Uchwała z dnia 1984-01-16 sygn. III CZP 70/83

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CZP 70/83

Uchwała Sądu Najwyższego

z dnia 16 stycznia 1984 r.

Przewodniczący: sędzia SN Z. Marmaj. Sędziowie SN: K. Kołakowski, W. Łysakowski (sprawozdawca).

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Wojewódzkiego Archiwum Państwowego w R. przeciwko Józefowi K. o zapłatę po rozpoznaniu na posiedzeniu jawnym zagadnienia prawnego przekazanego przez Sąd Wojewódzki w Rzeszowie postanowieniem z dnia 24 listopada 1983 r. do rozstrzygnięcia w trybie art. 391 k.p.c.:

"Czy dopuszczalne jest kumulowanie kar umownych za zwłokę wykonawcy w oddaniu określonych w umowie robót budowlanych wyliczonych na podstawie § 53 ust. 1 pkt 1 zarządzenia Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z dnia 6 lipca 1977 r. w sprawie ogólnych warunków umów o roboty budowlane wykonywane na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej przez jednostki gospodarki nie uspołecznionej (M.P. Nr 18, poz. 102) z karą umowną za odstąpienie od umowy z powodu okoliczności, za które odpowiada wykonawca, a wymienioną w § 53 ust. 1 pkt 5 wyżej powołanego zarządzenia?"

podjął następującą uchwałę:

Kary umowne za zwłokę w oddaniu określonych w umowie robót budowlanych i za odstąpienie przez zamawiającego od umowy z powodu okoliczności, za które odpowiada wykonawca, przewidziane w § 53 ust. 1 pkt 1 i pkt 5 załącznika do zarządzenia Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z dnia 6 lipca 1977 r. w sprawie ogólnych warunków umów o roboty budowlane wykonywane na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej przez jednostki gospodarki nie uspołecznionej (M.P. Nr 18, poz. 102), nie podlegają kumulacji w sytuacji, gdy wykonawca w ogóle nie wykonał określonych w umowie robót budowlanych, a zamawiający z tego powodu odstąpił od umowy. W takiej sytuacji wykonawca jest obowiązany zapłacić zamawiającemu jedynie karę umowną za odstąpienie od umowy, przewidzianą w pkt 5 powołanego wyżej przepisu.

Uzasadnienie

W dniu 17.XII.1981 r. strony zawarły umowę, na podstawie której pozwany zobowiązał się do wykonania robót polegających na wymianie skorodowanych rynien rur spustowych w budynku powoda na nowe. Rynny i rury spustowe miały być wykonane z materiału strony powodowej, dostarczonego pozwanemu dnia 30.XII.1981 r. Termin wykonania robót ustalono na dzień 30.I.1982 r., a ich wartość na 20.000 zł.

Pozwany nie wykonał robót ani w umówionym terminie, ani też w wyznaczonym mu dodatkowym terminie (do dnia 10.VII.1982 r.). Wobec powyższego strona powodowa odstąpiła od umowy i powołując się na przepisy § 53 ust. 1 pkt 1 i pkt 5 załącznika do zarządzenia Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z dnia 6 lipca 1977 r. w sprawie ogólnych warunków umów o roboty budowlane wykonywane na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej przez jednostki gospodarki nie uspołecznionej (M.P. Nr 18, poz. 102), zwanego dalej ogólnymi warunkami, wytoczyła przeciwko pozwanemu powództwo cywilne o zapłatę 20.500 zł tytułem kar umownych za zwłokę w oddaniu określonych w umowie robót (16.500 zł) i za odstąpienie od umowy z powodu okoliczności, za które odpowiada wykonawca (4.000 zł).

Pozwany wnosił o oddalenie powództwa.

Wyrokiem z dnia 31.V.1983 r. Sąd Rejonowy w Rzeszowie zasądził od pozwanego na rzecz powoda należność dochodzoną z tytułu kary umownej za odstąpienie od umowy (4.000 zł), oddalając żądanie zapłaty kary umownej za zwłokę w oddaniu robót (16.500 zł). Według Sądu Rejonowego kary umowne, o jakich wyżej mowa, nie mogą być jednocześnie zaliczane, a kara umowna "za zwłokę", przewidziana w § 53 ust. 1 pkt 1 ogólnych warunków, odnosi się "wyłącznie do okresu zwłoki w wykonaniu umowy, która ostatecznie była realizowana i wykonana".

Rozpoznając sprawę na skutek rewizji strony powodowej, Sąd Wojewódzki w Rzeszowie przedstawił Sądowi Najwyższemu do rozstrzygnięcia pytanie prawne przytoczone w sentencji niniejszej uchwały.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

Obowiązek zapłaty kary umownej może wynikać z umowy lub ze szczegółowego aktu prawnego, wydanego na podstawie upoważnienia ustawowego zawartego w art. 384 k.c., zwanego potocznie ogólnymi warunkami umów (chodzi przy tym o powszechnie zawieranie umowy nazwane - sprzedaży, dostawy, o roboty budowlane, o usługi różnego rodzaju itp., których kontrahentami lub jednym z nich są jednostki gospodarki uspołecznionej). Takim szczegółowym aktem prawnym, na tle którego właśnie wyłoniło się rozważane zagadnienie prawne, jest wymienione zarządzenie Ministra Budownictwa i Przemysłu Materiałów Budowlanych z dnia 6 lipca 1977 r.

Podstawową funkcją kary umownej - w świetle przepisów kodeksu cywilnego - jest funkcja kompensacyjna (kara umowna zastępuje odszkodowanie - art. 483 § 1 k.c.; dochodzenie odszkodowania przekraczającego karę umowną możliwe jest jedynie wtedy, gdy strony tak postanowiły - art. 484 § 1 zdanie ostatnie k.c. lub gdy to wynika z ogólnych warunków umów).

Nie mniej istotne są też dalsze funkcje: stymulacyjna (bodziec do realnego wykonania zobowiązania), represyjna (sankcja za naruszenie dyscypliny umownej), sygnalizacyjna (ważna w obrocie między jednostkami gospodarki uspołecznionej) i procesowa (ułatwia realizację wcześniej wymienionych funkcji).

Kary umowne mogą być stosowane za: a) nienależyte wykonanie zobowiązania i b) za niewykonanie zobowiązania.

Kara umowna za nienależyte wykonanie zobowiązania należy się wierzycielowi w razie jej zastrzeżenia, gdy świadczenie zostało wprawdzie spełnione przez dłużnika, ale w sposób nienależyty, tzn. gdy zaistniała rozbieżność między zakresem zaspokojenia wierzyciela przewidzianym w treści zobowiązania a zaspokojeniem uzyskanym w rzeczywistości. Rozbieżność ta może dotyczyć takich elementów wykonania należytego, jak termin świadczenia, wykonawca świadczenia, miejsce świadczenia czy jakość świadczenia.

Obowiązek zapłaty kary umownej zastrzeżonej za niewykonanie zobowiązania powstaje, gdy zobowiązanie nie zostało wykonane, a zatem gdy dłużnik nie spełnił świadczenia, które zgodnie z treścią zobowiązania należy się wierzycielowi, przy czym nastąpiło to z powodu okoliczności, za które dłużnik odpowiada. Spełnienie jedynie części świadczenia jest równoznaczne z niespełnieniem świadczenia, a tym samym z niewykonaniem zobowiązania.

Dopuszczalne jest zastrzeżenie w jednej umowie lub w ogólnych warunkach umów kilku kar umownych.

Rozważane ogólne warunki umów przewidują zarówno kary umowne za nienależyte wykonanie zobowiązania przez wykonawcę (§ 53 ust. 1 pkt 1-3), jak też kary umowne za niewykonanie zobowiązania przez wykonawcę (§ 53 ust. 1 pkt 4-5). Gdy chodzi o pierwszą z wymienionych kar umownych, to ustanowiono ją za "nienależytość" pod względem terminu świadczenia (§ 53 ust. 1 pkt 1 i 2) i pod względem jakości świadczenia (§ 53 ust. 1 pkt 3). Z kolei kary umowne za niewykonanie zobowiązania zastrzeżono za odstąpienie od umowy z powodu okoliczności, za które odpowiada wykonawca (§ 53 ust. 1 pkt 5) i za powierzenie bez zgody zamawiającego wykonania objętych umową robót innej osobie (§ 53 ust. 1 pkt 4).

Zaliczenie tej ostatniej kary umownej do kar za niewykonanie umowy wynika z zasady, że jeżeli określenie osoby wykonawcy należy do cech konstytutywnych świadczenia, to niespełnienie go przez wyznaczoną osobę przesądza o niewykonaniu zobowiązania. Za zasadnością takiego rozwiązania przemawia również przyjęcie w ogólnych warunkach umów dla obu wymienionych przypadków tego samego kryterium określającego wysokość kar umownych, mianowicie 20% wynagrodzenia wykonawcy za całość objętych umową robót.

W związku z dopuszczalnością zastrzeżenia w jednej umowie, czy - jak w rozważanej sprawie - w ogólnych warunkach umów, kilku kar umownych powstała kwestia możliwości kumulacji tych kar.

Kara umowna należy się wierzycielowi, gdy zaistnieje zdarzenie uzasadniające jej naliczenie. O kumulacji kilku kar umownych można zatem mówić w razie jednoczesnego zaistnienia zdarzeń uzasadniających naliczenie każdej z nich.

W świetle powyższego stwierdzenia mogą być kumulowane kary umowne zastrzeżone za różne postacie nienależytego wykonania zobowiązania. Możliwe jest bowiem - jak to już podkreślono - wykonanie zobowiązania (spełnienie świadczenia) w sposób jednocześnie nienależyty pod kilkoma względami. Na przykład zamawiający może domagać się od wykonawcy kary umownej za zwłokę w wykonaniu robót budowlanych i kary umownej za zgłoszenie do odbioru robót budowlanych z wadami (§ 53 ust. 1 pkt 1 i 3 ogólnych warunków), oczywiście pod warunkiem zaistnienia zdarzeń uzasadniających naliczenie każdej z tych kar.

Nie może natomiast być kumulowana kara umowna przewidziana za nienależyte wykonanie zobowiązania, np. kara umowna za zwłokę w wykonaniu zobowiązania i kara umowna za niewykonanie zobowiązania. Nie sposób bowiem jednocześnie spełnić wymagań od których naliczenie tych kar jest uzależnione, tj. wykonać, choćby w sposób nienależyty, i nie wykonać tego samego zobowiązania.

Do odmiennych wniosków nie może prowadzić wykładnia przepisów o zwłoce dłużnika, a w szczególności art. 476 i art. 477 k.c. Pierwszy z wymienionych przepisów określa pojęcie zwłoki dłużnika jak tzw. kwalifikowanego opóźnienia w spełnieniu świadczenia, drugi zaś normuje skutki popadnięcia dłużnika w zwłokę. Są one uzależnione od tego, czy wierzyciel przyjmie świadczenie spełniane ze zwłoką, czy też odmówi przyjęcia świadczenia z uzasadnieniem, że wskutek zwłoki utraciło ono dla niego znaczenie w całości lub w przeważającym stopniu. W razie przyjęcia świadczenia nastąpi nienależyte - pod względem terminu - wykonanie zobowiązania. Jeżeli dłużnik odmówi przyjęcia świadczenia z podanej wyżej przyczyny, zwłoka dłużnika przekształci się w niewykonanie zobowiązania.

W każdej z wymienionych sytuacji dłużnik jest obowiązany - na żądanie wierzyciela - do naprawienia szkody. Zakres tego obowiązku jest różny. Przy nienależytym wykonaniu zobowiązania, tj. zwłoce, będzie to obowiązek naprawienia szkody wynikłej z tej nienależytości.

W przypadku niewykonania zobowiązania szkoda będzie podlegała naprawieniu w granicach pozytywnego interesu umownego.

Skoro zastrzeżona kara umowna zastępuje odszkodowanie, o jakim wyżej mowa, to przy podstawieniu jej w miejsce odszkodowania okaże się, że wierzyciel może żądać w pierwszej sytuacji (przyjęcie świadczenia spełnionego ze zwłoką) kary umownej za zwłokę, w drugiej natomiast (odmowa przyjęcia świadczenia) - kary umownej za niewykonanie zobowiązania. Wierzyciel nie może żądać zapłaty obu wymienionych kar umownych, gdyż wzajemnie się one wykluczają. Jest to logiczne, skoro bowiem zobowiązanie nie zostało wykonane, nie mogła nastąpić zwłoka w jego wykonaniu, gdyż byłoby to contradictio in adiecto.

Niezależnie od powyższego argument, że z przepisu art. 477 k.c. można wnioskować o dopuszczalności kumulacji kary umownej za zwłokę i kary umownej za niewykonanie zobowiązania, jest nie do przyjęcia z innego jeszcze powodu. Zwłoka dłużnika nie jest jedynie postacią nienależytego wykonania zobowiązania. Nienależytość może dotyczyć - przypomnijmy - również wykonawcy świadczenia, miejsca czy jakości świadczenia. Z każdą z tych postaci może być łączony obowiązek zapłaty kary umownej, oczywiście przy spełnieniu jednego warunku - wykonania zobowiązania. Skoro tak, to nie ma podstaw do uznania, że tylko kara umowna za zwłokę w wykonaniu zobowiązania może być kumulowana z karą umowną za niewykonanie zobowiązania. Kumulacji takiej podlegałaby kara umowna za każdą inną postać nienależytego wykonania zobowiązania. Jest to jednak wykluczone. Nie mogą przecież zaistnieć jednocześnie zdarzenia uzasadniające - przykładowo - naliczenie kary umownej za złą jakość świadczenia, które wierzyciel przyjął, przez co zobowiązanie zostało wykonane, i kary umownej za niewykonanie zobowiązania.

W tym stanie rzeczy, mając na względzie treść przedstawionego pytania prawnego, należało udzielić na nie odpowiedzi jak w sentencji uchwały.

OSNC 1984 r., Nr 8, poz. 131