Wyrok z dnia 2016-10-07 sygn. I ACa 404/15

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Wyrok z dnia 7 października 2016 r. I ACa 404/15

Przewodniczący: SSA Michał Kłos

Sędziowie: SA Dorota Ochalska – Gola (spr.), SO (del.) Ryszard Badio

Wpłata zaliczki na poczet kosztów postępowania upadłościowego nie może być uznana – z punktu widzenia upadłego – za świadczenie na jego rzecz. Upadły nie jest odbiorcą tego przysporzenia. Jedynym dysponentem zaliczki pozostaje syndyk masy upadłości sprawujący zarząd majątkiem upadłego. W tym przypadku nie jest możliwe domaganie się przez wierzyciela od upadłego, po umorzeniu postępowania upadłościowego, zwrotu zaliczki na podstawie art. 410 k.c.

Sąd Apelacyjny w Łodzi, Wydział I Cywilny po rozpoznaniu w dniu w dniu 28 września 2016 r. w Łodzi na rozprawie sprawy z powództwa Instytutu O. z siedzibą w S. przeciwko J. O. o zapłatę na skutek apelacji pozwanego od wyroku Sądu Okręgowego w Ł. z dnia 16 września 2015 r.

I. zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że oddala powództwo i zasądza od Instytutu O. z siedzibą w S. na rzecz J. O. kwotę 7.217 (siedem tysięcy dwieście siedemnaście) złotych tytułem zwrotu kosztów procesu,

II. zasądza od Instytutu O. z siedzibą w S. na rzecz J. O. kwotę 10.400 (dziesięć tysięcy czterysta) złotych tytułem zwrotu kosztów postępowania apelacyjnego.

Z uzasadnienia

Zaskarżonym wyrokiem z dnia 16 września 2015 roku Sąd Okręgowy w Ł., w sprawie z powództwa Instytutu O. z siedzibą w S. przeciwko J. O. o zapłatę, zasądził od J. O. na rzecz Instytutu O. z siedzibą w S. kwotę 215.000 złotych wraz z ustawowymi odsetkami od dnia 14 stycznia 2014 r. do dnia zapłaty oraz kwotę 12.217 złotych tytułem zwrotu kosztów procesu oraz nakazał pobrać od pozwanego na rzecz Skarbu Państwa – Sądu Okręgowego w Ł. kwotę 5.878 złotych tytułem zwrotu nieuiszczonych kosztów sądowych i wydatków tymczasowo poniesionych przez Skarb Państwa.

Powyższy wyrok Sąd I instancji oparł na następujących ustaleniach faktycznych, które Sąd Apelacyjny akceptuje i przyjmuje za własne:

Instytut O. w S. powstał na mocy rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 16 września 2010 r. w sprawie połączenia Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa im. S. P. oraz Instytutu Warzywnictwa im. E. C. (Dz. U. Nr (…), poz. (…)). Został wpisany do rejestru przedsiębiorców prowadzonego w ramach Krajowego Rejestru Sądowego w dniu 11 stycznia 2011 r. pod numerem (…). Zgodnie z art. 11 ust. 1 ustawy z dnia 30 kwietnia 2010 r. o instytutach badawczych (Dz. U. Nr 96, poz. 618), powód wstąpił z mocy prawa we wszystkie prawa i obowiązki, których podmiotami były łączone instytuty.

Pozwany J. O. od dnia 2 stycznia 1991 r. prowadzi działalność gospodarczą pod nazwą PPHU „(…)” (…)-(…), (…)-(…) w miejscowości S. R.

W dniu 17 grudnia 2007 r. Sąd Rejonowy dla Ł.-Ś. w Ł., XIV Wydział Gospodarczy dla Spraw Upadłościowych i Naprawczych, w sprawie o sygn. akt XIV GU (…)/(…), ogłosił upadłość pozwanego J. O. prowadzącego działalność gospodarczą pod nazwą PPHU „(…)” (…)-(…), (…)-(…) w miejscowości S. R. obejmującą likwidację majątku dłużnika.

Postanowieniem z dnia 24 listopada 2009 r., z uwagi na tymczasowy brak płynnych środków finansowych w postępowaniu upadłościowym i naprawczym, Sędzia Komisarz w sprawie o sygn. akt XIV GUp (…)/(…), działając na podstawie art. 232 prawa upadłościowego i naprawczego, zobowiązał trzech największych wierzycieli upadłego, tj. K. B. S.A. w W., R. Bank Polska S.A. w W. i poprzednika prawnego powoda czyli Instytut S. i K. w S., do wpłacenia zaliczek na dalsze koszty postępowania upadłościowego w łącznej kwocie 617.000 złotych, w terminie 30 dni od dnia otrzymania wezwania, pod rygorem umorzenia postępowania upadłościowego. Instytut S. i K. w S. został wezwany do wpłacenia zaliczki w kwocie 215.000 złotych. 

W dniu 22 grudnia 2009 r. i 12 stycznia 2010 r. Instytut S. i K. w S. wpłacił na konto syndyka masy upadłości kwotę w łącznej wysokości 215.000,00 złotych.

Postanowieniem z dnia 14 marca 2013 r. Sąd Rejonowy dla Ł.-Ś. w Ł., XIV Wydział Gospodarczy dla Spraw Upadłościowych i Naprawczych, w sprawie o sygn. akt XIV GUp (…)/(…), umorzył postępowanie upadłościowe pozwanego z uwagi na brak środków finansowych na dalsze jego prowadzenie. W uzasadnieniu postanowienia Sąd wskazał, że chociaż wartość pozostałego majątku upadłego przekracza 5.000.000 złotych, to majątek pozostały po wyłączeniu z niego przedmiotów majątkowych dłużnika obciążonych hipotekami (przedstawiający wartość ok. 118.382,00 złotych) nie wystarczy na zaspokojenie kosztów postępowania koniecznych jeszcze do poniesienia. Już obecnie z tytułu nie zaspokojonych kosztów postępowania istnieje zadłużenie wynoszące ok. 120.000 złotych, zaś środki pieniężne w masie wynoszą niecałe 60.000 złotych. Nie zostały też dotychczas zwrócone wierzycielom zaliczki na poczet postępowania upadłościowego, które uiszczone zostały w łącznej kwocie 617.000 złotych. Dalsze prowadzenie postępowania będzie generować koszty przewyższające kwotę 10.000 złotych miesięcznie.

Postępowanie upadłościowe doprowadziło do zaspokojenia części wierzycieli, w tym również samego powoda do wysokości wierzytelności w kwocie 205.206,53 złotych. W uzasadnieniu postanowienia z dnia 11 marca 2013 r., którym Sąd Rejonowy dla Ł.-Ś. w Ł., XIV Wydział Gospodarczy dla Spraw Upadłościowych i Naprawczych, w sprawie o sygn. akt XIV GUp (…)/(…), przyznał D. B.-K., syndykowi w postępowaniu upadłościowym pozwanego J. O., wynagrodzenie ostateczne w kwocie 216.952,74 złotych brutto wskazane zostało, że syndyk spieniężył znaczną część majątku upadłego; sporządził i po uprawomocnieniu wykonał jedenaście odrębnych planów podziałów; uzyskał wpływy do masy upadłości kwoty ponad 6,8 mln złotych i zaspokoił wierzycieli do kwoty ponad 3,8 mln złotych, co stanowiło blisko 40% łącznej kwoty wierzytelności uznanych dotychczas na listach wierzytelności. Wierzytelność powoda ujęta na liście wierzytelności wynosiła ogółem 2.542.326,36 złotych. 

Wpłacone przez trzech wierzycieli, w tym przez Instytut S. i K. w S., zaliczki nie zostały im zwrócone.

W dniu 26 kwietnia 2013 r., wobec nie zwrócenia zaliczki wpłaconej w trakcie postępowania upadłościowego, powód wniósł o sporządzenie wyciągu z listy wierzytelności w zakresie tego długu masy upadłości i nadanie wyciągowi klauzuli wykonalności.

Postanowieniem z dnia 20 maja 2013 r. Sąd Rejonowy dla Ł.-Ś. w Ł., XIV Wydział Gospodarczy dla Spraw Upadłościowych i Naprawczych, w sprawie o sygn. akt XIV GUo (…)/(…), oddalił wniosek powoda. W uzasadnieniu postanowienia Sąd wskazał, że należności w postaci zaliczek na koszty postępowania upadłościowego podlegają zwrotowi, jeżeli fundusze masy upadłości wystarczą na ich pokrycie. Należności te, które powstają po ogłoszeniu upadłości, są tzw. wierzytelnościami w stosunku do masy upadłości, a zatem nie są objęte procedurą dochodzenia ich i ustalania w trybie zgłaszania do masy upadłości, tak jak ma to miejsce w przypadku wierzytelności powstałych przed ogłoszeniem upadłości. Należność z tytułu wpłaconej przez wierzyciela zaliczki w wysokości 215.000 złotych nie została zatem umieszczona na listach wierzytelności, dlatego też wniosek należało oddalić.

Pismem z dnia 7 stycznia 2014 roku powód wezwał pozwanego do zapłaty kwoty 215.000 złotych w terminie 5 dni, pod rygorem skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego. Wezwanie to pozwany otrzymał w dniu 8 stycznia 2014 r.

Pozwany nie zadośćuczynił powyższemu wezwaniu.

W świetle powyższych okoliczności Sąd I instancji uznał powództwo za zasadne.

Sąd Okręgowy odwołał się do treści art. 233 prawa upadłościowego i naprawczego, wskazując, że co do zasady osoby uczestniczące w postępowaniu upadłościowym same ponoszą koszty spowodowane ich udziałem w tym postępowaniu i nie mają prawa domagać się od kogokolwiek zwrotu poniesionych kosztów. Wyjątek od tej zasady dotyczy m.in. zaliczki uiszczonej przez wierzyciela na podstawie art. 232 prawa upadłościowego i naprawczego, której zwrot przysługuje, jeżeli fundusze masy upadłości wystarczą na jej pokrycie. W świetle poglądu przedstawionego w piśmiennictwie (pogląd J. Korzonka przytoczony w Komentarzu do prawa upadłościowego i naprawczego pod red. St. Gurgula, Legalis 2013), jeśli zwrot zaliczki nie nastąpił z powodu braku odpowiednich funduszów w masie, to po umorzeniu lub ukończeniu postępowania upadłościowego nie może wierzyciel dochodzić zwrotu zaliczki przeciwko upadłemu, chyba że zajdą warunki dochodzenia jej po myśli przepisów prawa cywilnego np. na podstawie przepisów o odszkodowaniu, czy o niesłusznym wzbogaceniu.

Sąd Okręgowy zaznaczył, że na gruncie przedmiotowej sprawy niewątpliwym jest, że poprzednik prawny powoda – Instytut S. i K. w S., wpłacił na konto syndyka masy upadłości kwotę w łącznej wysokości 215.000 złotych tytułem zaliczki na koszty postępowania upadłościowego toczącego się wobec J. O. prowadzącego działalność gospodarczą pod nazwą PPHU „(…)” (…)-(…), (…)-(…) w miejscowości S. R., do czego został zobowiązany mocą postanowienia z dnia 24 listopada 2009 r. w sprawie sygn. akt XIV GUp (…)/(…).

Niewątpliwym jest także to, że postępowanie upadłościowe toczące się wobec J. O. zostało umorzone na podstawie postanowienia Sądu Rejonowego dla Ł.-Ś. w Ł., XIV Wydziału Gospodarczego dla Spraw Upadłościowych i Naprawczych z dnia 14 marca 2013 r. w sprawie sygn. akt XIV GUp (…)/(…), z uwagi na brak środków finansowych na dalsze jego prowadzenie.

Bezsporne jest ponadto, że fundusze masy upadłości nie wystarczyły na pokrycie dochodzonej pozwem zaliczki, wobec czego nie została ona zwrócona powodowi

Jednocześnie, zdaniem Sądu Okręgowego, na kanwie rozpatrywanego przypadku zaistniały warunki do zasądzenia kwoty 215.000 złotych w oparciu o przepisy bezpodstawnym wzbogaceniu, a konkretnie – nienależnym świadczeniu.

Sąd I instancji uznał, że należy zgodzić się z twierdzeniami powoda, że po umorzeniu postępowania upadłościowego pozwany J. O. odzyskał możliwość zarządu swoim majątkiem, a więc jego aktywami i pasywami. Zgodnie bowiem z treścią art. 364 ust. 1 i 2 zd. 1 prawa upadłościowego i naprawczego, z dniem uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania upadłościowego upadły odzyskuje prawo zarządzania swoim majątkiem i rozporządzania jego składnikami, a syndyk, nadzorca sądowy albo zarządca wyda niezwłocznie upadłemu jego majątek, księgi, korespondencję i dokumenty. Wydaniu podlega więc cały majątek znajdujący się w masie upadłości w dniu wydania, a więc zarówno to, co pozostało z majątku przejętego w dniu ogłoszenia upadłości, jak i to, co syndyk nabył w toku postępowania. Obecnie więc pozwany jest dłużnikiem wszystkich niezaspokojonych przez syndyka wierzycieli, również w zakresie zaliczki wpłaconej przez poprzednika prawnego powoda na poczet kosztów postępowania upadłościowego w kwocie 215.000 złotych, która niewątpliwie stanowi dług upadłego względem powoda.

W ocenie Sądu Okręgowego, biorąc pod uwagę, że na gruncie przedmiotowej sprawy sąd upadłościowy oddalił wniosek powoda o umieszczenie dochodzonej pozwem należności na listach wierzytelności, a wobec nie ujęcia tej należności w składzie kosztów postępowania upadłościowego, które powinny być zwracane niezwłocznie (w miarę posiadanych funduszy masy upadłości), jedyną drogą dochodzenia zwrotu wpłaconej przez Instytut zaliczki, stanowić mogą przepisy art. 405 i następne k.c. o bezpodstawnym wzbogaceniu.

Nienależne świadczenie, uregulowane w przepisie art. 410 k.c., jest szczególnym przypadkiem bezpodstawnego wzbogacenia; w związku z tym stosuje się do niego przepisy art. 405–409 k.c. Nienależne świadczenie odróżnia się od pozostałych przypadków bezpodstawnego wzbogacenia źródłem powstania, albowiem do zaistnienia tego zobowiązania dochodzi w wyniku spełnienia świadczenia przez zubożonego, a nie poprzez jakiekolwiek inne przesunięcia majątkowe, niebędące świadczeniem (jak w pozostałych wypadkach bezpodstawnego wzbogacenia). Jednocześnie zachodzi brak podstawy prawnej do świadczenia.

Kodeks cywilny zawiera zamknięty katalog czterech przypadków, rodzących roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego, tzw. kondykcje (condictiones), określone w art. 410 § 2 k.c.: brak podstawy świadczenia – condictio indebiti, odpadnięcie podstawy świadczenia – condictio causa finta, nieosiągnięcie celu świadczenia – condictio ob causam daturom i nieważność czynności prawnej – condictio sine causa.

Zdaniem Sądu I instancji na gruncie przedmiotowej sprawy mamy do czynienia z drugim z przypadków rodzących roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego, tj. z odpadnięciem podstawy świadczenia. 

Sąd Okręgowy wskazał, że podstawą prawną świadczenia dokonanego przez Instytut, tj. uiszczenia zaliczki na koszty postępowania upadłościowego, było postanowienie Sądu Rejonowego dla Ł.-Ś. w Ł., XIV Wydziału Gospodarczego dla Spraw Upadłościowych i Naprawczych z dnia 24 listopada 2009 r., sygn. akt XIV GUp (…)/(…), zobowiązujące trzech największych wierzycieli upadłego, w tym poprzednika prawnego powoda, do wpłacenia tejże zaliczki. Postanowienie to wydane zostało celem umożliwienia dalszego prowadzenia postępowania upadłościowego i uzyskania – w jego wyniku - zaspokojenia przez wierzycieli, w tym przez Instytut. Jednakże, na skutek prawomocnego umorzenia postępowania upadłościowego, odpadła podstawa prawna świadczenia.

Powód nie uzyskał zaspokojenia swojej wierzytelności w całości (tylko w nieznacznej części), a wniesiona przez niego na poczet kosztów tegoż postępowania zaliczka nie została mu zwrócona z uwagi na brak funduszów masy upadłości. Jednocześnie, wpłacenie tej zaliczki umożliwiło syndykowi dalsze prowadzenie postępowania upadłościowego i – w efekcie powyższego – spłatę znacznej części wierzycieli pozwanego.

Tym samym pozwany, jako upadły, uzyskał przysporzenie kosztem powoda, jako wierzyciela. Jego wzbogacenie polegało na spłaceniu przez syndyka części jego zobowiązań, które bez wpłacenia zaliczki umożliwiającej kontynuowanie postępowania upadłościowego, nie byłyby spłacone i pozwany nadal miałby te zobowiązania.

Sąd Okręgowy nadto wskazał, że nie zasługują na uwzględnienie twierdzenia strony pozwanej, jakoby uiszczona przez Instytut zaliczka miała charakter dobrowolny, a jej uiszczenie nie podlegało przymusowemu wykonaniu, wobec czego zaliczka ta nie mogła być kwalifikowana, jako świadczenie nienależne. Fakt spełnienia świadczenia w sposób dobrowolny nie przesądza wszak o tym, że świadczenie to utraciło charakter świadczenia nienależnego.

Mając powyższe na uwadze, w oparciu o powołane wyżej przepisy, Sąd I instancji zasądził od pozwanego na rzecz powoda kwotę 215.000 złotych.

O odsetkach ustawowych Sąd Okręgowy orzekł w oparciu o przepis art. 481 § 1 i 2 k.c, zasądzając je od dnia 14 stycznia 2014 roku, tj. od dnia następującego po upływie terminu do zapłaty żądanej pozwem należności, wyznaczonego w piśmie powoda z dnia 7 stycznia 2014 roku. (…).

Apelację od powyższego wyroku wniósł pozwany, zaskarżając go w całości i zarzucając mu:

1) naruszenie prawa materialnego, tj. art. 410 § 2 k.c., poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, polegające na przyjęciu, iż w stanie faktycznym przedmiotowej sprawy zaistniała kondykcja condictio causa finta, a zatem, iż odpadła podstawa prawna uiszczenia przez powoda zaliczki na koszty postępowania upadłościowego w trybie art. 232 prawa upadłościowego i naprawczego w związku z umorzeniem tego postępowania (sygn. akt XIV GUp 11/07), co w konsekwencji doprowadziło od zasądzenia od pozwanego na rzecz powoda kwoty 215.000 złotych tytułem nienależnego świadczenia, podczas gdy w niniejszej sprawie ww. kondykcja nie zaistniała, bowiem nie ma podstaw do uznania, że w związku z umorzeniem postępowania upadłościowego, prowadzonego przeciwko pozwanemu, odpadła podstawa uiszczenia przez wierzycieli zaliczki w trybie art. 232 prawa upadłościowego i naprawczego, tj. nie stało się prawnie nieskuteczne postanowienie sędziego – komisarza w przedmiocie wezwania wierzycieli do uiszczenia zaliczki na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego, w szczególności orzeczenie to nie zostało w żaden sposób podważone w toku postępowania upadłościowego albo po jego zakończeniu;

2) naruszenie prawa materialnego, tj. art. 410 § 2 k.c., poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, polegające na przyjęciu, że rzekome wzbogacenie pozwanego kosztem powoda polega na umożliwieniu syndykowi spłacenia części zobowiązań pozwanego w toku postępowania upadłościowego, a bez uiszczenia zaliczki pozwany po zakończeniu tego postępowania nadal miałby te zobowiązania, podczas gdy, po pierwsze, uiszczenie zaliczki na pokrycie kosztów postępowania nie stanowi gwarancji zaspokojenia wierzycieli – w szczególności wierzycieli, którzy przedmiotową zaliczkę wnieśli, a jedynym skutkiem nieuiszczenia zaliczki przez powoda byłoby umorzenie postępowania upadłościowego i nieuzyskanie przez wierzycieli tytułu wykonawczego na podstawie art. 264 ust. 1 prawa upadłościowego i naprawczego, po drugie, środki pochodzące z przysporzenia (zaliczka) w żadnej mierze nie zostały przeznaczone na spłatę zobowiązań J. O., a jedynie na pokrycie wydatków wygenerowanych przez syndyka, co wynika wprost z zeznań świadka B. – K., a zatem nie można zasadnie twierdzić, iż wskutek dokonanej zapłaty J. O. pozostaje wzbogacony.

W następstwie powyższych zarzutów strona skarżąca wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku, poprzez oddalenie w całości powództwa o zapłatę i zasądzenie od powoda na rzecz pozwanego kosztów postępowania apelacyjnego oraz kosztów postępowania przed Sądem I instancji, w tym kosztów zastępstwa procesowego za obydwie instancje, według norm przepisanych.

Strona powodowa wniosła o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów postępowania apelacyjnego, a w przypadku zmiany zaskarżonego wyroku i oddalenia powództwa – o nieobciążanie kosztami procesu na zasadzie art. 102 k.p.c.

W oparciu o dowody zebrane w postępowaniu przed Sądem I instancji, Sąd Apelacyjny dodatkowo ustalił, co następuje:

Po wpłaceniu zaliczek przez wierzycieli na podstawie postanowienia sędziego komisarza z dnia 24 listopada 2009 r. postępowanie upadłościowe było kontynuowane przez około 2 lata. Została przeprowadzona likwidacja majątku masy upadłości w postaci nieruchomości i ruchomości. Z uwagi na fakt, że wskazane składniki majątku obciążone były ograniczonymi prawami rzeczowymi w postaci hipotek i zastawu, pierwszeństwo w zaspokojeniu z środków uzyskanych z ich zbycia przysługiwało tym wierzycielom, na rzecz których prawa te zostały ustanowione.

Zaliczki wpłacone przez wierzycieli zostały wykorzystane wyłącznie na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego. Także pozostałym wierzycielom nie zwrócono wpłaconych przez nich zaliczek. W toku postępowania upadłościowego powód nie występował do syndyka masy upadłości o zwrot zaliczki.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja pozwanego zasługuje na uwzględnienie.

Lektura uzasadnienia zaskarżonego wyroku prowadzi do wniosku, że mimo przyjęcia, jako podstawy prawnej rozstrzygnięcia przepisów art. 410 i następne k.c. regulujących zwrot świadczenia nienależnego, wywody Sądu I instancji nie są wolne od wewnętrznej sprzeczności, której wyjaśnienie determinuje dalsze rozważania.

Sąd Okręgowy w pierwszej kolejności poddał bowiem ocenie przepisy art. 230, art. 231 oraz art. 233 ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn. Dz. U. z 2015 r., poz. 233; dalej zwanej: p.u.n.), by następnie w oparciu o przepis art. 364 ust. 1 i 2 zdanie pierwsze tej ustawy wyprowadzić wniosek, że pozwany po umorzeniu postępowania upadłościowego pozostaje dłużnikiem wszystkich niezaspokojonych przez syndyka masy upadłości wierzycieli, w tym również w zakresie zaliczki wpłaconej przez wierzyciela na poczet kosztów postępowania upadłościowego, która staje się długiem upadłego względem powoda. Ta konstatacja pozostaje w oczywistej opozycji do dalszych wywodów uzasadnienia zaskarżonego wyroku, opartych na przepisach art. 410 i następne k.c. Gdyby bowiem podstaw odpowiedzialności pozwanego należało upatrywać w regulacji szczególnej prawa upadłościowego i naprawczego i z przepisów tej ustawy zasadnie wywodzić opisaną wyżej zasadę swoistego przekształcenia długu masy upadłości z tytułu zaliczki, o której mowa w art. 232 p.u.n., w dług upadłego, który obowiązany jest on zaspokoić po prawomocnym zakończeniu postępowania upadłościowego, całkowicie bezprzedmiotowa pozostawałaby ostatecznie zaakceptowana przez Sąd I instancji konstrukcja odpowiedzialności J. O. oparta o przepisy o świadczeniu nienależnym.

Analizowana argumentacja Sądu Okręgowego wydaje się nawiązywać do poglądu prezentowanego w uzasadnieniu pozwu, w ramach którego strona powodowa odwoływała się do treści art. 231 ust. 2, art. 233 i art. 364 p.u.n., wywodząc między innymi że niepokryte z masy upadłości koszty postępowania upadłościowego po zakończeniu postępowania upadłościowego ponosi upadły. Teza ta, w oczywisty sposób prawdziwa w odniesieniu do kosztów postępowania upadłościowego, nie oznacza jednak wcale, że w realiach sporu istnieją podstawy dla zastosowania zasady wyrażonej w art. 231 ust. 2 p.u.n. w stosunku do niezwróconej zaliczki wpłaconej przez wierzyciela na poczet kosztów postępowania upadłościowego.

Dla oceny ewentualnych podstaw odpowiedzialności pozwanego wywodzonych z przepisów prawa upadłościowego i naprawczego, z uwagi na datę ogłoszenia upadłości pozwanego J. O. prowadzącego działalność gospodarczą pod nazwą PPHU „(…)” (…)-(…), (…)-(…) w miejscowości S. R., miarodajne pozostaje brzmienie ustawy z dnia 28 lutego 2003 r. przed nowelizacją dokonaną na podstawie ustawy z dnia 6 marca 2009 r. o zmianie ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Bankowym Funduszu Gwarancyjnym oraz ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym (Dz.U. Nr 53, poz. 434), co wprost wynika z art. 5 ustawy nowelizującej. Zgodnie z ówczesnym brzmieniem art. 230 ust. 1 p.u.n., do kosztów postępowania upadłościowego zalicza się opłaty sądowe oraz wydatki niezbędne dla osiągnięcia celu postępowania. Z pewnością zaliczka wpłacona przez wierzyciela na koszty postępowania upadłościowego na podstawie art. 232 p.u.n. nie mieści się w kategorii opłat sądowych, nie stanowi także żadnego z wydatków wskazanych w ust. 2 i 3 tego przepisu. Katalog owych wydatków wynikający z art. 232 ust. 2 i 3 p.u.n. nie miał jednak charakteru zamkniętego, co dało podstawę dla wyrażenia w piśmiennictwie poglądu, że należności wymienione w art. 233 p.u.n. wchodzą w skład kosztów postępowania, a ich zwrot następuje z uwzględnieniem art. 342 ust. 1 pkt 1 i art. 343 p.u.n. (tak – Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarze Zakamycza, A. Jakubecki, F. Zedler – Zakamycze 2003, teza 2 do art. 233). Przepis art. 231 ust. 2 ustawy p.u.n. wprowadza regułę, zgodnie z którą niepokryte z masy upadłości koszty postępowania upadłościowego po zakończeniu postępowania upadłościowego ponosi upadły. Nie sposób jednak pominąć, że obowiązek uiszczenia kosztów przez upadłego wymaga ustalenia w drodze zaskarżalnego postanowienia sędziego komisarza (art. 231 ust. 3 ustawy). W okolicznościach sporu tego rodzaju orzeczenie bezspornie nie zostało wydane. Co jednak najistotniejszego, art. 233 zdanie drugie p.u.n. wprowadza istotną modyfikację przepisu art. 231 ust. 2 p.u.n. w odniesieniu do zaliczki na koszty postępowania, którą wierzyciel złożył na żądanie sędziego – komisarza, wyraźnie wskazując, że jej zwrot jest możliwy o tyle tylko, o ile fundusze masy upadłości wystarczą na jej pokrycie. Jeśli zatem, tak jak w rozpatrywanej sprawie, fundusze masy upadłości, definiowane zgodnie z przepisem art. 335 p.u.n., nie wystarczają na zwrot zaliczki w całości lub w części, to po umorzeniu lub ukończeniu postępowania upadłościowego wierzyciel nie może żądać jej zwrotu od upadłego (tak – St. Gurgul – Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Wydawnictwo C.H. Beck , W-wa 2010, s. 755, 757; analogicznie P. Zimmerman – Prawo upadłościowe i naprawcze. Komentarz, Legalis 2014, teza 10 do art. 232). Podobne stanowisko na gruncie dawnego art. 86 § 1 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 24 października 1934 r. – Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.) prezentował M. Allerhand (vide – Prawo upadłościowe. Tom I. Komentarz, Wydawnictwo STO, Bielsko-Biała 1991). Taka wykładania powołanego przepisu wynika z charakteru zaliczki, jako świadczenia wierzyciela, które nie podlega przymusowemu wykonaniu. W istocie zatem od oceny wierzyciela zależy, czy zaliczkę uiści, czy też zaniecha tej czynności, co skutkować będzie umorzeniem postępowania upadłościowego, a tym samym dalszą egzekucją singularną z majątku dłużnika. W podsumowaniu przedstawionych rozważań należy przyjąć, że przepis art. 233 zdanie drugie p.u.n. stanowi regulację szczególną, która wyłącza zastosowanie przepisu art. 231 ust. 2 tej ustawy. Tym samym z relewantnych prawnie z uwagi na datę upadłości przepisów prawa upadłościowego i naprawczego nie wynika wskazywane przez Sąd I instancji rzekome przekształcenie – z chwilą prawomocnego umorzenia postępowania upadłościowego – niezaspokojonego długu masy upadłości z tytułu zaliczki wpłaconej przez wierzyciela, w dług upadłego.

W tym stanie rzeczy należało rozważyć, czy istotnie zachodzą przesłanki dla żądania od pozwanego zwrotu zaliczki, o której mowa w art. 232 p.u.n., na podstawie przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących świadczenia nienależnego (art. 410 i nast. k.c.). Przede wszystkim wydaje się, że zarówno powód, jak i Sąd I instancji błędnie wykładają stanowisko doktryny dopuszczające możliwość dochodzenia od dłużnika zwrotu tego rodzaju zaliczki po prawomocnym zakończeniu lub umorzeniu postępowania upadłościowego m.in. na podstawie przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. Cytowany w tej materii w uzasadnieniu pozwu oraz w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku pogląd J. Korzonka (Prawo upadłościowe i prawo o postępowaniu układowym. Komentarz. Bydgoszcz – przedruk wydania z 1935 r. , s. 204), wyraźnie wskazuje, że także w przekonaniu tego autora, po umorzeniu postępowania upadłościowego, co do zasady brak jest podstaw do dochodzenia przez wierzyciela zwrotu zaliczki przeciwko upadłemu „… chyba że zajdą warunki dochodzenia jej po myśli materialnego prawa prywatnego np. na podstawie przepisów o odszkodowaniu, o niesłusznym wzbogaceniu itp.” Innymi słowy, sam fakt niepokrycia zaliczki wobec braku funduszów masy upadłości i prawomocnego umorzenia postępowania upadłościowego nie uzasadnia żądania zwrotu kierowanego przeciwko upadłemu, nie jest bowiem tożsamy z sytuacją jego bezpodstawnego wzbogacenia, czy uzyskaniem świadczenia nienależnego lub z wyrządzeniem przez dłużnika szkody. Roszczenie o zwrot zaliczki przysługuje wierzycielowi jedynie w sytuacji, gdy w okolicznościach sporu zachodzą dodatkowe przesłanki uzasadniające odpowiedzialność dłużnika na zasadzie przepisów prawa cywilnego. W rezultacie z bezpodstawnym wzbogaceniem dłużnika kosztem wierzyciela możemy mieć do czynienia np. w razie nieprawidłowego wydania mu przez syndyka na podstawie art. 364 p.u.n. środków pochodzących z zaliczki, niewykorzystanych na koszty postępowania upadłościowego do chwili jego umorzenia, a z poszukiwaniem podstaw roszczenia w przepisach o naprawieniu szkody np. wtedy, gdy brak zwrotu zaliczki jest wynikiem deliktu upadłego. Nie budzi wątpliwości, że tego rodzaju sytuacja nie zachodzi w rozpatrywanej sprawie. Jak bowiem wynika z ustaleń faktycznych Sądu I instancji, uzupełnionych na etapie postępowania apelacyjnego, zaliczka wpłacona przez stronę powodową w trybie art. 232 p.u.n. umożliwiła kontynuowanie postępowania upadłościowego, dalszą likwidację majątku masy oraz częściowe zaspokojenie wierzycieli i została w całości wykorzystana na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego.

W przekonaniu Sądu Apelacyjnego, chybiona jest także próba poszukiwania podstaw odpowiedzialności pozwanego w przepisach art. 410 i następne k.c.

Przede wszystkim rację ma pozwany zarzucając zaskarżonemu wyrokowi naruszenie przepisu art. 410 § 2 k.c., poprzez jego niewłaściwe zastosowanie, polegające na przyjęciu, iż w stanie faktycznym przedmiotowej sprawy zaistniała kondykcja condictio causa finta, a zatem, że odpadła podstawa prawna uiszczenia przez powoda zaliczki na koszty postępowania upadłościowego w trybie art. 232 p.u.n. w związku z umorzeniem tego postępowania. Odpadnięcie podstawy prawnej świadczenia ma miejsce, gdy pierwotnie świadczenie miało podstawę prawną, ale wskutek pewnego zdarzenia odpadła ona po jego spełnieniu. Przykładami takich zdarzeń jest np. uchylenie się od skutków wadliwego oświadczenia woli, ziszczenie się warunku rozwiązującego, nadejście terminu końcowego przewidzianego w umowie. Na pełną aprobatę zasługują w tej materii argumenty apelującego wskazujące, że stanowisko Sądu I instancji o upadku podstawy świadczenia z chwilą prawomocnego umorzenia postępowania upadłościowego nie znajduje żadnego oparcia w przepisach prawa. W szczególności przepisy o postępowaniu upadłościowym obejmującym likwidację majątku upadłego nie zawierają odpowiednika przepisu art. 826 k.p.c. Przeciwnie, umorzenie postępowania upadłościowego nie powoduje zniesienia, czy też upadku dokonanych w czasie jego trwania czynności, czy też wydanych w trakcie postępowania decyzji Sądu i sędziego komisarza. Przekonuje o tym regulacja ustawowa art. 372 ust. 1 p.u.n., a także wyraźne skodyfikowanie wyjątków od tej zasady (art. 367 p.u.n.). W pełni uzasadniona pozostaje także przedstawiona w uzasadnieniu apelacji krytyka stanowiska Sądu Okręgowego odwołująca się do celu postępowania upadłościowego, którego zapewnienie nieodzownie wiąże się z koniecznością trwałej ingerencji w majątek i zobowiązania upadłego. Tego rodzaju nieodwracalne skutki wywołuje również postępowanie upadłościowe ostatecznie umorzone wobec zaistnienia przesłanek z art. 361 p.u.n. W rezultacie nie ma podstaw do uznania, że w wyniku umorzenia postępowania upadłościowego prowadzonego wobec pozwanego postanowienie sędziego komisarza z dnia 24 listopada 2009 r. wydane w sprawie sygn. akt XIV GUp (…)/(…) utraciło moc, czy też zostało w inny sposób wyeliminowanie z obrotu prawnego.

Jednocześnie rozważania przedstawione przez apelującego, w tym te dotyczące charakteru zaliczki i wyrażonego w art. 2 ust. 1 p.u.n. celu postępowania upadłościowego przekonują, że w rozpatrywanej sprawie nie zachodziła także kondykcja pierwotnie wskazywana przez powoda tj. condicto causa data causa non secuta. W piśmiennictwie nieosiągnięcie zamierzonego celu świadczenia definiuje się jako sytuację, w której świadczenie zostało spełnione bez jakiejkolwiek podstawy prawnej w zamierzeniu nawiązania stosunku prawnego, który stałby się podstawą dla tego świadczenia albo w zamierzeniu osiągnięcia innego jeszcze skutku akceptowanego przez porządek prawny. Jak podkreślił Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z dnia 17 stycznia 2002 r. w sprawie III CKN 1500/00 (OSNC 2002/11/140), nie każdy cel, którego realizacji oczekuje świadczący, jest z punktu widzenia omawianej kondykcji prawnie relewantny, dlatego wymaga się, aby cel świadczenia objęty był porozumieniem woli stron (określanym w doktrynie, jako porozumienie, co do podstawy prawnej świadczenia). Chodzi o to, aby na podstawie ogólnych zasad wykładni można było stwierdzić istnienie między stronami porozumienia woli, z którego treści wynika, że odbiorca otrzymuje świadczenie tylko ze względu na oczekiwany cel. Z pewnością tego rodzaju sytuacja nie zachodziła w rozpatrywanej sprawie.

Zaliczka, o której mowa w art. 232 p.u.n., umożliwia kontynuowanie postępowania upadłościowego w razie braku płynnych środków na pokrycie kosztów wskazanych w art. 230 p.u.n. Jej wpłata nie rodzi jednak po stronie wierzyciela żadnych szczególnych uprawnień, w szczególności nie daje mu uprzywilejowanej pozycji w dalszym toku upadłości. Niezmienny pozostaje także cel postępowania upadłościowego, którym jest zaspokojenie wszystkich wierzycieli upadłego w najwyższym możliwym stopniu, oczywiście z zachowaniem zasad wynikających z art. 342 i następne p.u.n. W realiach sporu cel ten został osiągnięty, bowiem po wpłaceniu zaliczki syndyk masy upadłości kontynuował postępowanie, prowadził likwidację majątku masy upadłości i ostatecznie zaspokoił wierzytelności upadłego w około 40 %.

Zasadne pozostają także wywody apelacji przedstawione w ramach zarzutu naruszenia przepisu art. 410 § 2 k.c., poprzez niewłaściwe przyjęcie, że wzbogacenie pozwanego kosztem powoda polega na umożliwieniu spłacenia części zobowiązań pozwanego w toku postępowania upadłościowego. Zarzut ten nie wymaga pogłębionej analizy choćby z uwagi na wykazany wyżej brak pozostałych przesłanek zwrotu świadczenia nienależnego oraz powszechnie przyjętą wykładnię przepisu art. 410 § 2 k.c., wskazującą że ogólne przesłanki bezpodstawnego wzbogacenia należy rozumieć specyficznie w przypadku nienależnego świadczenia. Sam fakt spełnienia nienależnego świadczenia uzasadnia roszczenie kondykcyjne. W takim też przypadku nie zachodzi potrzeba badania, czy i w jakim zakresie spełnione świadczenie wzbogaciło osobę, na rzecz której świadczenie zostało spełnione, jak również, czy majątek spełniającego świadczenie uległ zmniejszeniu. Uzyskanie nienależnego świadczenia wypełnia bowiem przesłankę powstania wzbogacenia, a spełnienie tego świadczenia przesłankę zubożenia (tak m.in. SN w wyroku z dnia 24 listopada 2011 r. w sprawie I CSK 66/11, LEX nr 1133784).

W uzupełnieniu wywodów przedstawionych w apelacji, wskazujących na skutki braku zaliczki polegające na ewentualnym wcześniejszym umorzeniu postępowania upadłościowego i odzyskaniu przez wierzycieli możliwości zaspokojenia w drodze egzekucji z majątku pozwanego, co wyklucza tezę jakoby uiszczenie zaliczki w przedmiotowej sprawie było warunkiem częściowej spłaty zobowiązań upadłego, warto jedynie dodatkowo przypomnieć, że w realiach sporu zaliczka posłużyła wyłącznie na pokrycie kosztów postępowania upadłościowego, a zatem długów masy upadłości a nie długów upadłego, zaś zaspokojenie wierzycieli J. O., a zatem zmniejszenie jego pasywów nastąpiło w wyniku likwidacji jego majątku, a zatem na skutek jednoczesnego zmniejszenia jego aktywów.

Na koniec wypada odnieść się do kwestii, która pozostaje poza sferą rozważań stron i Sądu I instancji, a która – w ocenie Sądu Apelacyjnego – wyłącza możliwość poszukiwania podstawy prawnej roszczenia pozwu w przepisie art. 410 k.c. Nienależnym świadczeniem jest zachowanie jednej osoby zmierzające do przysporzenia korzyści majątkowej drugiej osobie, które z punktu widzenia tej drugiej osoby przybiera postać świadczenia w stosunku zobowiązaniowym, przy czym ten stosunek zobowiązaniowy w rzeczywistości nie istnieje. Rzecz w tym, że postanowienie sędziego komisarza wydane w trybie art. 232 p.u.n. nie kreuje żadnej tego rodzaju relacji między wierzycielem a upadłym, a wpłata zaliczki nie może być uznana – z punktu widzenia upadłego – za świadczenie na jego rzecz. Upadły nie jest także odbiorcą samego przysporzenia, gdyby za takowe uznać wpłatę zaliczki. Jedynym dysponentem zaliczki pozostaje bowiem syndyk masy upadłości sprawujący zarząd majątkiem upadłego. Przesunięcie majątkowe w postaci zaliczki ma przy tym konkretny cel, jakim jest kontynuacja postępowania upadłościowego, z założenia służy na pokrycie kosztów tego postępowania i w taki sposób zostało w okolicznościach sporu wydatkowane.

Mając powyższe na uwadze, Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok i oddalił powództwo. (…)