Wyrok z dnia 1998-07-22 sygn. I CKN 805/97

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt I CKN 805/97

Postanowienie

Sądu Najwyższego

z dnia 22 lipca 1998 r.

Przewodniczący: Sędzia SN T. Wiśniewski. Sędziowie: SN T. Żyznowski, SA I. Koper (spr.).

Sąd Najwyższy Izba Cywilna po rozpoznaniu w dniu 22 lipca 1998 r. na rozprawie sprawy z wniosku Barbary R. z udziałem Mirosława R. o pozbawienie władzy rodzicielskiej na skutek kasacji wnioskodawczyni od postanowienia Sądu Wojewódzkiego z dnia 7 stycznia 1997 r.,

1. uchyla zaskarżone postanowienie oraz poprzedzające je postanowienie Sądu Rejonowego oba w części rozstrzygającej w przedmiocie pozbawienia uczestnika władzy rodzicielskiej w stosunku do córki Doroty R. i postępowanie w tym zakresie umarza,
2. oddala kasację w pozostałej części i zasądza od wnioskodawczyni Barbary R. na rzecz uczestnika Mirosława R. koszty postępowania kasacyjnego w kwocie 75 (siedemdziesiąt pięć) zł.

Uzasadnienie

Postanowieniem z dnia 29 maja 1996 r. Sąd Rejonowy oddalił wniosek Barbary R. o pozbawienie Mirosława R. władzy rodzicielskiej nad małoletnimi dziećmi stron Dorotą ur. 13 lipca 1980 r. i Jarosławem ur. 28 czerwca 1982 r., a to wobec stwierdzenia, że nie zachodzą przesłanki z art. 111 § 1 k.r.o. W ustalonym w sprawie i stanowiącym podstawę takiej oceny prawnej stanie faktycznym przyjął Sąd Rejonowy, że uczestnik od maja 1993 r. (od kiedy datuje się separację małżonków) przez okres trzech lat nie utrzymywał kontaktów z dziećmi, nie łożył na ich utrzymanie, a zasądzone na ich rzecz alimenty wnioskodawczyni otrzymuje z funduszu alimentacyjnego. Uczestnik w pełni natomiast wywiązywał się ze swoich obowiązków rodzicielskich w okresie poprzedzającym separację, w związku z czym, mimo braku kontaktów z dziećmi przez trzy ostatnie lata nadal istnieje więź emocjonalna między dziećmi a ojcem. Małoletni nie manifestują w stosunku do ojca negatywnych uczuć lub objawów lęku. Obecnie uczestnik stara się odbudować rozluźnione więzi z dziećmi, odwiedza je, spłaca zaległe alimenty.

Sąd Wojewódzki postanowieniem z dnia 7 stycznia 1997 r. oddalił rewizję wnioskodawczyni od powyższego postanowienia, nie podzielając zawartych w niej zarzutów błędnej oceny dowodów oraz naruszenia przepisu art. 111 § 1 k.r. i op. przez jego niezastosowanie, mimo istnienia podstaw faktycznych do przyjęcia, że uczestnik w sposób rażący zaniedbuje swe obowiązki względem dzieci.

Wniesiona od postanowienia Sądu Wojewódzkiego kasacja zarzuca: naruszenie prawa materialnego przez błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie art. 111 § 1 k.r.o. oraz naruszenie przepisów postępowania, mające istotny wpływ na wynik sprawy, a to art. 232 zd. 2 k.p.c., 391 k.p.c. w zw. z art. 382 k.p.c. a nadto art. 214 k.p.c. poprzez rozpoznanie sprawy przed Sądem Wojewódzkim w sposób uniemożliwiający wnioskodawczyni udział w całym przewodzie sądowym, czego skutki nie mogły być następnie usunięte. Kasacja wnosi alternatywnie o zmianę zaskarżonego postanowienia przez uwzględnienie wniosku o pozbawienie uczestnika władzy rodzicielskiej, lub uchylenie go oraz uchylenie poprzedzającego go postanowienia sądu pierwszej instancji i przekazanie sprawy temu sądowi do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Uzyskanie przez Dorotę R. pełnoletniości w toku postępowania kasacyjnego sprawia, że merytoryczne rozstrzygnięcie sprawy o pozbawienie uczestnika władzy rodzicielskiej w stosunku do niej stało się bezprzedmiotowe, a postępowanie w tym zakresie, po uprzednim uchyleniu zarówno zaskarżonego postanowienia jak i poprzedzającego go postanowienia Sądu Rejonowego w odnośnych częściach, podlega umorzeniu (art. 355 § 1 k.p.c. w zw. z art. 391 i art. 386 § 3 k.p.c. w zw. z art. 393¹⁹ k.p.c.).

W sprawie istotne jest - z punktu widzenia zarzutów procesowych jakie w ramach drugiej podstawy kasacyjnej podnosi skarżąca - że kasacja złożona została od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego, po dniu wejścia w życie ustawy z dnia 1 marca 1996 r. o zmianie Kodeksu postępowania cywilnego... (Dz. U. Nr 43, poz. 189 z późn. zm.), rewizję od postanowienia Sądu Rejonowego, zapadłego przed dniem 1 lipca 1996 r. W tej sytuacji, gdy Sąd Wojewódzki orzekł jako sąd rewizyjny, podstawą kasacji wniesionej od jego postanowienia może być jedynie naruszenie przepisów w postępowaniu rewizyjnym (art. 393¹ pkt 2 k.p.c. w zw. z art. 11 ust. 2 § 3 ustawy z dnia 1 marca 1996 r.).

Nie może zatem odnieść skutku, jako nieadekwatny do stanu prawnego sprawy, zarzut naruszenia przez sąd drugiej instancji przepisów o postępowaniu apelacyjnym, przez dokonanie błędnych ustaleń faktycznych, skoro sąd ten, nie będąc sądem apelacyjnym, a więc merytorycznie orzekającym, nie dokonywał w sprawie własnych ustaleń, a jego rola ograniczała się do dokonania instancyjnej kontroli prawidłowości orzeczenia sądu pierwszej instancji. W tym względzie zaś kasacja zarzutów nie podnosi.

Zasadnie natomiast, w oparciu o tę samą podstawę, zarzuca kasacja naruszenie przez Sąd Wojewódzki art. 214 k.p.c., tak bowiem ocenić należy sytuację, w której Sąd ten, mimo znanej mu przeszkody, uniemożliwiającej stawiennictwo na rozprawie w wyznaczonej dla jej rozpoczęcia godzinie, której to przeszkody wnioskodawczyni nie mogła przezwyciężyć, nie uwzględnił jej wniosku o odroczenie rozprawy.

Do zaistnienia tej podstawy kasacyjnej nie jest jednakże wystarczające stwierdzenie, że naruszony został konkretny, o istotnym znaczeniu przepis procesowy, lecz konieczne jest wykazanie czy i jaki wpływ jego naruszenie mogło mieć na wynik sprawy. Tego wymogu kasacja wnioskodawczyni nie spełnia, poprzestając w uzasadnieniu zarzutu na przytoczeniu ogólnej formuły zawartej w art. 393¹ pkt 2 k.p.c., oraz równie ogólnej konstatacji, iż naruszenie przez sąd przepisu art. 214 k.p.c. uniemożliwiło wnioskodawczyni skorzystanie ze swych uprawnień procesowych w postępowaniu odwoławczym, w którego przebiegu miała prawo brać udział w całości.

W tym stanie rzeczy jedynie na marginesie nadmienić można, że jak wynika to z protokołu posiedzenia Sądu Wojewódzkiego, wnioskodawczyni - która na posiedzenia stawiła się po złożeniu sprawozdania przez sędziego oraz udzieleniu głosu uczestnikowi, dla ustosunkowania się do rewizji wnioskodawczyni - nie wnosiła o powtórzenie tych czynności, a jej opóźnienie w stawiennictwie na posiedzenie sądowe nie ograniczało prawa składania wniosków w tym przedmiocie, jak i przedstawienia wniesionego środka odwoławczego, które to uprawnienie wnioskodawczyni zrealizowała.

Nieuwzględnienie zarzutów procesowych kasacji skutkuje związanie sądu kasacyjnego ustaleniami faktycznymi, które przyjęte za podstawę rozstrzygnięcia przez Sąd Rejonowy, zaakceptowane zostały następnie przez sąd odwoławczy. Tylko na gruncie tych ustaleń może być zatem rozważany zarzut naruszenia przez Sąd Wojewódzki przepisu art. 111 § 1 k.r. i op. który podzielił stanowisko sądu pierwszej instancji, iż brak podstaw do wiązania z postępowaniem uczestnika w stosunku do syna, skutków określonych w powołanym przepisie.

W piśmiennictwie przedmiotu trafnie podkreśla się, że pozbawienie rodziców władzy rodzicielskiej nie ma charakteru represji, o zastosowaniu bowiem tego środka nie rozstrzyga sama przez się wina rodziców. Jedynym kryterium jego zastosowania jest dobro dziecka, a jego celem ustrzeżenie dziecka przed ujemnymi konsekwencjami wynikającymi z faktu, że rodzice lub rodzic nie roztaczają nad osobą dziecka i jego majątkiem normalnej pieczy.

W pełni zasadnie w niniejszej sprawie, to właśnie kryterium - dobra małoletniego syna stron, ocenionego przez pryzmat istniejących więzi emocjonalnych między synem i ojcem oraz potrzeby ich podtrzymywania dla prawidłowego ukształtowania osobowości małoletniego, uznane zostało za decydujące dla oceny prawnej ustalonego stanu faktycznego, w którym niewątpliwy jest fakt czasowego, rażącego zaniedbywania obowiązków rodzicielskich przez uczestnika. Nie może więc odnieść skutku polemika kasacji z przedstawionym stanowiskiem, pomijająca zupełnie ten najistotniejszy aspekt oceny prawnej przesłanek do zastosowania, najdalej idącego środka ingerencji w sferę władzy rodzicielskiej, w postaci pozbawienia władzy rodzicielskiej.

W postępowaniu kasacyjnym wyłonił się problem procesowy, nie związany bezpośrednio z treścią zarzutów kasacji, a to w związku z oświadczeniem złożonym na rozprawie przez pełnomocnika uczestnika, odnośnie toczącej się między stronami sprawy o rozwód, zainicjowanej już w trakcie tego postępowania. Dotyczy on w pierwszej kolejności ogólnego zagadnienia zbiegu postępowania rozwodowego z postępowaniem opiekuńczym z zakresu władzy rodzicielskiej.

Ustawa - Kodeks postępowania cywilnego nie rozstrzyga tego zagadnienia analogicznie do kwestii toczących się jednocześnie spraw o zasądzenie środków na utrzymanie rodziny i o rozwód (art. 445 k.p.c.), mimo istniejącego i w tym przypadku niebezpieczeństwem konkurowania ze sobą dwóch postępowań i dwóch orzeczeń.

Na tle wykładni art. 443 § 1 k.p.c. ukształtował się w judykaturze pogląd akceptowany także w piśmiennictwie, że również w pozostałych sprawach (poza objętymi regulacją art. 445 k.p.c.), które przepis ten wymienia, przewidziany w nim tryb postępowania jest, przez czas trwania procesu o rozwód, trybem wyłącznym. Dotyczy to wszystkich procesowych objętych przepisem kategorii spraw, to jest zarówno takich, w których sąd rozwodowy orzeka na żądanie jednego z małżonków lub z urzędu (roztoczenie pieczy nad wspólnymi małoletnimi dziećmi), jak i tylko na żądanie małżonka (sposób korzystania ze wspólnego mieszkania i wydanie małżonkowi opuszczającemu mieszkanie potrzebnych mu przedmiotów). Przedstawione stanowisko prezentują między innymi następujące orzeczenia Sądu Najwyższego - dotyczące sposobu sprawowania pieczy nad małoletnim: z 29 kwietnia 1977 III CZP 20/77, OSNCP 1977, Nr 12, poz. 229, z 29 listopada 1988 I CR 282/88 (nie publ.) -oraz dotyczące orzekania w spólnym mieszkaniu stron: z 27 października 1969 III CZP 49/69, OSNCP 1970, Nr 6, poz. 103, z 6 lipca 1970, III CZP 46/70, OSNCP 1971, Nr 2, poz. 23, z 21 września 1971 III CZP 43/71 OSNCP z 1972, Nr 3, poz. 46).

Owo zrównanie pod wskazanym względem wszystkich rodzajów spraw objętych treścią art. 443 § 1 k.p.c. przy uwzględnieniu, łączącego je, celu zawartej w nim regulacji, jakim jest skoncentrowanie w sądzie rozwodowym najistotniejszych spraw związanych z rozwodem, prowadzi na gruncie przedmiotowej sprawy do dalej jeszcze idącej konkluzji, a mianowicie, że określone w art. 445 k.p.c. zasady postępowania stosuje się w razie zbiegu postępowania w sprawie o rozwód ze sprawą z zakresu roztoczenia pieczy nad wspólnymi małoletnimi dziećmi rozwodzących się małżonków.

Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie zawiera definicji władzy rodzicielskiej. Z jego unormowań, w szczególności art. 95 § 1, 96, 98 § 1 wynika, że pod określeniem tym rozumieć należy ogół obowiązków i praw rodziców względem dziecka, mających na celu zapewnienie mu należytej pieczy i strzeżenia jego interesów. Pojęcie władzy rodzicielskiej bywa jednakże w źródłach utożsamiane z pojęciem pieczy rodzicielskiej (władza rodzicielska jako piecza wykonywana w interesie dziecka).

Bliskie znaczenie obu pojęć, przy tożsamym w znacznym stopniu ich zakresie przedmiotowym pozwalają na sformułowanie tezy, że w czasie trwania sprawy o rozwód nie może być prowadzone postępowanie dotyczące władzy rodzicielskiej nad wspólnymi małoletnimi dziećmi rozwodzących się małżonków w sprawach objętych zakresem art. 443 k.p.c. i art. 58 § 1 k.r.o. W razie ich zbiegu zastosowanie znajdują reguły postępowania wynikające z art. 445 k.p.c.

Sąd opiekuńczy może natomiast prowadzić, mimo toczącej się sprawy rozwodowej sprawy z zakresu władzy rodzicielskiej, których przedmiot jest inny niż sprawy rozwodowej np. dotyczące udzielenia zezwolenia na dokonanie czynności prawnej przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka (art. 101 § 3 k.r.o.), wyznaczenia kuratora dla reprezentowania dziecka (art. 98 § 2 i 99 k.r.o.).

Zastosowanie zasad postępowania określonych w art. 445 k.p.c. w okolicznościach przedmiotowej sprawy oznaczałoby powinność zawieszenia, wszczętej jako pierwszej, niniejszej sprawy opiekuńczej stosownie do art. 177 § 1 w zw. z art. 445 § 2 k.p.c., co wszakże jest niedopuszczalne z uwagi na ograniczenie możliwości zawieszenia postępowania w postępowaniu kasacyjnym jedynie do wypadków określonych w art. 393¹⁰ k.p.c. (art. 173 do 175 k.p.c. oraz na zgodny wniosek stron).

Tak więc nie jest dopuszczalne zawieszenie postępowania, w postępowaniu kasacyjnym w sprawie o pozbawienie władzy rodzicielskiej, mimo wytoczenia w trakcie postępowania kasacyjnego sprawy o rozwód między rodzicami małoletniego, którego dotyczy postępowanie o pozbawienie władzy rodzicielskiej.

Mając na względnie powyższe Sąd Najwyższy stosownie do art. 393¹² k.p.c. oddalił kasację z braku jej usprawiedliwionych podstaw oraz po myśli art. 520 § 3 k.p.c. w związku z art. 393¹⁹ i 391 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. i na podstawie § 11 ust. 1 pkt 4 w zw. z § 18 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 4 czerwca 1992 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie w postępowaniu przed organami wymiaru sprawiedliwości (Dz. U. Nr 48, poz. 220 z późn. zm.) zasądził od wnioskodawczyni na rzecz uczestnika koszty postępowania kasacyjnego.