Wyrok z dnia 2008-12-02 sygn. I ACa 699/08

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I ACa 699/08

Wyrok

Sądu Apelacyjnego w Poznaniu

z dnia 2 grudnia 2008 r.

Przewodniczący: Sędzia SA Karol Ratajczak (spr.).

Sędziowie SA: Marek Górecki, Bogdan Wysocki.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu, I Wydział Cywilny po rozpoznaniu w dniu 29 października 2008 r. w Poznaniu na rozprawie sprawy z powództwa W. GmbH z siedzibą w H. (Niemcy) i W. (G.) E.G. z siedzibą w W. (Niemcy) przeciwko K. W. o złożenie oświadczenia woli na skutek apelacji powodów od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu z dnia 17 listopada 2005 r. sygn. akt (...) oraz skargi powodów o wznowienie postępowania od postanowienia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 15 marca 2006 r. sygn. akt I ACa 175/06

I. uchyla postanowienie Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 15 marca 2006 r. wydane w sprawie I ACa 175/06; II. zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że: 1. zobowiązuje pozwanego K. W. do zbycia na rzecz powodów należących do niego 51 udziałów w W. Spółce z o.o. z siedzibą w T. o wartości po 500, zł każdy, przy czym udziały winny zostać zbyte w sposób następujący: a. na rzecz powoda W. GmbH w H. - 26 udziałów po 500,00 zł każdy, wartości łącznej 13.000,00 (trzynaście tysięcy) złotych; b. na rzecz W. (G.) E. G. z siedzibą w W. - 25 udziałów po 500,00 zł każdy, wartości łącznej 12.500,00 (dwanaście tysięcy pięćset) złotych; 2. zasądza od pozwanego na rzecz powoda W. GmbH z siedzibą w H. kwotę 3.633,93 zł (trzy tysiące sześćset trzydzieści trzy złote dziewięćdziesiąt trzy grosze); 3. zasądza od pozwanego na rzecz powoda W. (G.) E.G. z siedzibą w W. kwotę 1.748,82 zł (tysiąc siedemset czterdzieści osiem złotych osiemdziesiąt dwa grosze); 4. zasądza tytułem zwrotu kosztów procesu od pozwanego na rzecz: a. powoda W. GmbH z siedzibą w H. kwotę 2415,00 zł; b. powoda W. (G.) E.G. z siedzibą w W. kwotę 2.276.80 zł; III. zasądza od pozwanego tytułem zwrotu kosztów procesu za postępowania apelacyjne na rzecz: 1. powoda W. GmbH z siedzibą w H. kwotę 2.100,00 zł; 2. powoda W. (G.) E.G. z siedzibą w W. kwotę 1976,80 zł.

Uzasadnienie

Powodowie W. GmbH z siedzibą w H. (Niemcy) oraz W. (G.) e. G. z siedzibą w W. (Niemcy) wnieśli o stwierdzenie, w oparciu o art. 64 k.c., że pozwany K. W. zobowiązany jest do zbycia na rzecz powodów należących do niego 51 udziałów w spółce "W." Sp. z o.o. z siedzibą w T. o wartości 500,00 zł każdy, przy czym na rzecz powoda W. GmbH powinno zostać zbytych 26 udziałów po 500,00 zł każdy o łącznej wartości 13.000,00 zł, natomiast na rzecz powoda W. (G.) e. G. - 25 udziałów po 500,00 zł każdy o łącznej wartości 12.500,00 zł. Nadto powodowie wnieśli o zasądzenie od pozwanego na rzecz W. GmbH kwoty 3.421,65 zł oraz na rzecz W. (G.) e. G. kwoty 1.536,54 zł tytułem odszkodowania za powstałe po stronie powodów koszty, związane z przyjazdem przedstawicieli powodów na termin notarialny w dniu 26 maja 2004 r. Jednocześnie powodowie wnieśli o zasądzenie od pozwanego solidarnie na ich rzecz kwoty 424,56 zł tytułem odszkodowania za powstałe po ich stronie koszty, związane ze sporządzeniem notarialnego protokołu niestawiennictwa stron z dnia 26 maja 2004 r. oraz o obciążenie pozwanego kosztami postępowania według norm przepisanych, w tym kosztami zastępstwa procesowego w kwocie 2.430,00 zł.

Swoje roszczenie powodowie wywodzili z przedwstępnej umowy sprzedaży ww. udziałów, zawartej w dniu 29 czerwca 2001 r.

Pozwany na rozprawie w dniu 17 marca 2005 r. uznał powództwo, wskazując, iż dotarło do niego zawiadomienie o wyznaczeniu przez powodów terminu dla zawarcia umowy przyrzeczonej, a także wniósł o nieobciążanie go kosztami postępowania.

Wyrokiem z dnia 17 listopada 2005 r. Sąd Okręgowy w Poznaniu oddalił powództwo (pkt 1), uiszczonymi kosztami postępowania obciążając w całości powodów (pkt 2).

Podstawę rozstrzygnięcia stanowiły następujące ustalenia faktyczne i wnioski.

Pozwany K. W. jest wspólnikiem "W." Sp. z o.o. i posiada w niej 51 udziałów o łącznej wartości 25.500,00 zł, co stanowi 51 % ogólnej liczby udziałów w spółce. Pozostałymi wspólnikami w tejże spółce są powodowie W. (G.) e. G., który posiada 25 udziałów o łącznej wartości 12.500,00 zł oraz W. GmbH, który posiada 24 udziały o łącznej wartości 12.000,00 zł. Poza powodami i pozwanym nie ma innych wspólników, a "W." Sp. z o.o. jest właścicielem szeregu nieruchomości, w tym nieruchomości rolnych.

Powodowie W. (G.) e. G. i W. GmbH mają siedziby na terenie Republiki Federalnej Niemiec, tak więc są oni "cudzoziemcami" w rozumieniu art. 1 ust. 2 pkt 4 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (t.j. Dz. U. z 2004 r., nr 167, poz. 1758 z późn. zm.).

W dniu 29 czerwca 2001 r. pomiędzy powodami a pozwanym zawarto przedwstępną umowę sprzedaży udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością "W." z siedzibą w T., co wiązało się z zawarciem pomiędzy tą spółką a małżonkami C. i B. W. umowy przedwstępnej sprzedaży nieruchomości rolnych.

W dniu 19 września 2002 r. strony sporządziły aneks do ww. umowy sprzedaży udziałów, precyzując jej przedmiot. W dniu 23 marca 2004 r. powodowie wezwali na piśmie pozwanego do zawarcia umowy przyrzeczonej stosownie do postanowień umowy przedwstępnej, wyznaczając mu termin i miejsce jej zawarcia na dzień 26 maja 2004 r. o godz. 12:00 w Kancelarii Notarialnej w Poznaniu przy ul M. Wezwanie to odebrała M. M., która w tym czasie mieszkała z K. W. Pozwany nie stawił się we wskazanym terminie ani też swej nieobecności nie usprawiedliwił.

W wyniku realizacji postanowień przedwstępnej umowy zbycia udziałów w brzmieniu nadanym jej aneksem z dnia 19 września 2002 r., będąca właścicielem nieruchomości rolnych spółka "W." stałaby się spółką kontrolowaną w rozumieniu art. 1 ust. 3 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców.

Powodowie nie zwrócili się do Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji o wydanie stosownego zezwolenia.

W tak ustalonym stanie faktycznym, po przeprowadzeniu oceny zgromadzonych w sprawie dowodów, Sąd Okręgowy uznał, iż powództwo nie zasługuje na uwzględnienie. Sąd Okręgowy wskazał, iż zawarta pomiędzy stronami umowa przedwstępna jest nieważna, albowiem zawarta została bez wymaganego prawem zezwolenia na nabycie nieruchomości przez cudzoziemca. W takim wypadku uskutecznienie umowy zbycia udziałów pozwanego na rzecz powodów musiałoby doprowadzić do obejścia ustawowego obowiązku uzyskania zezwolenia na nabycie nieruchomości rolnej, wyrażonego w art. 8 ust. 2 pkt 1 ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców. Wobec powyższego Sąd Okręgowy przyjął, iż nie był związany uznaniem powództwa przez pozwanego, albowiem uznanie takie zmierzałoby do obejścia prawa (art. 213 § 2 k.p.c. w zw. z art. 58 § 1 k.c.). W tym stanie rzeczy roszczenie powodów, jako wynikające z nieważnej czynności prawnej, podlegało oddaleniu. Z tego samego względu Sąd Okręgowy oddalił roszczenie odszkodowawcze powodów, oparte o treść art. 471 k.c.

O kosztach procesu Sąd Okręgowy orzekł na podstawie art. 98 k.p.c. w związku z art. 108 § 1 k.p.c.

Wyrok apelacją zaskarżyli powodowie, zarzucając mu naruszenie:

1. przepisu prawa materialnego, tj. art. 8 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców poprzez jego błędną wykładnię;

2. przepisu prawa materialnego, tj. art. 58 § 1 k.c. poprzez jego błędne zastosowanie;

3. przepisu prawa procesowego, tj. art. 233 k.p.c. poprzez przekroczenie granicy swobodnej oceny dowodów i uznanie, że strony w zawartej przez nie w dniu 29 czerwca 2001 r. przedwstępnej umowie zbycia udziałów zmierzały do osiągnięcia skutków prawnie zakazanych, jakim jest nabycie własności nieruchomości rolnych przez cudzoziemca bez wymaganego zezwolenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Wskazując na powyższe zarzuty skarżący wnieśli o uchylenie zaskarżonego wyroku i orzeczenie zgodnie z żądaniem pozwu, ewentualnie o jego uchylenie i skierowanie sprawy do ponownego rozpoznania przez Sąd I instancji oraz o zasądzenie na rzecz powodów kosztów postępowania apelacyjnego, w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Postanowieniem z dnia 15 marca 2006 r. Sąd Apelacyjny w Poznaniu (sygn. akt: I ACa 175/06) odrzucił apelację powodów na podstawie art. 373 k.p.c. w zw. z art. 370/1/ k.p.c., albowiem reprezentujący powodów profesjonalny pełnomocnik nie wskazał, czy wyrok Sądu Okręgowego jest zaskarżony w całości czy w części. Tym samym sporządzona przez pełnomocnika powodów apelacja dotknięta była nieusuwalnym według przepisów kodeksu postępowania cywilnego brakiem, skutkującym jej odrzuceniem.

W piśmie z dnia 7 sierpnia 2008 r. powodowie złożyli wniosek o wznowienie postępowania w sprawie zakończonej ww. postanowieniem, z uwagi na stwierdzenie przez Trybunał Konstytucyjny w wyroku z dnia 20 maja 2008 r. (sygn. akt: P 18/07) niekonstytucyjności art. 370/1/ k.p.c. Wnieśli również o uchylenie tego postanowienia.

Pozwany nie zajął żadnego stanowiska i nie odniósł się ani co do dopuszczalności skargi o wznowienie postępowania, ani co do zasadności apelacji.

Uzasadnienie prawne

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Zasadą wynikającą z art. 399 § 1 k.p.c. jest dopuszczalność wznowienia postępowania w sprawie zakończonej prawomocnym wyrokiem, a także w innych przypadkach, w których postępowanie kończy się innym rodzajem merytorycznego rozstrzygnięcia. W wyjątkowym wypadku możliwe jest także wznowienie postępowania w sytuacji, gdy zakończono postępowanie orzeczeniem niemerytorycznym, a mianowicie wtedy, gdy postanowienie to zostało wydane na podstawie aktu normatywnego, który został uznany przez Trybunał Konstytucyjny za niezgodny z Konstytucją (art. 399 § 2 k.p.c. w zw. z art. 401/1/ k.p.c.). Dopuszczalność wznowienia w oparciu o tę podstawę ograniczona została do przypadków, w których wydanie orzeczenia było rezultatem zastosowania konkretnego aktu normatywnego oraz jednocześnie ten akt normatywny, będący podstawą wydania tego orzeczenia, został później uznany za niezgodny z Konstytucją przez Trybunał Konstytucyjny.

Pozbawienie mocy obowiązującej aktu normatywnego następuje orzeczeniem Trybunału Konstytucyjnego stwierdzającym niezgodność tego aktu z Konstytucją, ratyfikowaną umową międzynarodową lub ustawą (art. 70 ust. 1 ustawy z dnia 1 sierpnia o Trybunale Konstytucyjnym - Dz. U. Nr 102, poz. 643 ze zm.). Utrata mocy obowiązującej następuje w dniu ogłoszenia orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego albo w terminie w tym orzeczeniu wskazanym (art. 71 ust. 2 ustawy o Trybunale Konstytucyjnym).

Trybunał Konstytucyjny wyrokiem z dnia 20 maja 2008 r. w sprawie P 18/07 stwierdzając, że art. 370/1/ k.p.c. jest niezgodny z art. 45 ust. 1 oraz art. 78 Konstytucji RP nie podał daty utraty mocy obowiązującej przepisu art. 370/1/ k.p.c., zatem utracił on moc obowiązującą z dniem 5 czerwca 2008 r.- w dacie ukazania się Dziennika Ustaw nr 96, w którym pod pozycją nr 619 opublikowano orzeczenie Trybunału w tej sprawie.

Skargę o wznowienie postępowania powodowie wnieśli w dniu 7 sierpnia 2008 r. do Sądu Apelacyjnego w Poznaniu jako właściwego do jej rozpoznania według przepisu art. 405 k.p.c., który to Sąd wydał zaskarżone skargą orzeczenie. Dochowali też trzymiesięcznego terminu, o którym mowa w art. 407 § 2 k.p.c.

Skoro skarga została wniesiona w terminie i oparta została o ustawową podstawę z art. 401/1/ k.p.c., na podstawie art. 412 § 2 k.c. orzeczono o uchyleniu postanowienia Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 15 marca 2006 r. w sprawie I ACa 175/06.

Powyższe uzasadniało merytoryczne rozpoznanie ich apelacji.

Sąd I instancji oddalając powództwo oparł się na dwóch okolicznościach:

- uznał, że na nabycie przez powodów od pozwanego udziałów w W. Spółce z o.o. będącej właścicielem nieruchomości rolnych konieczne jest na podstawie art. 8 ust. 2 pkt 1 ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców zezwolenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji, o które powodowie nie wystąpili;

- tym samym, zawarcie przez strony umowy przedwstępnej sprzedaży udziałów, jak i zawarcie umowy przyrzeczonej, jako zmierzającej do osiągnięcia skutków prawnie zakazanych (jakim jest nabycie własności nieruchomości rolnych przez cudzoziemca bez wymaganego zezwolenia) musi być uznane za nieważne (art. 58 § 1 k.c.).

Sąd Apelacyjny podziela zarzuty apelacji, iż Sąd Okręgowy oddalając powództwo naruszył przepisy art. 58 § 1 k.c. oraz art. 8 ust. 2 pkt 1 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców poprzez przyjęcie, iż uznanie powództwa przez pozwanego, a w jego konsekwencji uwzględnienie powództwa doprowadziłoby do obejścia ustawowego obowiązku uzyskania zezwolenia na nabycie nieruchomości rolnej przez powodów - cudzoziemców.

Strony umowę przedwstępną zawarły w 2001 r., zatem w czasie gdy Polska nie była jeszcze członkiem Unii Europejskiej. Strony sporządzając umowę musiały zdawać sobie sprawę z obowiązujących wówczas ograniczeń prawnych w nabywaniu udziałów przez cudzoziemców w spółkach, które są właścicielami lub użytkownikami wieczystymi nieruchomości. Trudno zarzucać, iż strony umowy zmierzały do obejścia zakazu nabywania własności nieruchomości przez cudzoziemców bez wymaganej zgody, skoro w § 4 umowy zobowiązały się do współdziałania w postępowaniu przed Ministrem Spraw Wewnętrznych i Administracji w sprawie o wydanie zezwolenia na nabycie przez powodów od pozwanego udziałów w spółce W.

Należało zatem rozważyć, czy z treści przepisu art. 8 ust. 2 pkt ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców należy wyprowadzić wniosek o zakazie zbywania na rzecz obcokrajowców udziałów w spółkach, którym przysługuje m.in. prawo własności nieruchomości rolnych. Ustalenie bowiem, że w obecnym stanie prawnym ograniczenie takie nie występuje winno skutkować uwzględnieniem powództwa, gdyż w takim wypadku dla nabycia udziałów nie jest już potrzebna zgoda żadnego organu. Zgodnie z powołanym przepisem nie jest wymagane nabycie przez cudzoziemców, będących obywatelami lub przedsiębiorcami państw członkowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego, z wyjątkiem nabycia nieruchomości rolnych i leśnych, przez okres 12 lat od przystąpienia Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej. Powodowe spółki są cudzoziemcami w rozumieniu ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, gdyż zgodnie z przepisem art. 1 ust. 2 pkt 2 ustawy cudzoziemcami są osoby prawne mające siedzibę za granicą.

Powyższe jednak nie oznacza, że nabycie przez nie udziałów w spółkach, będących właścicielami nieruchomości rolnych wymaga zezwolenia stosownego zezwolenia. Przepis ten nie stanowi bowiem o obowiązku uzyskania takiego zezwolenia przez cudzoziemców z państw członkowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego na nabycie udziałów czy akcji, jak to czyni wyraźnie wobec nabycia nieruchomości. Ograniczenie, o którym mowa w art. 8 ust. 2 ustawy o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców, co wyraźnie wynika z jego treści, dotyczy wyłącznie nabycia bezpośredniego, co nie pozwala na rozszerzającą jego wykładnię. Zasadność tego poglądu znajduje również oparcie w zasadzie autonomii woli stron (ustawa stanowi wyjątek od tej zasady) oraz zakazie rozszerzającej wykładni wyjątków (por. R. Kwaśnicki- "Nie domniemywać kompetencji ministra", Rzeczpospolita 2004/4/16).

Należało zatem uznać, że nabycie (objęcie) przez obywateli lub przedsiębiorców Europejskiego Obszaru Gospodarczego, udziałów lub akcji w spółce handlowej z siedzibą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, będącej właścicielem lub użytkownikiem wieczystym nieruchomości na terytorium Polski nie wymaga uzyskania zezwolenia Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji. Republika Federalna Niemiec jest członkiem Europejskiego Obszaru Gospodarczego, co wynika jednoznacznie z preambuły Porozumienia o Europejskim Obszarze Gospodarczym (Dz. U. UE - sp.11-52-3). Osoby prawne - przedsiębiorcy - mające siedzibę na terytorium Niemiec, a takimi są powodowe spółki nie miały zatem obowiązku uzyskiwania zezwolenia na nabycie udziałów w W. Spółce z ograniczoną odpowiedzialnością z siedzibą T., mimo, że ta jest właściciel nieruchomości rolnych.

Sąd Okręgowy niespornie ustalił, iż mimo stosownych postanowień umowy przedwstępnej i prawidłowych wezwań kierowanych przez powódki do pozwanego, pozwany nie wywiązał się obowiązku umownego i nie stanął do umowy mającej na celu przeniesienie na rzecz powodów udziałów w W. Spółce z ograniczona odpowiedzialnością z siedzibą w T.

Strony umowę przedwstępną zbycia udziałów zawarły w formie aktu notarialnego. Nie ulega wątpliwości, ze forma ta czyni zadość wymaganiom ważności formy umowy przyrzeczonej. Wobec uchylania się przez pozwanego od zawarcia umowy, w oparciu o przepis art. 390 § 2 k.c. powodowym spółkom przysługiwało roszczenie o zawarcie umowy przyrzeczonej, realizowane w drodze sądowej w oparciu o przepis art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c. (orz. SN z dnia 7 stycznia 1967 r., OSNCP 1968, poz. 199). Treść umowy definitywnej ustalona została na podstawie żądania pozwu opartego o stosowne postanowia umowy przedwstępnej i w związku z powyższym na podstawie art. 385 k.p.c. zmieniono zaskarżony wyrok i w oparciu o przepis art. 390 § 2 k.c. oraz art. 64 k.c. i art. 1047 k.p.c. orzeczono jak w punkcie II. 1 a, b wyroku.

Na podstawie art. 471 k.p.c. zasądzono także od pozwanych na rzecz każdego z powodów żądane przez nich kwoty. Nie ulega wątpliwości, że co do zasady pozwany ponosi na zasadach ogólnych odpowiedzialność odszkodowawczą za niewykonanie umowy, a w tym wypadku szkodę powodów stanowią poniesione przez nich koszty, szczegółowo wymienione i wyliczone w pozwie, związane z podjętymi przez powodów czynnościami zmierzającymi do wykonania przez nich umowy przedwstępnej. Skoro pozwany uznał powództwo brak było podstaw do tego, aby kwestionować sposób wyliczenia oraz wysokość poniesionej przez powodów szkody (punkty II.2,3 wyroku).

O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 98 i 99 k.p.c. (punkty II.4 oraz III wyroku).