Funkcje kary umownej, surogat odszkodowania

Wśród funkcji kar umownych w nauce i orzecznictwie wymienia się stymulującą wykonanie zobowiązania, represyjną, związaną z sankcjonowaniem naruszenia zobowiązania oraz kompensacyjną, polegającą na naprawieniu szkody wyrządzonej tego rodzaju działaniem. Strony umowy mogą kształtować system zastrzeżonych w niej kar na tyle swobodnie, że przez ich konstrukcję samodzielnie oceniają, której z funkcji chcą dać priorytet.

W orzecznictwie przyjęto, że zasada swobody umów pozwala stronom zastrzec karę umowną tzw. wyłączną, należną jednej z nich w ustalonym przez strony wymiarze w związku z naruszeniem zobowiązania przez kontrahenta, niezależnie od tego, czy i w jakiej wysokości szkodę poniosła ze względu na to zdarzenie, karę umowną tzw. kumulatywną, gdy ma się ona należeć obok pełnego odszkodowania, a wówczas dominuje jej funkcja represyjna nad kompensacyjną, oraz tzw. karę umowną zaliczalną na poczet odszkodowania uzupełniającego, gdyby kontrahent chciał go dochodzić (zob. wyroki SN z dnia 9 maja 2012 r., V CSK 196/11, z dnia 11 stycznia 2008 r., V CSK 362/07).

Uchwała SN z dnia 9 grudnia 2021 r., III CZP 26/21

Standard: 59082 (pełna treść orzeczenia)

W polskim prawie cywilnym przyjęto koncepcję ujmującą karę umowną jako ustalony przez strony surogat odszkodowania. Nie ma żadnych podstaw aby spojrzenie to nie miało zastosowania w przypadku umów o zakazie konkurencji. Zobowiązania tego rodzaju chronią przed potencjalna szkodą, którą może wyrządzić były pracownik. Zatem, zastrzeżona na wypadek sprzeniewierzenia się przez zatrudnionego zakazowi konkurencji kara umowna znajduje bezpośrednie odzwierciedlenie w aspekcie kompensacyjnym. Pozostałe funkcje mają poboczne znaczenie.

Kompensacyjne właściwości kary umownej legły u podstaw nakreślenia warunków jej obniżenia. Częściowe wykonanie zobowiązania, wprawdzie nie świadczy o pełnym pokryciu szkody, jednak w zindywidualizowanych okolicznościach, może przemawiać za potrzebą odstąpienia od dalszej egzekucji. Nie inaczej jest w przypadku rażącego wygórowania kary. Nie ma wątpliwości, że stan ten może wystąpić co do zasady po porównaniu wysokości zastrzeżonej kary i szkody (ewentualnie odszkodowania należnego wierzycielowi na zasadach ogólnych). Relacja kompensacyjna jest w tym wypadku również wiodąca.

Wyrok SN z dnia 28 lutego 2019 r., I PK 257/17

Standard: 61427 (pełna treść orzeczenia)