Wyrok z dnia 2003-11-19 sygn. V CK 477/02

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt V CK 477/02

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 19 listopada 2003 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Mirosława Wysocka (spr.). Sędziowie: SN Maria Grzelka, SA Grzegorz Misiurek.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Ireneusza K. przeciwko Spółce Inwestycyjnej Spółce z o.o. w L. o zapłatę, po rozpoznaniu na rozprawie w Izbie Cywilnej w dniu 19 listopada 2003 r., kasacji powoda od wyroku Sądu Apelacyjnego w W. z dnia 10 lipca 2002 r.,

1. oddala kasację;
2. zasądza od powoda na rzecz pozwanej kwotę 2000 (dwa tysiące) zł tytułem zwrotu

kosztów postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Wyrokiem z dnia 10 lipca 2002 r. Sąd Apelacyjny w W. oddalił apelację powoda Ireneusza K. od wyroku Sądu Okręgowego w Ś. z dnia 20 listopada 2001 r., którym Sąd ten oddalił jego powództwo przeciwko Spółce Inwestycyjnej spółce z o.o. w L. o zasądzenie kwoty 153.837,70 zł.

Zaaprobowawszy ustalenia faktyczne i ocenę prawną Sądu pierwszej instancji, Sąd Apelacyjny oparł rozstrzygnięcie na następujących podstawach.

W dniu 12 kwietnia 2000 r. powód nabył od pozwanej spółki zabudowaną nieruchomość w L. za cenę 746.162,30 zł, w tym za budynek - 699.262,30 zł; do ceny budynku doliczony został 22-procentowy podatek VAT w kwocie 153.837,70 zł. Strona pozwana wystawiła fakturę VAT na tę kwotę i rozliczyła się z podatku z Urzędem Skarbowym w kwietniu 2000 r. Powód był przekonany, że uzyska zwrot należności z tytułu podatku, jednak decyzją administracyjną odmówiono mu zwrotu. Odmowa była uzasadniona tym, że - w ocenie Urzędu Skarbowego - sprzedaż przedmiotowej nieruchomości była zwolniona z podatku VAT ale - stosownie do art. 33 ust. 1 ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11, poz. 50 z późn. zm.) - w wypadku wystawienia faktury VAT przez podatnika, podatek ten staje się dlań należny i jest on obowiązany do jego zapłacenia; nabywca towaru nie jest w takim wypadku uprawniony do uwzględnienia tego podatku w rozliczeniu podatku od towarów i usług.

W dniu 2 stycznia 2001 r. powód złożył pozwanej oświadczenie o uchyleniu się z powodu błędu od skutków prawnych "oświadczenia, jakie złożył w umowie sprzedaży w zakresie podatku VAT doliczonego do ceny budynku", a następnie zażądał zwrócenia mu części ceny odpowiadającej podanej w umowie kwocie należności podatkowej.

Sąd nie dopatrzył się istnienia podstawy prawnej do uwzględnienia tego żądania. Stwierdził przede wszystkim, że w wypadku błędu co do treści czynności prawnej (art. 84 k.c.) możliwe jest jedynie uchylenie się od skutków tej czynności jako całości, prowadzące do nieważności całej czynności. Nie jest natomiast możliwe uchylenie się częściowe (w tym wypadku - w części dotyczącej ceny kupna), mające prowadzić do modyfikacji treści czynności prawnej. Z tego względu powód nie mógł skutecznie powoływać się na art. 84 i 86 k.c. jako na podstawę prawną żądania zwrotu części ceny, a w efekcie - obniżenia ceny zapłaconej.

Sąd Apelacyjny nie dopatrzył się także podstaw do zastosowania art. 58 § 1 i 2 oraz § 3 k.c., wobec braku przesłanek do uznania, że postanowienie umowne co do ceny było sprzeczne z ustawą lub zmierzało do jej obejścia, czy też uznania, że umowa stron naruszała zasady współżycia społecznego.

Brak było w tej sytuacji także podstaw do oparcia żądania na art. 405 i 410 k.c. skoro: po pierwsze, pozwana otrzymała cenę na podstawie umowy kupna-sprzedaży nieruchomości, a więc nie bez podstawy prawnej i po drugie, nie uzyskała żadnej korzyści w wyniku wyodrębnienia ceny netto i podatku VAT, bowiem część ceny odpowiadająca temu podatkowi została przez nią rozliczona z Urzędem Skarbowym.

Odmowa przez organ administracyjny zwrócenia powodowi jako nabywcy kwoty odpowiadającej podatkowi VAT, nie stanowi podstawy żądania jej zwrotu od pozwanej. Kasację od wyroku Sądu Apelacyjnego powód oparł na obu podstawach wymienionych w art. 393¹ k.p.c.

W ramach podstawy pierwszej skarżący zarzucił: 1. niewłaściwe zastosowanie art. 5 k.c. w zw. z art. 354 § 2 i 355 § 2 i 388 k.c. przez nieuznanie, że pozwana uchybiła obowiązkowi należytego wykonania zobowiązania i współdziałania przy zawieraniu umowy przez celowe zatajenie informacji o zwolnieniu sprzedaży budynku od podatku VAT; 2. niewłaściwe zastosowanie art. 58 § 1 i 2 k.c., art. 84 i 86 k.c. oraz art. 405 i 410 k.c. przez przyjęcie, że nie zachodzi częściowa nieważność czynności prawnej, godzącej w zasadę społecznej sprawiedliwości oraz uznanie, że pozwana uzyskała cenę na podstawie ważnej umowy, pomimo, że ta czynność prawna nie podlegała opodatkowaniu podatkiem VAT; 3. niewłaściwe zastosowanie art. 84 k.c. przez przyjęcie, że powód nie działał pod wpływem istotnego błędu co do przymiotu rzeczy sprzedanej; 4. niewłaściwe niezastosowanie art. 88 k.c. wskutek przyjęcia niedopuszczalności uchylenia się od skutków części czynności prawnej; 5. niewłaściwe zastosowanie art. 354 § 1 k.c. "i przyjęcie, że strona pozwana profesjonalnie trudniąca się obrotem nieruchomościami pomimo, że wiedziała o błędzie powoda, to wykorzystała tą okoliczność naliczając podatek VAT od sprzedaży budynku zwolnionego od podatku"; 6. niewłaściwą wykładnię art. 7 ust. 1 pkt 5 oraz art. 4 ust. 7 ustawy o podatku od towarów i usług i podatku akcyzowym przez uznanie, że korzystanie ze zwolnienia od podatku stanowi uprawnienie, a nie obowiązek strony.

W ramach podstawy drugiej skarżący zarzucił sprzeczność ustaleń Sądu z zebranym materiałem dowodowym (bez wskazania naruszonego przepisu) oraz "niewyjaśnienie okoliczności sprawy i nie zebranie materiału sprawy", a jedynie oparcie się na treści decyzji administracyjnych, które nie mogą być ani dowodem ani podstawą samodzielnych ustaleń sądów cywilnych (art. 227 k.p.c. w zw. z art. 233 i 316 k.p.c.).

W konkluzji skarżący wniósł o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania Sądowi Apelacyjnemu ewentualnie o uchylenie wyroków obu Sądów i przekazanie sprawy do rozpoznania Sądowi pierwszej instancji. Po upływie terminu do wniesienia kasacji skarżący złożył pismo formułujące zmienione wnioski.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje.

Podniesione w ramach podstawy z art. 393¹ pkt 2 k.p.c. zarzuty są całkowicie bezskuteczne w zakresie, w jakim dotyczą sprzeczności ustaleń Sądu z materiałem dowodowym oraz o niewyjaśnienia okoliczności sprawy; zarzuty te dyskwalifikuje niewskazanie przepisów postępowania, które - według skarżącego - miały zostać naruszone przez Sąd. Chybiony jest zarzut naruszenia art. 227 w związku z art. 233 i 316 k.p.c., mającego polegać na oparciu się przez Sąd na decyzjach administracyjnych "które nie mogą być dowodem ani podstawą samodzielnych ustaleń sądów cywilnych". Niezależnie od tego, że treść zarzutu jest nieadekwatna do powołanych przepisów postępowania, należy stwierdzić, że Sąd ograniczył się do powołania decyzji administracyjnych dotyczących odmowy zwrotu podatku VAT, trafnie stwierdzając, że ich merytoryczna zasadność nie podlega badaniu przez sąd powszechny.

W tym stanie rzeczy ocena zarzutów podniesionych w ramach podstawy naruszenia prawa materialnego była dokonywana w oparciu o wiążąco ustalony stan faktyczny. Przed przystąpieniem do rozważania konkretnych zarzutów kasacji trzeba jednoznacznie stwierdzić, że całkowicie nieskuteczne są te zarzuty, które opierają się na twierdzeniu o "celowym zatajeniu" przez pozwanego istotnych informacji o rzeczy sprzedanej i celowym wywołaniu błędu, że transakcja podlega podatkowi VAT. Twierdzenia te, będące wyrazem subiektywnego przekonania powoda, nie mają żadnego oparcia w ustaleniach faktycznych, które stanowiły podstawę wydania zaskarżonego wyroku; tym samym nie mogą stanowić podstawy wyprowadzania z nich jakichkolwiek skutków w ramach oceny prawnej żądania. Bezprzedmiotowe są wywody kasacji, podniesione w ramach naruszenia art. 84 k.c., dotyczące "błędnego przyjęcia", że powód nie działał pod wpływem błędu co do przymiotu rzeczy sprzedanej. Sąd w tej kwestii nie zajął przypisywanego mu stanowiska, a żądanie oparte na twierdzeniu o uchyleniu się częściowym od oświadczenia woli oddalił z tej przyczyny, że za niedopuszczalne uznał uchylenie się od części skutków prawnych oświadczenia woli. Stanowisko Sądu w tej kwestii jest trafne, a kwestionujący je w ramach podstawy naruszenia art. 88 k.c. zarzut kasacji - bezpodstawny. Przepis art. 84 k.c. daje działającemu pod wpływem błędu dwie możliwości - może uchylić się od skutków swego oświadczenia w całości albo zaniechać tego, doprowadzając do konwalidacji czynności. Powód z pierwszej możliwości nie skorzystał.

Błąd jest wadą oświadczenia woli powodującą względną nieważność czynności prawnej, czyli jej wzruszalność; możliwość uchylenia się od skutków wadliwego oświadczenia woli jest prawem podmiotowym kształtującym. Uprawniony może skorzystać z tego prawa i doprowadzić do nieważności umowy jako całości, nie może natomiast uchylić się jedynie od niektórych postanowień umowy z zamiarem pozostawienia w mocy pozostałych. Działający pod wpływem błędu nie może skutecznie dążyć do doprowadzenia przez takie oświadczenie do obowiązywania czynności prawnej takiej treści, jakiej życzyłby sobie, gdyby błędu nie popełnił. Stanowisko takie jest ugruntowane w literaturze przedmiotu, a cytowana w kasacji wypowiedź (z 1961 r.) pozostaje całkowicie odosobniona.

W odniesieniu do twierdzeń skarżącego o możliwości zastosowania w takiej sytuacji art. 58 § 3 k.c. trzeba przede wszystkim zauważyć, że art. 58 k.c. dotyczy tylko nieważności bezwzględnej, wynikającej z niezgodności z ustawą lub zasadami współżycia społecznego. O sankcjach niespełnienia innych przesłanek czynności prawnej jest mowa w innych przepisach, dotyczących m.in. wad oświadczenia woli (w tym art. 84 k.c.). Do tych wypadków art. 58 § 3 k.c. nie ma zastosowania wprost, ani w drodze analogii (por. uzasadnienie uchwały Sądu Najwyższego z dnia 12 października 2001 r., III CZP 55/01, OSNC 2002/7-8/87). Stosowanie w drodze analogii art. 58 § 3 k.c. Sąd Najwyższy uznał za dopuszczalne tylko w takiej sytuacji, gdy z określonych przepisów wynikają inne niż przewidziane w art. 58 § 1 i 2 k.c. powody nieważności (art. 73 § 2, 387 § 1 k.c.); chodzi tu wyłącznie o przyczyny nieważności bezwzględnej (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 12 maja 2000 r., V CKN 1029/00, OSNC 2001/6/83).

W tym stanie rzeczy już tylko ubocznie należy zauważyć, że skarżący dyskwalifikuje własne stanowisko w omawianej kwestii, gdy stwierdza w uzasadnieniu kasacji, że "...gdyby powód nie działał w błędzie umowy o takiej treści by nie zawarł".

Z przyczyn wskazanych na wstępie niniejszych rozważań bezprzedmiotowe jest odnoszenie się do zarzutu naruszenia art. 86 k.c., dotyczącego skutków podstępnego wywołania błędu. Podobnie bezprzedmiotowe, wobec braku jakiegokolwiek oparcia w podstawie faktycznej, jest odnoszenie się do zarzutu "niewłaściwego zastosowania" art. 388 k.c. W kasacji nie wyłożono w sposób uzasadniający potrzebę bliższej analizy, w jaki sposób art. 5 k.c. w zw. z art. 354 § 2 i 355 § 2 k.c. miałyby stanowić samodzielną podstawę roszczenia o zwrot części umówionej i zapłaconej ceny. Wypowiedź skarżącego odnosząca się do art. 354 § 1 k.c. nie ma formy zarzutu kasacyjnego. Te więc podstawy kasacji, i ich uzasadnienie, pozbawione doniosłych pod względem jurydycznym argumentów, nie mogły w żaden sposób przekonać do stanowiska skarżącego o istnieniu prawnej podstawy żądania.

Sformułowanie jednego z zarzutów kasacji jako naruszenie przepisów "art. 58 § 1 i 2 k.c., art. 84 i 86 k.c. oraz art. 405 i 410 k.c. przez ich niewłaściwe zastosowanie" także trudno uznać za precyzyjne i poprawne pod względem prawnym. W każdym razie, z uzasadnienia kasacji wynika, że skarżący kwestionuje odmowę uznania przez Sąd czynności prawnej za nieważną częściowo, odnosząc to także do przyczyn nieważności bezwzględnej.

Twierdzenie skarżącego o częściowej nieważności umowy jako "sprzecznej z zasadami współżycia społecznego i godzącej w zasadę społecznej sprawiedliwości", nie sposób uznać za właściwe uzasadnienie podstaw do przyjęcia częściowej nieważności umowy. Niezależnie od braku racji merytorycznych takiego stanowiska, trzeba ponownie przypomnieć wewnętrzną jego sprzeczność, ujawnioną w twierdzeniu, że powód nie zawarłby umowy, gdyby nie pozostawał w błędzie co do omawianej okoliczności (cechy rzeczy sprzedanej wpływającej ostatecznie na zwolnienie z podatku VAT); taka sytuacja w ogóle eliminuje możliwość powoływania się na art. 58 § 3 k.c.

Ostatnie stwierdzenie dotyczy także tezy skarżącego, odwołującej się do błędnego - w jego ocenie - poglądu Sądu, że umowa kupna-sprzedaży nieruchomości była ważna. W tym zakresie powód zarzuca Sądowi błędną wykładnię art. 7 ust. 1 pkt 5 oraz art. 4 pkt 7 ustawy podatkowej z dnia 8 stycznia 1993 r. Jednak ujęcie w ramach ceny sprzedaży podatku VAT, któremu - według sprzedawcy - transakcja ta podlegała, nie może być kwalifikowane jako przyczyna bezwzględnej nieważności umowy jako całości, zresztą skarżący tak daleko idącego wniosku nie formułuje (co jest zrozumiałe, gdy się zważy, z jakim roszczeniem w sprawie niniejszej wystąpił). O braku możliwości przyjęcia nieważności częściowej była mowa wyżej. W tym stanie rzeczy już tylko ubocznie zauważyć należy, że nawet z uzasadnienia decyzji administracyjnej dotyczącej tego podatku wynika, że kwestia nie była oczywista i wymagała złożonej oceny, którą ostatecznie i wiążąco wyraził organ administracyjny. Jak już wcześniej wskazywano, całkowicie dowolne są twierdzenia skarżącego, że pozwana świadomie wprowadziła do umowy nienależny podatek VAT, z którego zresztą następnie się rozliczyła.

W kasacji nie można dopatrzyć się przesłanek zakwestionowania stanowiska Sądu Apelacyjnego o braku podstaw do żądania zwrotu części ceny kupna nieruchomości, wyprowadzanego przez powoda z art. 405 i 410 k.c., bowiem argumenty Sądu nie zostały skutecznie podważone. Trzeba jednocześnie podkreślić, że skarżący nie skonkretyzował w kasacji, na którą z postaci nienależnego świadczenia, wymienionych w art. 410 § 2 k.c. zamierzał się powoływać. Jedynie z wywodów zawartych w ramach uzasadnienia innych podstaw kasacji wynika, że skarżący opierał się na twierdzeniu o nieważności czynności prawnej zobowiązującej do świadczenia. Brak przesłanek do podzielenia tego stanowiska wynika z wcześniej przedstawionej oceny.

Z omówionych względów kasacja, jako pozbawiona usprawiedliwionych podstaw podlegała oddaleniu, stosownie do art. 393¹² k.p.c., z orzeczeniem o kosztach postępowania kasacyjnego opartym na art. 98 § 1 i 108 § 1 k.p.c.