Uchwała z dnia 1999-10-14 sygn. I KZP 32/99

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I KZP 32/99

Zakres pojęcia posiadania, stanowiącego znamię przestępstwa określonego w art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 2 grudnia 1993 r. o oznaczaniu wyrobów znakami skarbowymi akcyzy (Dz. U. Nr 127, poz. 584 ze zm.), nie jest ograniczony do posiadania samoistnego lub zależnego w rozumieniu art. 336 k.c., lecz obejmuje każde faktyczne władanie wyrobami, w tym również wykonywane za kogo innego.

Uchwała

Sądu Najwyższego

7 sędziów

z dnia 14 października 1999 r.

Przewodniczący: Prezes SN L. Paprzycki.

Sędziowie SN: E. Gaberle, H. Gradzik (sprawozdawca), P. Hofmański, P. Kalinowski, J. Sobczak, S. Zabłocki.

Prokurator Prokuratury Krajowej: R. Stefański.

Sąd Najwyższy w sprawie Krzysztofa L., Krzysztofa J. i Dariusza J., oskarżonych z art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 2 grudnia 1993 r. o oznaczaniu wyrobów znakami skarbowymi akcyzy, po rozpoznaniu, przekazanego na podstawie art. 441 § 1 k.p.k. w zw. z art. 518 k.p.k. przez Sąd Najwyższy w składzie trzech sędziów, postanowieniem z dnia 2 lipca 1999 r., do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi Sądu Najwyższego zagadnienia prawnego wymagającego zasadniczej wykładni ustawy:

"Czy znamię ustawowe posiadania wyrobów objętych obowiązkiem oznaczenia znakami akcyzy, określone w art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 2 grudnia 1993 r., o oznaczeniu wyrobów znakami skarbowymi akcyzy (Dz. U. Nr 127, poz. 584), obejmuje również faktyczne władanie tymi wyrobami za kogo innego?" uchwalił udzielić odpowiedzi jak wyżej.

Uzasadnienie

Przedstawione do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne wyłoniło się przy rozpoznawaniu przez Sąd Najwyższy kasacji wniesionych od prawomocnego wyroku Sądu Wojewódzkiego w S. z dnia 23 kwietnia 1997 r., utrzymującego w mocy wyrok sądu pierwszej instancji, skazujący Krzysztofa L., Dariusza J. i Krzysztofa J. za występek określony w art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 2 grudnia 1993 r. o oznaczeniu wyrobów znakami skarbowymi akcyzy (Dz. U. Nr 127, poz. 584).

Obrońca Krzysztofa L. zarzucił w kasacji rażące naruszenie prawa, polegające, między innymi, na bezpodstawnym przyjęciu, że skazany wypełnił znamię czasownikowe przypisanego przestępstwa, tj. że posiadał papierosy bez znaków akcyzy. Wywodził w uzasadnieniu, że posiadanie w rozumieniu art. 22 ust. 1 ustawy z dnia 2 grudnia 1993 r. (zwanej dalej "ustawą akcyzową") wiąże się z władztwem nad rzeczą, przejawiającym się możliwością dysponowania nią. Utrzymywał, że fakt, iż skazany przewoził w samochodzie papierosy bez znaków akcyzy, nie stanowi o ich posiadaniu.

Z ustaleń, na podstawie których skazano Krzysztofa L., wynika, że jako kierowca samochodu ciężarowego przewoził znaczną ilość papierosów o wartości 190.000 zł, bez znaków akcyzy. Skazany wyjaśniał, że papierosy nie należały do niego, lecz do nieznanych co do tożsamości mężczyzn, którzy zlecili mu, za wynagrodzeniem, przewiezienie ładunku do miasta w innej części kraju. Sądy pierwszej i drugiej instancji uznały, że okoliczności, w jakich zatrzymano oskarżonego, w tym niesporny fakt przewożenia papierosów, uzasadniają przyjęcie, że posiadał on wyroby objęte obowiązkiem oznaczania znakami akcyzy bez tych znaków. W ocenie tych sądów, znamię posiadania wyrobów bez akcyzy spełniało in concreto samo przewożenie ich na zlecenie innej osoby.

Przy rozważaniu zarzutu obrońcy Sąd Najwyższy w składzie rozpoznającym kasację skonstatował, że władanie przewożonym mieniem przez skazanego, odniesione do przepisów prawa cywilnego, nie mieści się w pojęciu posiadania ani samoistnego, ani zależnego (art. 336 k.c.). Przewóz rzeczy łączy się bowiem z faktycznym władaniem rzeczą za kogo innego, tj. za wysyłającego (art. 774 i 779 w zw. z art. 338 k.c.). Ma to istotne znaczenie, gdyż w uchwale z dnia 18 grudnia 1997 r., I KZP 34/97 (OSNKW 1998, z. 1-2, poz. 4) Sąd Najwyższy, rozstrzygając zagadnienie prawne wymagające zasadniczej wykładni ustawy, sformułował tezę, że pojęcie posiadania jako znamienia przestępstwa przewidzianego w art. 22 ustawy akcyzowej jest równoznaczne z posiadaniem w rozumieniu art. 336 k.c., nie obejmuje natomiast innych form władania rzeczą.

Rozpoznający tę kasację Sąd Najwyższy doszedł do przekonania, że przyjęta w cytowanej uchwale wykładnia "posiadania", jako znamienia przestępstwa określonego art. 22 ustawy akcyzowej, budzi wątpliwości i wymaga pogłębienia w powiększonym składzie orzekającym. Odroczył w związku z tym rozpoznanie sprawy i przekazał do rozstrzygnięcia zagadnienie prawne sprowadzające się do przytoczonego na wstępie pytania.

Sąd Najwyższy w składzie siedmiu sędziów zwrócił na wstępie uwagę na powody, z jakich ustawodawca zdecydował o kryminalizacji czynów określonych w art. 20-24 ustawy akcyzowej. Została ona uchwalona po upływie kilku miesięcy od wejścia w życie fundamentalnej dla finansów państwa ustawy z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. Nr 11, poz. 50 ze zm.). Reguluje szczegółowo zakres i sposób egzekwowania akcyzy jako podatku pośredniego, obciążającego konsumentów ściśle wyodrębnionej grupy wyrobów. Stanowiąc, że podatek akcyzowy należy do dochodów budżetu państwa, ustawodawca wprowadził nakaz, aby wyroby podlegające obowiązkowi oznaczenia znakami akcyzy nie mogły być wydane z zakładu produkcyjnego, sprowadzone z zagranicy, ani też nie mogły wystąpić w obrocie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, bez uprzedniego, prawidłowego oznaczenia znakami akcyzy (art. 2). Nałożył zarazem obowiązek oznaczania wyrobów znakami akcyzy na producentów i importerów (art. 3) z zastrzeżeniem, że:

- w razie pakowania, rozlania lub rozważenia wyrobów w opakowania jednostkowe, obowiązek ów ciąży na podmiotach gospodarczych dokonujących tych czynności lub je ponawiających,

- w razie wystąpienia w obrocie wyrobów nieoznaczonych, a przeznaczonych do dalszego obrotu, powinność ta ciąży na ich posiadaczach (art. 4 ust. 1 i 2), przy czym posiadacz jest obowiązany sporządzić spis wyrobów i przedstawić go do potwierdzenia właściwemu urzędowi kontroli skarbowej (art. 4 ust. 3).

Przytoczone przepisy zobowiązują więc podmioty gospodarcze do obciążenia wyrobów podatkiem akcyzowym, a wyjątkowo posiadaczy, jeśli w ich dyspozycji znalazły się nieoznakowane wyroby przeznaczone do dalszego obrotu. Przepisy karne mają, w zamierzeniu ustawodawcy, zabezpieczyć wykonanie obowiązku zapłaty podatku akcyzowego, ciążącego na wszystkich uczestnikach obrotu gospodarczego przy zbywaniu wyrobów lub wprowadzaniu ich w inny sposób do obrotu. W tym znaczeniu spełniają one funkcję regulacyjną, typową dla norm prawa karnego gospodarczego. Penalizując odstępstwa od nakazów i zakazów wprowadzonych normami o charakterze administracyjnym, stymulują zachowania podmiotów gospodarczych w kierunku pożądanym przez Skarb Państwa, jako beneficjenta podatku akcyzowego.

Przy tak rozumianej akcesoryjnej funkcji przepisów karnych, ich wykładnia sprowadzałaby się do ustalenia treści normy sankcjonowanej, adekwatnie do szczegółowych regulacji zamieszczonych w tekście ustawy. Służyłaby temu wykładania językowa, wspomagana wykładnią systemową. Obie metody wykładni wykorzystano w powołanej wyżej uchwale Sądu Najwyższego. W jej uzasadnieniu uznano za konieczne jednolite rozumienie określeń posiadacza i posiadania użytych w różnych przepisach ustawy. Przyjęto w konsekwencji, że znamię posiadania, sformułowane w przepisie karnym art. 22 ustawy akcyzowej, pozostaje w spójności z pojęciem posiadacza, o którym mowa w art. 4 ust. 2 i 3 tej ustawy. Te ostatnie przepisy, cytowane wyżej, nakładają na posiadacza występujących w obrocie nieoznakowanych wyrobów akcyzowych przeznaczonych do dalszego obrotu obowiązek ich oznaczenia oraz sporządzenia spisu i przedstawienia go do potwierdzenia urzędowi kontroli skarbowej. Ponieważ zaś, jak wywodzi się w uchwale, spełnienie tych obowiązków łączyć się musi z władztwem nad mieniem, właściwym dla posiadania samoistnego albo zależnego (art. 336 k.c.), przeto nie może dotyczyć sytuacji, w których posiadanie polega na władaniu wyrobami za kogo innego, jak na przykład przy przewożeniu na zlecenie innej osoby. Wykładnia pojęcia "posiadania" jako znamienia występku określonego art. 22 ust. 1 ustawy akcyzowej, zawarta w uchwale z dnia 18 grudnia 1997 r. I KZP 34/97, wywołała krytyczne wypowiedzi w piśmiennictwie (zob. glosy O. Górniok - OSP 1998, z. 7-8 i S. Łagodzińskiego - Prok. i Pr. 1998, z. 9). Wskazano w nich na utrwalone rozumienie posiadania (znamienia czynu karalnego) jako rzeczywistego władania przez sprawcę mieniem, bez odnoszenia tego pojęcia do cywilistycznych konstrukcji posiadania samoistnego, zależnego i dzierżenia. Za potrzebą pogłębienia wykładni przemawiają inne jeszcze istotne powody. Nie można bowiem pominąć, że przepisy prawa karnego gospodarczego, obok wspomnianej już funkcji regulacyjnej, spełniają funkcję chroniącą interes finansowy państwa w obrocie gospodarczym, w szerokim jego znaczeniu. W ustawie akcyzowej funkcja ta jest szczególnie wyrazista. Ochrona wpływów budżetowych z tytułu podatku akcyzowego rozciąga się na działalność podmiotów gospodarczych, ale równocześnie regulacjami prawnokarnymi godzi w nielegalny obrót gospodarczy. Osoby operujące w tzw. szarej strefie gospodarczej, uczestnicząc w obrocie wyrobami akcyzowymi, unikają jakiegokolwiek opodatkowania. Na skalę tego procederu, przynoszącego znaczne straty w dochodach budżetu, zwrócono uwagę w sprawozdaniu sejmowych Komisji Polityki Gospodarczej, Budżetu i Finansów oraz Ustawodawczej o pilnym rządowym projekcie ustawy o oznaczeniu wyrobów znakami skarbowymi akcyzy, a także w dyskusji poselskiej poprzedzającej akt głosowania nad ustawą w Sejmie (zob. Diariusz Sejmowy 1993 - piąte posiedzenie, pierwszy dzień obrad - 1 grudnia 1993 r.). Jako cele regulacji ustawowej wymieniono: zabezpieczenie interesów podatkowych państwa, wyeliminowanie przemytu wyrobów akcyzowych oraz ich nielegalnej produkcji. Wskazane przy uchwalaniu ustawy patologiczne zjawiska w gospodarce przejawiają się w całkowitym obchodzeniu regulacji ustawowej, w poczynaniach od początku do końca ukrywanych przed aparatem finansowym państwa. Przepisy karne zawarte w ustawie akcyzowej należy zatem postrzegać jako adresowane nie tylko do osób działających za podmioty gospodarcze w przypadkach naruszania konkretnych unormowań ustawy, lecz do wszystkich osób faktycznie uczestniczących w obrocie wyrobami akcyzowymi, choćby z przekroczeniem wszelkich norm obowiązujących w działalności gospodarczej. Wskazuje na to treść zwłaszcza dwóch przepisów, penalizujących najbardziej typowe formy działań naruszających obowiązek poniesienia podatku akcyzowego, tj. art. 20 i 22 ust. 1 (sprowadzanie z zagranicy, zbywanie lub w jakikolwiek inny sposób wprowadzanie do obrotu oraz posiadanie wyrobów bez znaków akcyzy). Ustawodawca nie ograniczył podmiotów tych przestępstw do osób zobowiązanych do oznaczania wyrobów znakami akcyzy na podstawie art. 3 (producenci i importerzy), ani do przedsiębiorców (art. 4 ust. 2), lecz oznaczył krąg potencjalnych sprawców określeniem "kto", nadając tym przestępstwom charakter powszechny. W uchwale z dnia 17 października 1996 r. I KZP 26/96 (OSNKW 1997, z. 1-2, poz. 6) Sąd Najwyższy podkreślił, że podmiotem przestępstwa określonego w art. 22 ust. 1 ustawy akcyzowej może być każda osoba posiadająca wyroby określone w tym przepisie.

Reasumując powyższe uwagi stwierdzić trzeba, że celem spenalizowania określonych w ustawie czynów było zwalczanie środkami prawa karnego wszelkiego nielegalnego obrotu artykułami akcyzowymi, niezależnie od tego, czy prowadzą go zarejestrowane podmioty gospodarcze, czy osoby funkcjonujące w tzw. szarej strefie gospodarczej. Przy ustalaniu znaczenia znamion ustawowych stypizowanych przestępstw nie można więc pominąć wykładni celowościowej nawiązującej do przedmiotu ochrony, którym jest interes finansowy państwa.

Doświadczenie praktyki, wsparte wiedzą kryminologiczną, wskazuje, że najczęściej spotykane formy nielegalnego obrotu wyrobami akcyzowymi (przemyt, rozlewnie spirytusu) występują w ramach przestępczości zorganizowanej. Wprowadzenie wyrobu do obrotu poprzedza zwykle łańcuch działań wielu współdziałających ze sobą osób. Samo zbycie wyrobu konsumentowi jest stosunkowo trudno wykrywalne, a prawie nigdy nie ujawnia rzeczywistych rozmiarów prowadzonej przez sprawców działalności przestępczej. Prowadzi natomiast do tego ujawnienie posiadania nieoznakowanych wyrobów zwłaszcza w miejscach składowania lub w czasie transportowania. Właśnie w takich okolicznościach można sprawcom udowodnić posiadanie wyrobów w ilościach wskazujących na przeznaczenie do działalności handlowej. Władanie większą ilością nieoznakowanych wyrobów znamionuje bowiem przygotowanie do wprowadzenia do obrotu, a więc do popełnienia czynu określonego w art. 20 ust. 1 ustawy akcyzowej. Dla skutecznego ograniczenia skali nielegalnego obrotu ustawodawca zdecydował w art. 22 ust. 1 o kryminalizacji samego posiadania nieoznakowanych wyrobów, jeśli ilość ich wskazuje na przeznaczenie handlowe. Zastosował tu znany w prawie karnym model kryminalizacji uproszczonej. Polega ona na typizowaniu jako przestępstw zachowań ukrywających inne, trudne do udowodnienia przestępstwa, charakteryzujące się wyższym stopniem społecznej szkodliwości (L. Gardocki: Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990, s. 67).

Cel kryminalizacji posiadania wyrobów bez znaków akcyzy w warunkach wskazanych w art. 22 ust. 1 ustawy akcyzowej nie zostałby osiągnięty, gdyby z kręgu sprawców wyłączyć osoby władające wyrobami za kogo innego. Takie posiadanie (dzierżenie - art. 338 k.c.) wykonują, miedzy innymi, przewoźnicy (art. 774 k.c.) i przechowawcy (art. 835 k.c.). W strukturze przestępczości zorganizowanej spełniają oni znaczącą rolę. Ratio legis przepisu art. 22 ust. 1 ustawy, tłumaczonego w zgodzie z gramatycznym brzmieniem, przemawia za objęciem jego zakresem również władania wyrobami za inną osobę, przy wystąpieniu oczywiście pozostałych znamion przestępstwa. Odmienny pogląd zawężałby możliwości skutecznego eliminowania nielegalnego obrotu wyrobami akcyzowymi, gdyż umożliwiałby uniknięcie odpowiedzialności karnej posiadaczy, którym nie dowiedziono by, że nie sprawują władztwa nad wyrobami za kogo innego.

Powyższe rozważania prowadzą do wniosku, że węższe rozumienie posiadania, jako znamienia przestępstwa określonego w art. 22 ust. 1 ustawy akcyzowej, ograniczone do cywilistycznej konstrukcji posiadania samoistnego i zależnego (art. 336 k.c.) nie spełniłoby celów kryminalizacji ukierunkowanej na szczelne i skuteczne powstrzymanie działań przygotowujących wprowadzenie nieoznakowanych wyrobów akcyzowych do obrotu. W istocie, nie ma racjonalnych przesłanek ku temu, by przy wykładni posiadania, jako znamienia czasownikowego omawianego przestępstwa, odejść od ugruntowanego w prawie karnym rozumienia tego pojęcia, użytego w przepisach kryminalizujących nielegalne posiadanie broni palnej i amunicji (art. 263 § 2 k.k.) oraz narkotyków (art. 48 ust. 1 ustawy z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii - Dz. U. Nr 75, poz. 468).

W doktrynie i orzecznictwie wypowiadano niezmiennie pogląd, że przez pojęcie "posiadania", jako znamienia czynu karalnego, należy rozumieć każde faktyczne władanie przez sprawcę mieniem lub rzeczą. Bez znaczenia jest natomiast specyfikowanie cech władania z punktu widzenia cywilistycznych konstrukcji posiadania (J. Andrejew, W. Świda, W. Wolter: Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973, s. 484; J. Śliwowski: Prawo karne, Warszawa 1979, s. 558; J. Bafia, K. Mioduski, M. Siewierski: Kodeks karny -komentarz, Warszawa 1987, t. II s. 483; Kodeks karny - komentarz, część szczególna pod red. A. Zolla, t. II, s. 952; wyrok SN z dnia 4 listopada 1975 r., Rw 562/75 - OSNKW 1976, z. 1, poz. 17, uchwała SN z dnia 15 lutego 1984 r., VI KZP 50/83 - OSNKW 1984, z. 7-8, poz. 73, wyrok SN z dnia 13 sierpnia 1993 r., WR 107/93 - OSNKW 1993, z. 11-12, poz. 74).

Z podanych wyżej powodów, odnoszących się do analizy przestępstwa określonego w art. 22 ust. 1 ustawy akcyzowej, zachowując przy tym dotychczasową linię orzecznictwa Sądu Najwyższego dotyczącego wykładni "posiadania" jako znamienia czynu karalnego, Sąd Najwyższy w powiększonym składzie zdecydował o odstąpieniu od poglądu wyrażonego w uchwale z dnia 18 grudnia 1997 r. I KZP 34/97 i podjął uchwałę o treści sformułowanej na wstępie.