Uchwała z dnia 1991-08-28 sygn. III CZP 71/91

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 71/91

Uchwała

Sądu Najwyższego

z dnia 28 sierpnia 1991 r.

Przewodniczący: sędzia SN S. Dmowski (sprawozdawca). Sędziowie SN: T. Ereciński, T. Żyznowski

Sąd Najwyższy w sprawie z wniosku Stefanii N., z udziałem Reginy S., Krzysztofa S. i Wiesławy S., o wpis w księdze wieczystej, po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Szczecinie postanowieniem z dnia 11 kwietnia 1991 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

Czy prawomocność postanowienia o dziale spadku, w wyniku którego spadkowa nieruchomość rolna została podzielona pomiędzy dwóch spośród trzech spadkobierców, a następnie przez jednego z nich nowo utworzona nieruchomość przekazana następcy prawnemu, stanowi dla notariusza przeszkodę do wpisania w księgach wieczystych jako współwłaściciela tych nieruchomości czwartej spadkobierczyni, która już po podziale spadku i przekazaniu nieruchomości uzyskała na swoją rzecz stwierdzenie nabycia spadku w trybie art. 679 § 3 k.p.c.?

podjął następującą uchwałę:

Jeżeli w wyniku prawomocnego postanowienia o dziale spadku dokonano podziału nieruchomości rolnych wchodzących w skład spadku i przyznano je dwóm spośród trzech spadkobierców, a następnie jeden z nich przekazał otrzymaną (nowo utworzoną) nieruchomość następcy i czynności te zostały ujawnione w księgach wieczystych to osoba, która w czasie późniejszym uzyskała - w trybie art. 679 § 3 k.p.c. - postanowienie stwierdzające, że dziedziczy również spadek, a w tym gospodarstwo rolne w 1/4 części, nie może być wpisana do ksiąg wieczystych jako współwłaściciel nieruchomości bez uprzedniego uchylenia prawomocnego postanowienia działowego i stwierdzenia nieważności umowy przekazania w części przekraczającej udział przekazującego.

Uzasadnienie

Zmarły dnia 1 listopada 1969 r. Józef S. był właścicielem dwóch nieruchomości rolnych: zabudowanej o pow. 4,5755 ha, wpisanej w księdze wieczystej Nr Kw (...), prowadzonej w Państwowym Biurze Notarialnym w Stargardzie Szczecińskim, oraz nie zabudowanej o pow. 2.0098 ha - wpisanej w księdze wieczystej Nr Kw (...), prowadzonej w tym samym biurze.

Uwzględniając wniosek żony zmarłego, Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim, postanowieniem z dnia 23 grudnia 1975 r. stwierdził, że spadek po Józefie S., w tym gospodarstwo rolne, nabyli z mocy ustawy: żona Regina S. oraz synowie Wiesław S. i Krzysztof S. - po 1/3 każde z nich.

Na podstawie powyższego postanowienia wymienieni wyżej spadkobiercy wpisani zostali w księgach wieczystych jako współwłaściciele nieruchomości.

Kolejnym postanowieniem z dnia 19 lutego 1985 r. Sąd Rejonowy dokonał działu spadku pozostałego po Józefie S. i przyznał na wyłączną własność Krzysztofowi S. nieruchomość nie zabudowaną o łącznej powierzchni 2,2738 ha, Reginie S. zaś nieruchomość zabudowaną o pow. 4,3115 ha - "bez obowiązku spłaty na rzecz Wiesława S.". Zmiany w stanie prawnym wynikające z powyższego postanowienia także zostały ujawnione w księgach wieczystych, z tym zastrzeżeniem, że dla nieruchomości przyznane na własność Krzysztofowi S. założono nową księgę wieczystą Nr Kw (...).

Regina S. otrzymaną w wyniku działu spadku nieruchomość przekazała w dniu 9 grudnia 1986 r. - notarialną umową przekazania gospodarstwa rolnego - synowi Wiesławowi S. Czynność ta została również ujawniona w księdze wieczystej.

W dniu 10 grudnia 1990 r. do Państwowego Biura Notarialnego w Stargardzie Szczecińskim wpłynął wniosek Stefanii N. - nie biorącej dotychczas udziału w postępowaniu spadkowym ani też wieczystoksięgowym - o wpisanie jej w księgach wieczystych prowadzonych dla nieruchomości pozostałych w spadku po Józefie S. jako współwłaścicielki w 1/4 części. Do wniosku dołączony został odpis postanowienia Sądu Rejonowego w Stargardzie Szczecińskim z dnia 27 lutego 1990 r. - zaopatrzony w klauzulę prawomocności - zmieniającego postanowienie z dnia 23 grudnia 1975 r. i stwierdzającego, że spadek po Józefie S. dziedziczą z mocy ustawy: żona Regina S. w 1/4 części oraz siedmioro dzieci (a nie dwóch synów, jak było w pierwszym postanowieniu) po 3/28 części każde z nich z tym zastrzeżeniem, że wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne dziedziczą - również z mocy ustawy - żona Regina S., synowie Wiesław S. i Krzysztof S. oraz córka Stefania N. - wszyscy po 1/4 części.

Państwowe Biuro Notarialne w Szczecinie - Oddział w Stargardzie Szczecińskim postanowieniem z dnia 29 grudnia 1990 r. odmówiło dokonania wpisu, uznając, że art. 5 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 19, poz. 147) stoi na przeszkodzie do uwzględnienia wniosku.

Powyższe postanowienie zaskarżyła wnioskodawczyni, Stefania N., wnosząc o jego uchylenie i polecenie biuru notarialnemu, by dokonało wpisu własności, zgodnie z jej wnioskiem. Podniosła, że zgodnie z art. 6 ust. 1 powołanej przez PBN ustawy rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych nie chroni rozporządzeń nieodpłatnych.

Sąd Wojewódzki w Szczecinie, przedstawiając Sądowi Najwyższemu - w trybie art. 391 k.p.c. - zagadnienie prawne przytoczone w sentencji uchwały, wysunął sugestię, że nie wydaje mu się, aby było możliwe usunięcie w postępowaniu wieczystoksięgowym sprzeczności między danymi wynikającymi z wpisów w księgach wieczystych a treścią postanowienia Sądu rejonowego z dnia 27 lutego 1990 r. - wydanego w trybie art. 679 § 1 i 3 k.p.c. - zmieniającego postanowienie z dnia 23 grudnia 1975 r. i stwierdzającego, że gospodarstwo rolne dziedziczy - poza spadkobiercami wymienionymi w tym pierwszym postanowieniu - również wnioskodawczyni Stefania N.

 

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Treść uzasadnienia postanowienia Sądu Wojewódzkiego zdaje się wskazywać na to, że wątpliwość wiąże się z utrwalonym w orzecznictwie sądowym poglądem, iż biuro notarialne nie jest uprawnione do kontroli merytorycznej zasadności prawomocnego orzeczenia sądowego, stanowiącego podstawę wpisu w księdze wieczystej. Sąd ma więc wątpliwość, czy w sytuacji, gdy złożone zostało prawomocne postanowienie stwierdzające, że pozostałe w spadku gospodarstwo rolne dziedziczą nie trzy, jak było w postanowieniu zmienionym, lecz cztery osoby, biuro notarialne może odmówić ujawnienia zmiany dotyczącej liczby spadkobierców w księgach wieczystych założonych dla nieruchomości wchodzących w skład spadku. Jednakże Sąd ten ma wątpliwość, czy PBN może nie brać pod uwagę orzeczeń - wydanych po dokonaniu wpisów spadkobierców na podstawie zmienionego dopiero później postanowienia - ujawnionych w księgach wieczystych i stwarzających nowy stan prawny w zakresie własności nieruchomości.

Argumenty przytoczone w uzasadnieniu wskazują na to, że w sprawie występują dwie różne kwestie, a mianowicie dopuszczalność kontroli przez państwowe biuro notarialne merytorycznej zasadności prawomocnych orzeczeń sądowych przez możliwość odmowy wpisania do księgi wieczystej danych wynikających z wydanego w trybie art. 679 § 3 k.p.c. postanowienia stwierdzającego nabycie spadku, a więc orzeczenie, które w świetle utrwalonego orzecznictwa stanowi podstawę wpisu do księgi wieczystej spadkobierców zmarłego właściciela - jako współwłaścicieli nieruchomości.

Otóż, jeśli chodzi o niedopuszczalność kontrolowania przez PBN w postępowaniu wieczystoksięgowym prawidłowości prawomocnych orzeczeń sądowych, to kwestię tę należy uznać za bezdyskusyjną. Zasada ta wynika przy tym nie tylko z utrwalonego orzecznictwa, na które powołuje się Sąd Wojewódzki, lecz przede wszystkim z przepisów ustawy, a mianowicie z art. 365 k.p.c., stanowiącego, że orzeczenia prawomocne wiążą nie tylko strony i sąd, który je wydał, lecz również inne sądy i inne organy. Nie ulega wątpliwości, że PBN jest w postępowaniu wieczystoksięgowym tym innym organem. Sytuacja w zakresie związania była zresztą taka sama, gdy księgi wieczyste prowadziły sądy. Podkreślić w tym miejscu należy, że niedopuszczalność kontroli merytorycznej zasadności prawomocnych orzeczeń odnosi się nie tylko do orzeczenia, którego wpisu domaga się wnioskodawczyni, lecz także do orzeczeń już wpisanych do księgi wieczystej. W okolicznościach konkretnego wypadku PBN w Stargardzie Szczecińskim pozbawione było zatem możliwości oceny prawidłowości nie tylko postanowienia ostatniego z dnia 27 lutego 1990 r., zmieniającego postanowienie z 1975 r., ale również postanowienia z dnia 19 lutego 1985 r., o dziale spadku, tworzącego nowy stan prawny nie tylko w zakresie własności, ale i liczby nieruchomości.

Związanie PBN treścią prawomocnego postanowienia sądowego stwierdzającego nabycie spadku, w tym nabycie wchodzącego w skład spadku gospodarstwa rolnego, nie oznacza, że musi ono w każdym wypadku dokonać wpisu takiego postanowienia do księgi (ksiąg) wieczystej założonej dla nieruchomości, w której spadkodawca był kiedyś ujawniony jako jej właściciel czy też współwłaściciel. O istnieniu takiego obowiązku można byłoby mówić wówczas, gdyby postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku, a tym bardziej postanowienie zmieniające, wydane w trybie art. 679 § 1 i 3 k.p.c., wymieniało nie tylko spadkobierców dziedziczących gospodarstwo rolne i wysokość ich udziałów, ale określało również nieruchomości wchodzące w skład tego gospodarstwa i zawierało polecenie ujawnienia spadkobierców w określonych księgach wieczystych. Tymczasem przepisy zarówno prawa materialnego, jak i procesowego nie przewidują obowiązku opisywania w postanowieniach o stwierdzeniu nabycia spadku nieruchomości wchodzących w jego skład. Artykuł 677 § 2 k.p.c., normujący te kwestie, nakłada bowiem na sądy jedynie obowiązek wymienienia spadkobierców dziedziczących wchodzące w skład spadku gospodarstwo rolne oraz ich udziały w nim.

Możliwość, a tym samym i dopuszczalność dokonania wpisu w księdze wieczystej zmian w zakresie własności nieruchomości, wynikających z wydanego w trybie art. 679 § 1 i 3 k.p.c. postanowienia zmieniającego wcześniejsze postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku, zależy od stanu prawnego wynikającego z wpisów dokonanych w księdze wieczystej. Wiąże się to przy tym nie z wyrażoną w art. 5 ustawy z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (Dz. U. Nr 10, poz. 147) zasadą rękojmi wiary publicznej ksiąg wieczystych, na którą powołało się biuro notarialne odmawiając dokonania wpisu, gdyż ta zasada odnosi się do materialnoprawnych skutków wpisów i ważności czynności prawnych dokonanych z osobą uprawnioną - według księgi wieczystej - do rozporządzania nieruchomością, lecz z zasadami obowiązującymi przy prowadzeniu ksiąg wieczystych, będących w swej istocie urzędowymi rejestrami.

Jest sprawą oczywistą, że w sytuacji, gdy w dziale drugim księgi wieczystej w miejsce zmarłego właściciela wpisani są - na podstawie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku - jego spadkobiercy jako współwłaściciele nieruchomości, i jest to wpis ostatni, złożenie, wraz z odpowiednim wnioskiem, wydanego w trybie art. 679 k.p.c. postanowienia zmieniającego postanowienie będące podstawą wpisu i stwierdzającego, kto - zgodnie z rzeczywistym stanem prawnym - dziedziczy gospodarstwo rolne stwarza podstawę do ujawnienia tej zmiany. Postanowienie zmieniające bowiem uzasadnia wykreślenie wpisu poprzedniego i doprowadza do sytuacji, że spadkobiercy wymienieni w tym drugim postanowieniu są następcami prawnymi w rozumieniu art. 34 powołanej już ustawy o księgach wieczystych i hipotece.

Inaczej przedstawia się natomiast sprawa, gdy po ujawnieniu w dziale drugim księgi wieczystej jako współwłaścicieli - na podstawie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku - właściciela nieruchomości, dokonane zostaną w tym dziale dalsze wpisy, jak miało to miejsce w niniejszej sprawie. Wydanie przez Sąd Rejonowy w Stargardzie Szczecińskim - w dniu 27 lutego 1990 r. - postanowienia zmieniającego postanowienie z dnia 23 grudnia 1975 r. i stwierdzającego, że gospodarstwo rolne, w skład którego wchodzą nieruchomości, dla których założono księgi wieczyste Nr Kw (...) i (...) dziedziczą nie trzy (jak to ujawniono w księgach wieczystych), lecz cztery osoby oraz uprawomocnienie się tego postanowienia nie pozbawiło mocy postanowienia z dnia 19 lutego 1985 r. o dziale spadku ani też nie spowodowało nieważności umowy przekazania gospodarstwa. Nie doprowadziło zatem do możliwości wpisania następstwa prawnego po Józefie S., o jakim mowa w powołanym art. 34 prawa o księgach wieczystych i hipotece. Nie stworzyło zatem warunków do dokonania wpisu. Doprowadziło natomiast do stwierdzenia niezgodności między treścią księgi wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, której usunięcie jest konieczne dla dokonania wpisu w zakresie własności, wynikającego z treści wydanego w trybie art. 679 § 1 i 3 k.p.c. postanowienia.

Ponieważ - jak to już wyżej podkreślono - prawomocne postanowienie działowe wiąże sądy, przyjąć należy, że w okolicznościach konkretnego wypadku dla usunięcia wskazanej wyżej niezgodności między treścią ksiąg wieczystych a rzeczywistym stanem prawnym nie wystarczy wytoczenie powództwa o usunięcie niezgodności, o jakim mowa w art. 10 powołanej ustawy, lecz konieczne byłoby spowodowanie uchylenia postanowienia w trybie przepisów o rewizji nadzwyczajnej (w uzasadnieniu uchwały z dnia 28 października 1982 r. III CZP 40/82 - OSNCP 1983, z. 5-6, poz. 66 Sąd Najwyższy dopuścił również możliwość wzruszenia w podobnym przypadku postanowienia działowego w drodze wznowienia postępowania).

Jeżeli chodzi o stwierdzenie nieważności umowy przekazania, oczywiście tylko w części przekraczającej udział przekazującej Reginy S. (dopuszczalność przekazania udziału nie jest wykluczona), czy też o stwierdzenie bezskuteczności umowy w takiej części (takie rozwiązanie przyjął w podobnym wypadku Sąd Najwyższy w niepubl. dotychczas uchwale z dnia 6 sierpnia 1991 r. III CZP 67/91), to roszczenie takie może być rozpatrywane zarówno w postępowaniu o uzgodnienie treści księgi wieczystej, jak i w postępowaniu o stwierdzenie nieważności (lub bezskuteczności) umowy. Ważność przekazania musi być przy tym oceniana na płaszczyźnie art. 1036 k.c.

Mając powyższe na uwadze Sąd Najwyższy podjął uchwałę jak przytoczono w sentencji.

OSNC 1992 r., Nr 3, poz. 47