
Przedmiotem postępowania jest, jak wskazał Trybunał wyżej, ocena przez sąd zasadności decyzji notariusza o odmowie dokonania danej czynności notarialnej. Wymaga to zbadania przez sąd tych okoliczności, które zdaniem notariusza, przesądziły o sprzeczności danej czynności z prawem. Takiego wymagania nie wyklucza przyjmowane w doktrynie stanowisko, iż "sąd okręgowy nie orzeka o legalności zamierzonej czynności prawnej in toto, lecz o zasadności odmowy jej dokonania przez notariusza, który ją uzasadnia w określony sposób".
Ocena sądu, związanego wnioskami zażalenia, ogranicza się zatem do przedmiotu, który był już poddany ocenie notariusza. Merytoryczne orzeczenie kończące omawiane postępowanie przed sądem okręgowym może przybrać formę jedynie: oddalenia zażalenia, jeżeli sąd uzna je za nieuzasadnione (bo za uzasadnioną przesłankę sprzeczności z prawem uzna sąd odmowę dokonania przez notariusza danej czynności notarialnej), albo uwzględnienia zażalenia przez uchylenie odmowy dokonania czynności notarialnej.
Postanowienie uwzględniające omawiane zażalenie nie ma charakteru kasatoryjnego, nie zastępuje również żadnych czynności notariusza ani nie nadaje się do wykonania w trybie postępowania egzekucyjnego wszczętego ewentualnie przeciwko notariuszowi. Związanie notariusza tym postanowieniem znajduje wyraz w jego obowiązku dokonania zamierzanej przez strony czynności notarialnej, o ile nie zachodzą inne względnie nowe przesłanki uzasadniające odmowę jej dokonania.
Zdaniem Trybunału, postępowanie sądowe, o którym mowa w zaskarżonym przepisie, ma przede wszystkim charakter nadzorczy. Orzekający w sprawie sąd okręgowy sprawuje nadzór judykacyjny nad działalnością notariusza. Notariuszowi zaś, jak zaznaczono, powierzono zadanie dokonania czynności notarialnej na wniosek strony (stron) i zgodnie z jej wolą, połączone jednak z zadaniami profesjonalnego doradcy strony (stron) oraz podmiotu czuwającego nad zgodnością czynności z prawem i wiążąco rozstrzygającego wątpliwości powstałe w tym zakresie. Celem takiego rozwiązania jest zapobieganie pojawianiu się w porządku prawnym czynności sprzecznych z obowiązującymi normami, które mogą naruszać prawa osób trzecich i poczucie bezpieczeństwa prawnego i których następcza kontrola będzie wymagała uruchomienia kosztownej i zazwyczaj długotrwałej procedury. Jest nim także ochrona samej zainteresowanej strony (stron) przez nietypową dla porządku prawnego kontrolę prewencyjną. Uwzględniając powyższe ustalenia, a nadto kompetencję notariusza do samokontroli podjętej decyzji odmawiającej dokonania czynności notarialnej i jej skorygowania, a w razie nieuwzględnienia zażalenia strony - obowiązek uzasadnienia decyzji odmawiającej, Trybunał stwierdził, że notariusz pełni funkcję organu pomocniczego względem organów wymiaru sprawiedliwości. Trybunał zaznacza przy tym, że realizacja kompetencji sądu okręgowego do orzekania o zasadności odmowy dokonania czynności notarialnej stanowi zadanie z zakresu ochrony prawnej. Sąd został bowiem w tym przypadku powołany do kontrolowania aktów stosowania prawa dokonywanych przez podmiot wykonujący zadania publiczne na żądanie jednostki, mającej interes w przeprowadzeniu tej kontroli, gdyż akt stosowania prawa, którego skontrolowania żąda, dotyczy jej sytuacji prawnej (zob. wyroki: z 10 maja 2000 r., sygn. K 21/99; z 2 kwietnia 2001 r., SK 10/00; z 12 maja 2003 r., SK 38/02; z 13 czerwca 2006 r., SK 54/04; z 14 października 2010 r., K 17/07). Sąd okręgowy, rozpatrując zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej i wydając rozstrzygnięcie, realizuje dwa zadania: sprawuje nadzór judykacyjny nad działalnością notariusza oraz wykonuje zadanie z zakresu ochrony prawnej podmiotu, któremu odmówiono dokonania czynności notarialnej.
Notariusz nie jest sądem, prowadzone przez niego postępowanie nie jest postępowaniem sądowym, a decyzja o odmowie dokonania czynności notarialnej nie jest jakąkolwiek formą działania sądu. Nie ma więc podstaw, by wymagać, iżby podmiot prowadzący postępowanie i samo to postępowanie spełniały warunki przewidziane w Konstytucji dla sądu i postępowania sądowego.
Notariusz nie jest stroną postępowania sądowego, które się toczy w następstwie zażalenia na podjętą przez niego decyzję odmawiającą dokonania czynności notarialnej. Takie stanowisko było od dawna reprezentowane w nauce prawa.
Ustawodawca ma możliwość powierzenia rozstrzygania określonych spraw niebędących sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości również organom pozasądowym, takim jak notariusze. W tym kontekście obowiązkiem ustawodawcy wynikającym z art. 45 ust. 1 Konstytucji jest jedynie zapewnienie jednostce dostępu do sądu, procedującego zgodnie z zasadami wywodzonymi z powyższego wzorca, w celu kontroli rozstrzygnięcia organu pozasądowego. Takie prawo wyrażono wprost w art. 83 § 1 prawa o notariacie. Podmiot, któremu odmówiono dokonania czynności notarialnej, może zaskarżyć odmowę do właściwego, niezależnego, bezstronnego i niezawisłego sądu. W związku z powyższym Trybunał stwierdził, że zaskarżona norma jest zgodna z art. 45 ust. 1 Konstytucji. Trybunał dodał przy tym, że kontrolę decyzji notariusza powierzył ustawodawca sądowi okręgowemu orzekającemu w składzie trzech sędziów zawodowych.
Każdy podmiot, któremu powierza się rozstrzygnięcie sprawy, także podmiot pozasądowy, musi odpowiadać standardom, jakie wyznacza konstytucyjna zasada sprawiedliwości proceduralnej. Zarówno pozycja ustrojowa notariusza jak i ustawowe obowiązki, które ciążą na nim w toku tzw. postępowania notarialnego, spełniają ten warunek.
Kwestionowana regulacja czyni w tym zakresie zadość wymaganiom art. 78, gdyż umożliwia stronie niezadowolonej z rozstrzygnięcia notariusza odmawiającego dokonania czynności notarialnej zaskarżenie tej decyzji do sądu (organu wyższej instancji) sprawującego nadzór judykacyjny nad działalnością notariusza. Biorąc pod uwagę jednoznaczną kwalifikację odmowy dokonania czynności notarialnej jako rozstrzygnięcia pierwszoinstancyjnego (odpowiednika rozstrzygnięcia pierwszoinstancyjnego) oraz charakter sprawy jako nienależącej do wymiaru sprawiedliwości, Trybunał stwierdził, że zaskarżona norma jest zgodna z art. 78 Konstytucji.
Biorąc pod uwagę poczynione wcześniej ustalenia dotyczące charakteru czynności, jaką jest orzekanie przez sąd okręgowy o zasadności odmowy dokonania czynności notarialnej, należy zaliczyć ją do czynności z zakresu ochrony prawnej, nie zaś do czynności będących wymiarem sprawiedliwości. A ponieważ do czynności tego rodzaju nie odnosi się konstytucyjne wymaganie dwuinstancyjności postępowania sądowego, o którym mowa w art. 176 ust. 1 Konstytucji, przeto przepis ten nie jest adekwatnym wzorcem kontroli art. 83 § 1 prawa notarialnego.
Wyrok TK z dnia 13 stycznia 2015 r., SK 34/12
Standard: 3827 (pełna treść orzeczenia)
Sąd okręgowy, rozpoznając zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej, orzeka jako sąd drugiej instancji.
Zasadnicze znaczenie ma treść obowiązującego art. 83 Pr.not. w połączeniu z właściwymi przepisami kodeksu postępowania cywilnego. Zestawienie użytego w tym przepisie pojęcia „zażalenie” z nakazem stosowania przepisów kodeksu wskazuje, że chodzi o zażalenie w rozumieniu tych przepisów.
Trafnie przyjął Sąd Najwyższy w uchwałach z dnia 1 czerwca 2007 r., III CZP 38/07 i III CZP 41/07, wyraźne odwołanie do przepisów kodeksu postępowania cywilnego stanowi istotny argument przemawiający za tezą, że chodzi o środek zaskarżenia uregulowany w art. 394 k.p.c. i wprawdzie pojęcie zażalenia występuje w prawie procesowym nie tylko jako określenie środka zaskarżenia przewidzianego w tym przepisie, to jednak sytuacje takie należą do wyjątków, które potwierdzają regułę.
Osoba, której odmówiono dokonania czynności notarialnej, będąca osobą zainteresowaną w rozumieniu art. 83 Pr.not., wnosząc zażalenie, korzysta z przysługującego jej prawa do zaskarżenia, a celem jej działania jest zmiana niekorzystnej decyzji notariusza. Nie chodzi zatem o wszczęcie postępowania zmierzającego do rozstrzygnięcia sporu powstałego między notariuszem a osobą, której odmówiono dokonania czynności.
W art. 82 Pr. przyjęto, że czynność zainteresowanego wobec odmowy dokonania czynności przez notariusza ma charakter zaskarżenia, co wyklucza traktowanie tej czynności jako inicjującej postępowanie cywilne. W tym wypadku chodzi o wszczęcie postępowania kontrolnego; postępowania, skierowanego przeciwko konkretnej decyzji, która – zdaniem skarżącego – jest wadliwa i z tego względu wymaga uchylenia lub zmiany.
Uchwała SN z dnia 7 grudnia 2010 r., III CZP 86/10
Standard: 53431 (pełna treść orzeczenia)
Sąd okręgowy, rozpoznając zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej, orzeka jako sąd odwoławczy.
Przepis art. 83 § 1 Pr.not. posługuje się pojęciem "zażalenie", zestawiając je z wyraźnym nakazem stosowania przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Zestawienie to wskazuje jednoznacznie, że chodzi o środek zaskarżenia uregulowany w art. 394 i nast. k.p.c. Pojęcie zażalenia występuje wprawdzie w prawie procesowym nie tylko jako określenie środka zaskarżenia z art. 394 i nast. k.p.c., jednak sytuacje takie należą do wyjątków. Za przyjęciem odmiennego wniosku musiałyby zatem przemawiać ważne argumenty wynikające z ustawy albo z przepisów kodeksu postępowania cywilnego.
W art. 83 § 1 Pr.not. ustawodawca nakazuje stosować do przewidzianego w nim zażalenia przepisy kodeksu postępowania cywilnego, nie precyzując - jak czynił to art. 52 § 1 ustawy z 1989 r. - że chodzi o przepisy kodeksu o środkach odwoławczych. Regulacja taka nie stoi jednak na przeszkodzie kwalifikacji omawianego zażalenia jako odmiany zażalenia w rozumieniu art. 394 i nast. k.p.c.
Nazwanie środka służącego zaskarżeniu odmowy dokonania czynności notarialnej zażaleniem i równoczesne odesłanie do stosowania przepisów kodeksu postępowania cywilnego - w braku uszczegółowienia odesłania - nie może być rozumiane inaczej niż nakaz stosowania tych przepisów kodeksu, które mają zastosowanie przy rozpoznawaniu zażalenia unormowanego w art. 394 i nast. k.p.c. Są to przepisy art. 394-398 k.p.c., a następnie - na podstawie art. 397 § 2 k.p.c. - art. 367-391 k.p.c., dotyczące postępowania apelacyjnego, i - na podstawie art. 391 § 1 k.p.c. - stosowane odpowiednio przepisy o postępowaniu przed sądem pierwszej instancji, z tym że pierwszeństwo ma oczywiście art. 83 Pr.not.
W konsekwencji trzeba stwierdzić, że dokonana w art. 83 § 1 Pr.not. zmiana - w stosunku do art. 52 § 1 ustawy z 1989 r. - nie stanowi argumentu na rzecz wykładni dokonanej w postanowieniach Sądu Najwyższego z dnia 10 października 2001 r., II CK 230/03, i z dnia 8 lutego 2007 r., I CZ 133/06.
Zakwalifikowaniu zażalenia, o którym mowa w art. 83 § 1 Pr.not., jako odmiany zażalenia przewidzianego w art. 394 i nast. k.p.c. nie sprzeciwia się również przedmiot zaskarżenia. Odmowa dokonania czynności notarialnej nie jest wprawdzie odpowiednikiem czynności decyzyjnej, jaką stanowi postanowienie sądu albo zarządzenie przewodniczącego, trzeba jednak zauważyć, że art. 83 § 1 Pr.not., przewidując zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej, stanowi w zakresie oznaczenia przedmiotu zaskarżenia uregulowanie szczególne w stosunku do przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Przeciwko wspomnianej kwalifikacji zażalenia przewidzianego w art. 83 § 1 Pr.not. nie przemawia także to, że zażalenie przewidziane w art. 394 i nast. k.p.c. służy zaskarżaniu czynności decyzyjnych, które dotyczą kwestii procesowych, podczas gdy zażalenie na odmowę dokonania czynności notarialnej dotyczy zgodności czynności notarialnej z prawem, a więc kwestii merytorycznych. Trzeba zauważyć, że w ściśle określonych wypadkach zażalenie uregulowane w art. 394 i nast. k.p.c. może służyć także zaskarżaniu orzeczeń rozstrzygających co do istoty sprawy. Przykładowo można wskazać na art. 551 § 2, art. 612 § 2, art. 635 § 6, art. 648 § 2 czy art. 1151 § 2 k.p.c. (zob. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 23 sierpnia 2006 r., III CZP 56/06, OSNC 2007, nr 3, poz. 43).
Przeciwko uznaniu zażalenia, o którym mowa w art. 83 § 1 Pr.not., za pismo wszczynające proces cywilny przemawia wyraźne zaznaczenie, że sąd okręgowy rozpoznaje zażalenie na rozprawie. Przy założeniu, że omawiane zażalenie inicjuje postępowanie w pierwszej instancji, przytoczony fragment art. 83 § 1 Pr.not. byłby zbędny, w postępowaniu procesowym przed sądem pierwszej instancji obowiązuje bowiem zasada jawności posiedzeń sądowych oraz rozpoznawania spraw na rozprawie (art. 148 § 1 k.p.c.).
Wyrażony w art. 83 § 1 Pr.not. nakaz rozpoznania zażalenia na rozprawie ma zatem sens normatywny tylko po przyjęciu, że wniesienie tego zażalenia wszczyna postępowanie zażaleniowe zgodnie z art. 394 i nast. k.p.c. W takim wypadku nakaz rozpoznania zażalenia na rozprawie stanowi uregulowanie szczególne w stosunku do art. 397 § 1 k.p.c., w myśl którego rozpoznanie zażalenia następuje na posiedzeniu niejawnym.
Sięgając do dyrektyw wykładni językowej wypada też zauważyć, że w art. 82 Pr.not. jest mowa o zaskarżeniu odmowy, użycie bowiem słowa "zaskarżenie" skłania do przyjęcia, że zażalenie przewidziane w art. 83 § 1 Pr.not. jest środkiem zaskarżenia, a nie środkiem wszczynającym postępowanie, który należy traktować na równi z pozwem.
Uchwała SN z dnia 1 czerwca 2007 r., III CZP 41/07
Standard: 18242 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 18243 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 18244 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 18245 (pełna treść orzeczenia)
Standard: 33361 (pełna treść orzeczenia)