Wyrok z dnia 1999-06-09 sygn. III CKN 936/98

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CKN 936/98

Wyrok Sądu Najwyższego

z dnia 9 czerwca 1999 r.

Przewodniczący: Sędzia SN K. Kołakowski. Sędziowie SN: I. Koper (spr.), M. Sychowicz.

Sąd Najwyższy Izba Cywilna, po rozpoznaniu w dniu 9 czerwca 1999 r. na rozprawie sprawy z powództwa Bogumiły B. przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń S.A w Ś. o zapłatę na skutek kasacji powódki od wyroku Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 5 grudnia 1997 r., sygn. akt I ACa 783/97;

oddala kasację.

Uzasadnienie

Powódka Bogumiła B. domagała się w pozwie zasądzenia od pozwanego Zakładu Ubezpieczeń S.A. w Ś. kwoty 108.918.244 starych złotych tytułem skapitalizowanej renty uzupełniającej oraz podwyższenia renty uzupełniającej za dalszy okres z kwoty po 1.159.887 zł do kwoty 6.660.700 starych złotych. W toku procesu kilkakrotnie rozszerzała żądanie w zakresie renty bieżącej za dalsze okresy.

W uzasadnieniu żądania podała, że w następstwie wypadku komunikacyjnego, jakiemu uległa w dniu 17 września 1980 r. doznała całkowitego bezwładu kończyn dolnych, jest inwalidką I grupy i wymaga opieki osób drugich. W wyniku wypadku utraciła całkowicie zdolność do pracy zarobkowej, a także zwiększyły się jej potrzeby. Sprawca wypadku skazany został na karę pozbawienia wolności za jego spowodowanie prawomocnym wyrokiem Sądu Rejonowego w Ś. z 18 lutego 1981 r.

Pozwany uznał powództwo w zakresie bieżącej renty do kwoty 2.500.000 starych złotych. Wyrokiem z dnia 31 stycznia 1995 r. Sąd Wojewódzki w W. zasądził od pozwanego na rzecz powódki kwotę 6.463,29 zł (po denominacji) tytułem dalszej renty uzupełniającej za okres od 1 stycznia 1992 r. do 28 lutego 1993 r. z ustawowymi odsetkami od 31 marca 1993 r. oraz za dalsze okresy kwoty (wszystkie po denominacji): za II kwartał 1993 r. - 1.674,33 zł, za III kwartał 1993 r. - 1.732,26 zł, za IV kwartał 1993 r. - 1.795,57 zł, za I kwartał 1994 r. -1.755,11 zł, za II kwartał 1994 r. - 1.772,32 zł, za II kwartał 1994 r. - 1.773,75 zł, za IV kwartał 1994 r. - 1.314 zł wszystkie z ustawowymi odsetkami, a nadto rentę uzupełniającą w kwocie po 710,88 zł miesięcznie począwszy od stycznia 1995 r. płatną do dnia 10-go każdego miesiąca z ustawowymi odsetkami w razie opóźnienia w płatności, zaś dalej idące powództwo oddalił.

Na skutek rewizji strony pozwanej Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 26 kwietnia 1995 r. uchylił wyrok Sądu Wojewódzkiego w jego pkt I obejmującym skapitalizowaną rentę za okres do 28 lutego 1993 r. ponad kwotę 1.477,79 zł oraz w części oznaczającej okres płatności renty, a także w pkt III w zakresie renty za okres od stycznia 1995 r. to jest ponad kwotę 350 zł w całości.

U podstaw uchylenia legło nie uwzględnienie zarzutu pozwanego przyczynienia się powódki do wypadku, przyjęcie cen z daty wyrokowania przy określaniu wydatków na pokrycie zwiększonych potrzeb powódki, a nadto nie uwzględnienie, iż od października 1995 r. strona pozwana, wypłaca powódce rentę w kwocie 2.500.000 starych złotych oraz obciążenie pozwanej kosztami zakupu samochodu osobowego i kosztami wózka inwalidzkiego produkcji zagranicznej podczas, gdy uzasadnione jest jedynie obciążenie kosztami dostosowania normalnego samochodu do potrzeb inwalidy. Uchylając zaskarżony wyrok Sąd Apelacyjny zlecił Sądowi pierwszej instancji odniesienie się do zarzutu pozwanej przyczynienia się przez powódkę do wypadku, a w zakresie przesłanki zwiększonych potrzeb powódki ustalenie w poszczególnych okresach jakie środki sanitarne mogła ona uzyskać w ramach ubezpieczenia społecznego i jakie były ich ceny w poszczególnych okresach.

Po przekazaniu sprawy do ponownego rozpoznania powódka rozszerzyła powództwo w ten sposób, że wniosła o zasądzenie dalszej kwoty 5.680 zł z tytułu skapitalizowanej renty za okres od lutego 1995 r. do września 1995 r. (po 710 zł miesięcznie) a od października 1995 r. renty uzupełniającej w kwocie po 1.060 zł.

Sąd Wojewódzki uzupełnił postępowanie w zakresie i kierunku wskazanym przez Sąd Apelacyjny i w oparciu o dokonane ustalenia faktyczne przyjął, że strona pozwana, która nie wykazała przyczynienia się powódki do wypadku ponosi pełną odpowiedzialność za jego skutki. Wysokość hipotetycznego wynagrodzenia za pracę, jakie mogłaby uzyskać powódka określił na 60,3 średniego wynagrodzenia w gospodarce narodowej, przyjętego według kwartalnych ogłoszeń Prezesa GUS dla celów emerytalnych, z uwagi na likwidację zakładu pracy, który powódkę zatrudniał. Co do zwiększonych potrzeb powódki przyjął za uzasadnione tylko takie wydatki, których pokrycia nie mogła uzyskać w publicznej służbie zdrowia i tylko ściśle związane z następstwami wypadku. Za usprawiedliwiony uznał przy tym zwrot na rzecz powódki wydatków na rehabilitację, świadczoną odpłatnie także w sytuacji, gdy z usług w tym zakresie mogła ona korzystać w publicznej służbie zdrowia, lecz istniejące bariery architektoniczne uniemożliwiały to. W ramach wydatków uwzględnił koszty nabycia wózka inwalidzkiego z uwagi na niemożność terminowego zrealizowania przydziału wózka przez służbę zdrowia. W oparciu o szczegółowe ustalenia oparte na aktualnych, w odniesieniu do poszczególnych okresów rozliczeniowych, cenach uwzględnił wydatki związane z zakupem środków sanitarnych i higieny osobistej, pościeli oraz wydatki na opłacenie pomocy drugiej osoby w niezbędnych czynnościach domowych, których powódka nie może wykonać osobiście. Do dochodów powódki zaliczył Sąd Wojewódzki także ulgi podatkowe związane z wydatkami na cele rehabilitacyjne i dochód uzyskany z działalności gospodarczej.

W dokonanym rozliczeniu przyjął, że renta należna powódce za okres od 1 stycznia 1992 r. do 28 lutego 1993 r. jest niższa od zasądzonej prawomocnie poprzednim wyrokiem kwoty 1.477,79 zł i orzekając wyrokiem z dnia 17 czerwca 1997 r. dalsze żądanie renty za ten okres oddalił, zasądził natomiast ustawowe odsetki od tej kwoty począwszy od daty doręczenia pozwanej odpisu pozwu (pkt I). Nadto zasądził rentę za dalsze okresy od 1 marca 1993 r. do 31 grudnia 1994 r. (pkt II), od 1 stycznia 1995 r. do 31 maja 1997 r. (pkt III) w zmiennych kwotach, których określenie uwzględnia uzasadnione zwiększonymi potrzebami powódki wydatki przypadające na poszczególne okresy i wysokość jej dochodów oraz rentę bieżącą począwszy od czerwca 1997 r. (pkt IV). Powództwo o dalszą rentę za czas od 1 stycznia 1995 r. oddalił. W oddalonej części powództwa mieszczą się wydatki, których uwzględnienia domagała się powódka w dochodzonej rencie z tytułu zakupu samochodu inwalidzkiego, zakupu materaca przeciwodleżynowego i poduszki przeciwodleżynowej i artykułów sanitarnych o wyższym standardzie.

Powyższy wyrok zaskarżyły obie strony.

Strona pozwana zarzucając naruszenie prawa materialnego przez nie uwzględnienie zarzutu przyczynienia się przez powódkę do wypadku oraz sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału dowodowego przez zasądzenie w pkt I wyroku odsetek od kwoty 1.477,79 zł pomimo, że kwota ta wraz z odsetkami została wypłacona powódce 15 maja 1995 r. wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku i oddalenie powództwa. Powódka, która wniosła o zmianę wyroku i uwzględnienie powództwa w całości zarzuciła brak wszechstronnego rozważenia materiału dowodowego, nieuwzględnienie istotnych okoliczności ujawnionych w postępowaniu i oparcie orzeczenia na błędnych ustaleniach faktycznych.

Sąd Apelacyjny wyrokiem z dnia 5 grudnia 1997 r., uwzględniając częściowo apelację strony pozwanej, zmienił zaskarżony wyrok w części zasądzającej odsetki od renty uzupełniającej za okres od 1 stycznia 1992 r. do 28 lutego 1993 r. i powództwo o nie oddalił, a to wobec ustalenia, że zostały one powódce wypłacone. Dalej idącą apelację pozwanej oddalił podzielając stanowisko Sądu Wojewódzkiego, że nie udowodniła ona okoliczności przyczynienia się powódki do wypadku.

Odnośnie apelacji powódki, którą w całości oddalił, podzielając ustalenia faktyczne Sądu pierwszej instancji, za bezzasadne uznał kwestionujące je zarzuty:

- że powódka w chwili wypadku uzyskiwała wyższe zarobki z uwagi na treść zaświadczenia jej pracodawcy będącego podstawą ustaleń w tym przedmiocie;

- że powódka otrzymała dofinansowanie z Wojewódzkiego Ośrodka d/s Zatrudnienia i Rehabilitacji Zawodowej Osób Niepełnosprawnych na adaptację mieszkania, gdyż okoliczność ta nie miała wpływu na rozliczenie dochodów i wydatków powódki i pozostaje bez znaczenia dla rozstrzygnięcia;

- że powódka w okresie objętym pozwem mogła bezpłatnie otrzymać materac i poduszkę przeciwodleżynową oraz środki sanitarne, podzielając dokonaną przez Sąd pierwszej instancji ocenę dowodu z zeznań powódki, którym odmówił wiarygodności odnośnie twierdzeń, że przedmioty te musiała kupować we własnym zakresie, chociaż faktycznie mogła je otrzymać bezpłatnie, a ich standard odpowiadał usprawiedliwionym potrzebom powódki;

- że cena wózka inwalidzkiego wynosi 720 zł, gdyż ustalenie to znajduje w pełni oparcie w dowodach, na których zostało oparte (taką kwotę w 1993 r. powódka uiściła za zakupiony wózek ponadstandartowy, na który w pozostałej części uzyskała dofinansowanie z PFON);

- że do wydatków zwiększających wymiar zasądzonej renty wchodzić powinny także koszty nabycia samochodu inwalidzkiego, bowiem jak prawidłowo ustalił to Sąd Wojewódzki cena tego samochodu w wersji inwalidzkiej jest niższa niż w wersji standard i jego nabycie nie wiązało się z wydatkowaniem dodatkowych kwot ponad cenę pojazdu standardowego. Wyrok Sądu Apelacyjnego zaskarżyła powódka w oparciu o drugą ustawową podstawę (art. 393¹ pkt 2 k.p.c.) zarzucając naruszenie przepisów postępowania, które spowodowało jego nieważność i miało istotny wpływ na wynik sprawy, mianowicie:

- art. 378 § 2 w zw. z art. 379 pkt 2 k.p.c. poprzez prowadzenie postępowania mimo, że strona pozwana nie ma zdolności sądowej, co winno było skutkować uchyleniem wyroku sądu pierwszej instancji i zniesieniem postępowania w zakresie dotkniętym nieważnością oraz wezwaniem powódki do prawidłowego oznaczenia strony pozwanej (zgodnie z art. 386 § 2 w zw. z art. 199 § 1 pkt 3 i § 2 k.p.c.)

- art. 233 § 1 k.p.c. poprzez brak wszechstronnego rozważenia zebranego materiału co skutkowało błędnymi ustaleniami w zakresie okoliczności opisanych w rozwinięciu zarzutu oraz sprzeczność ustaleń co do faktów w nim wymienionych

- art. 355 § 1 k.p.c. poprzez oddalenie powództwa w części dotyczącej renty uzupełniającej wypłaconej przez stronę pozwaną w trakcie trwania procesu mimo, że postępowanie w tej części powinno być umorzone.

W alternatywnych wnioskach kasacji wnosi skarżąca o uchylenie zaskarżonego wyroku, jak również poprzedzającego go wyroku sądu pierwszej instancji, zniesienie postępowania w zakresie dotkniętym nieważnością i przekazanie sprawy sądowi pierwszej instancji do ponownego rozpoznania lub uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania ewentualnie jego zmianę poprzez uwzględnienie żądań powódki w całości.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Skarżąca skierowała kasację przeciwko wyrokowi Sądu Apelacyjnego w całości zarzucając nieważność postępowania w obu instancjach, którą w odniesieniu do postępowania przed Sądem Wojewódzkim Sąd Apelacyjny powinien wziąć pod uwagę z urzędu stosownie do art. 386 § 2 k.p.c. Nie czyniąc tego - w ocenie pozwanej - wymieniony przepis naruszył, to zaś powinno, przy uwzględnieniu zarzutu kasacji, prowadzić do postulowanego w jej wnioskach uchylenia obu wyroków, w tym wyroku Sądu Wojewódzkiego w części zasądzającej powództwo.

Prezentowanego tu stanowiska kasacji nie można zaaprobować już z tej przyczyny, że sprzeciwia się temu zakaz reformationis in peius, który z mocy art. 384 w zw. z art. 393¹⁹ stosuje się odpowiednio w postępowaniu przed Sądem Najwyższym.

Stosownie do jego treści Sąd Najwyższy nie może, biorąc pod uwagę nawet zarzut nieważności postępowania uchylić wyroku na niekorzyść strony wnoszącej kasację, jeżeli strona przeciwna również nie wniosła kasacji.

Niezależnie od powyższego w sprawie nie zachodzi nieważność postępowania spowodowania brakiem zdolności sądowej po stronie pozwanej. Stroną biernie legitymowaną w sprawie - czego kasacja nie kwestionuje - jest Zakład Ubezpieczeń Spółka Akcyjna będący podmiotem praw i obowiązków wynikających z umowy obowiązkowego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej, z której wywodzi się jego subsydiarna odpowiedzialność w stosunku do powódki za skutki wypadku. Jako osoba prawna - spółka prawa handlowego -posiada zdolność prawną i będącą jej atrybutem zdolność sądową. Czynności procesowych dokonuje przez organy uprawnione do działania w jej imieniu (art. 67 § 1 k.p.c.). Działanie właściwego organu w imieniu osoby prawnej jest uważane za działanie samej osoby prawnej. Organem tym jest zarząd spółki, zaś osobami uprawnionymi do działania za zarząd (zgodnie z odpisem z rejestru handlowego spółki) są: jego prezes-samodzielnie - oraz członkowie zarządu, przy czym w tym drugim przypadku wymagana jest reprezentacja łączna dwóch członków zarządu lub jednego członka zarządu łącznie z prokurentem.

Według przedstawionych pełnomocnictw osoby upoważnione do działania w imieniu zarządu pozwanej Spółki upoważniły Dyrektora jej Oddziału Okręgowego do działania w charakterze jej pełnomocnika przed Sądem Najwyższym i sądami powszechnymi oraz udzielanie w tym zakresie dalszych pełnomocnictw, przy czym dalsze pełnomocnictwa udzielone dyrektorom Inspektoratów obejmują upoważnienie do udzielania w tym zakresie pełnomocnictw radcom prawnym, adwokatom oraz pracownikom kierowanych przez nich jednostek organizacyjnych. Z kolei Dyrektor Oddziału Okręgowego ZU S.A. w W. udzielił Dyrektorowi Inspektoratu w Ś. pełnomocnictwa do działania w imieniu pozwanej. Inspektorat w Ś. nie jest organem pozwanej Spółki, a jako jej jednostka organizacyjna nie posiada osobowości prawnej, jak słusznie podnosi się w kasacji. Stroną pozwaną w sprawie nie jest jednak ta jednostka organizacyjna spółki lecz sama Spółka Akcyjna - Zakład Ubezpieczeń, która w procesie była właściwie reprezentowana. Faktu tego nie zmienia dodatkowe wskazanie w komparycji obu wyroków jednostki organizacyjnej pozwanej, która ma walor pragmatyczny z uwagi na jej kompetencje i właściwość w zakresie likwidacji szkód zgodnie z regulaminem pozwanej.

Kasacja podnosi dalej zarzut naruszenia przez Sąd Apelacyjny przepisu art. 233 § 1 k.p.c. przez brak wszechstronnego rozważenia materiału sprawy, co skutkowało błędami w zakresie ustaleń faktycznych. Błędnym w ocenie skarżącej ustaleniem przeciwstawia w jego rozwinięciu i uzasadnieniu inne ustalenia, które uznaje za prawidłowe.

Takie jego sformułowanie nie spełnia wymogu wynikającego z art. 393³ k.p.c. należytego uzasadnienia przytoczonej podstawy kasacyjnej. Dla swojej skuteczności nie może on bowiem ograniczać się do ogólnego jedynie stwierdzenia o zaniechaniu przez sąd wszechstronnego rozważenia okoliczności sprawy lecz powinien wskazywać szczegółowe i oparte na rzeczowej argumentacji przesłanki prezentowanej oceny, pozwalające stwierdzić na czym polega uchybienie sądu w zakresie tej jego powinności.

Sąd Najwyższy w postępowaniu kasacyjnym nie bada bowiem trafności ustaleń faktycznych sądu drugiej instancji a jedynie w razie stosownego zarzutu bada czy przy ich dokonywaniu nie doszło do naruszenia przepisów postępowania w zakresie i w sposób w nim wskazany (tak między innymi Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 11 października 1996 r., III CRN 1/96 i postanowieniem z 14 października 1997 r., II CRN 381/97, - niepublikowane).

Z tych samych względów nie może odnieść skutku kasacja powódki, gdy zarzucając sprzeczność ustaleń Sądu z treścią zebranego w sprawie materiału nie wskazuje źródła tej sprzeczności, jej postaci jak też nie konkretyzuje jej przez określenie dowodów, z którymi odnośne ustalenia pozostają w sprzeczności. Strona powołując się na sprzeczność ustaleń sądu drugiej instancji z zebranym w sprawie materiałem musi przede wszystkim w sposób nie budzący wątpliwości określić w czym sprzeczności tej upatruje, albowiem to treść jej zarzutu wyznacza zakres i kierunek kontroli kasacyjnej, która ma prowadzić do stwierdzenia, czy zarówno w postępowaniu jak i przy wydawaniu wyroku nie doszło do naruszenia przepisów procesowych.

Jeśli natomiast - jak podnosi się to w ramach omawianego zarzutu - sąd orzekający popełnił w wyroku błąd rachunkowy to może on być sprostowany niezależnie od postępowania kasacyjnego we właściwym, przewidzianym przepisami trybie.

Ostatni z zarzutów - naruszenia art. 355 § 1 k.p.c. wywodzi się z poglądu, że zaspokojenie powoda w zakresie dochodzonego roszczenia w toku procesu stanowi w świetle tego przepisu podstawę do umorzenia postępowania w części, w jakiej zobowiązanie wygasło nie zaś, jak uczynił to Sąd Apelacyjny, do oddalenia powództwa.

Poglądu tego jednakże nie można podzielić. Przyczyną umorzenia postępowania stanowić może takie zdarzenie, które zaszło w toku postępowania i skutkiem którego wydanie wyroku stało się zbędne lub niedopuszczalne. Poza wymienionym w art. 355 § 1 k.p.c. cofnięciem pozwu przyczyną zbędności wyrokowania mogą być nadto np. cofnięcie apelacji, kasacji, sprzeciwu od wyroku zaocznego. Nie powodują natomiast takiego skutku zmiany wywołane przez działanie lub zaniechanie stron zaszłe poza procesem, których skutki dotyczą stanu faktycznego będącego przedmiotem rozpoznania przez sąd. Do tej kategorii należy zaspokojenie przez pozwanego roszczenia po wytoczeniu powództwa. Powyższe prowadzi do konkluzji, iż brak jest podstaw do umorzenia postępowania w sytuacji, gdy pozwany zaspokoi po wytoczeniu powództwa roszczenie powoda lecz ten nie cofnie pozwu; samo bowiem zaspokojenie nie czyni zbędnym wyrokowania, rodzi natomiast skutki materialnoprawne, które powodują oddalenie powództwa z powodu jego bezzasadności. W tym stanie rzeczy pozbawiona usprawiedliwionych podstaw kasacja podlega oddaleniu na podstawie art. 393¹² k.p.c.

Orzeczenie o kosztach postępowania kasacyjnego znajduje oparcie w przepisach art. 102 k.p.c., a to z uwagi na trudną sytuację życiową powódki kwalifikującą się jako wypadek szczególnie uzasadniony w rozumieniu tego przepisu oraz § 21 w zw. z § 15 ust. 4 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 grudnia 1997 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz opłat za czynności radców prawnych (Dz. U. 154, poz. 1013 z późn. zm.).