Wyrok z dnia 2004-11-25 sygn. III CK 601/03

Drukuj dokument lub zaznaczenie Kopiuj zaznaczony tekst bez formatowania

Sygn. akt III CK 601/03

Wyrok

Sądu Najwyższego

z dnia 25 listopada 2004 r.

Przewodniczący: Sędzia SN Hubert Wrzeszcz. Sędziowie SN: Mirosław Bączyk (spr.), Marian Kocon.

Sąd Najwyższy w sprawie z powództwa Haliny i Czesława M. przeciwko Dariuszowi M. o zobowiązanie do złożenia oświadczenia woli, po rozpoznaniu w Izbie Cywilnej w dniu 25 listopada 2004 r., na rozprawie kasacji powodów od wyroku Sądu Apelacyjnego z dnia 13 sierpnia 2003 r., uchyla zaskarżony wyrok i przekazuje sprawę Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania kasacyjnego.

Uzasadnienie

Powodowie (małżonkowie) domagali się zobowiązania pozwanego (syna) do złożenia oświadczenia woli, obejmującego przeniesie i własności gospodarstwa rolnego na rzecz powodów, w związku ze złożeniem przez nich oświadczenia o odwołaniu darowizny wspomnianego gospodarstwa z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego. Sąd Okręgowy oddalił powództwo po ustaleniu następującego stanu faktycznego.

Powodowie zawarli z pozwanym w dniu 14 czerwca 1991 r. umowę darowizny gospodarstwa rolnego o pow. 4,05 ha, a pozwany (obdarowany) ustanowił na rzecz powodów dożywotnią służebność mieszkania w postaci korzystania z obu izb mieszkalnych w domu znajdującym się w gospodarstwie i prawa użytkowania 30 arów gruntu rolnego. Pozwany do 1996 r. zamieszkiwał z powodami w domu rodzinnym. Powodowie nie akceptowali związku pozwanego z konkubiną i kazali pozwanemu wyprowadzić się z domu. Pozwany od tego czasu zamieszkuje z konkubiną. Do 1999 r. próbował pracować w podarowanym mu gospodarstwie, ale powodowie (wraz z córką, siostrą pozwanego) uniemożliwiali mu to, niszczyli jego zasiewy, sami uprawiali całość gruntów darowanych pozwanemu. Pozwany choruje od 1992 r. W styczniu 2002 r. orzeczeniem lekarskim został - w wyniku schorzeń -uznany za niezdolnego do pracy w gospodarstwie rolnym. W celu otrzymania renty rodzinnej pozwany wydzierżawił część gospodarstwa rolnego (3,26 ha) osobom trzecim (małżonkom C.) i powiadomił o tym fakcie powodów. W marcu 2002 r. przyznano mu rentę z tytułu niezdolności do pracy i zaprzestania pracy w gospodarstwie rolnym.

W piśmie z dnia 18 lutego 2002 r. powodowi oświadczyli, że odwołują darowiznę gospodarstwa rolnego z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego, nieobjęcia gospodarstwa w posiadanie, niepodjęcia przez niego pracy w tymże gospodarstwie. W związku z tym domagali się zobowiązania pozwanego do przeniesienia prawa własności gospodarstwa na ich rzecz. Dzierżawcy próbowali uprawiać gospodarstwo rolne wiosną 2002 r., co spowodowało proces o naruszenie posiadania, wytoczony im przez powodów oraz córkę z zięciem. W maju 2002 r. pozwany próbował dostać się do domu mieszkalnego w gospodarstwie i próby te zakończyły się interwencją policji, w czasie której powódka wyzywała interweniujących policjantów, przeklinała i była agresywna. Pozwany w czasie (obu) interwencji zachowywał się spokojnie. Przeciwstawiał się wywożeniu w dniu 22 maja 2002 r. sprzętów rolniczych. W dniu 6 czerwca 2002 r. w czasie rozprawy w niniejszej sprawie pozwany - pod nieobecność powodów, siostry i szwagra - wywiózł z gospodarstwa kilka maszyn rolniczych, aby - według niego - zabezpieczyć je przed usunięciem przez powodów. Według powodów, maszyny te stanowiły ich własność. Obecnie toczy się sprawa karna, w której pozwany jest oskarżony o przywłaszczenie sprzętu rolniczego należącego do powoda.

Sąd Okręgowy uznał bezzasadność roszczenia powodów. Strony zawarły umowę darowizny gospodarstwa rolnego, a możliwość jej rozwiązania przewiduje przepis art. 898 k.c. Roszczenie powodów o zwrot przedmiotu darowizny nie było skuteczne, ponieważ po stronie pozwanego nie nastąpiło zachowanie mające cechy rażącej niewdzięczności w rozumieniu art. 898 § 1 k.c. Powodowie nie wykazali bowiem tego, aby pozwany zachowywał się wobec nich w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. Zaprzestanie pracy w gospodarstwie rolnym i wydzierżawienie (części) gospodarstwa było konsekwencją niezdolności pozwanego do pracy. Także zachowanie się pozwanego w dniu 6 czerwca 2002 r. nie uzasadniają przypisania mu cech rażącej niewdzięczności wobec powodów.

Apelacja powodów została oddalona. Sąd Apelacyjny uznał, że stan faktyczny sprawy został prawidłowo ustalony. Rozważał na podstawie tego stanu przyczyny odwołania podane w oświadczeniu powodów z dnia 18 lutego 2002 r. i doszedł do wniosku, że brak podstaw do przypisania zachowaniu się pozwanego wobec powodów cech rażącej niewdzięczności w rozumieniu art. 898 § 1 k.c. Podnosząc fakt odwoływania się apelujących powodów do zdarzenia z dnia 6 czerwca 2002 r., Sąd Apelacyjny stwierdził, że każdy wypadek nagannego zachowania się obdarowanego daje podstawę do odwołania darowizny i każdy z osobna podlega rocznemu przedawnieniu z art. 899 § 2 k.c. Apelujący nie złożyli natomiast odrębnego oświadczenia o odwołaniu darowizny z powodu zachowania się pozwanego w dniu 6 czerwca 2002 r., toteż takie zachowanie się tylko dodatkowo mogłoby potwierdzać skuteczność odwołania darowizny z przyczyn wskazanych w pisemnym oświadczeniu powodów z dnia 18 lutego 2002 r.

W kasacji powodów podniesiono zarzut naruszenia art. 898 § 1 k.c. oraz art. 900 i art. 899 § 3 k.c. Powodowie wnosili o uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy do ponownego rozpoznania.

Sąd Najwyższy zważył, co następuje:

W kasacji nie podniesiono zarzutów naruszenia prawa procesowego m.in. w zakresie dotyczącym ustalenia faktycznej podstawy rozstrzygnięcia. W związku z tym Sąd Najwyższy pozostaje związany ustaleniami faktycznymi Sądu Apelacyjnego stanowiącymi podstawę rozstrzygnięcia (art. 393¹¹ § 2 k.p.c.). Przypomnienie tej reguły jest o tyle celowe, że w skardze kasacyjnej powodów przytoczone podstawy naruszenia prawa materialnego uzasadniane są m.in. przy eksponowanym założeniu, iż pozwany "dopuścił się przestępstwa kradzieży z włamaniem na szkodę powodów" w dniu 6 czerwca 2002 r. Tymczasem w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku Sądu Apelacyjnego brak w ogóle ustaleń co do takiej właśnie kwalifikacji zachowania się pozwanego. W postępowaniu kasacyjnym powodowie nie mogą zatem skutecznie powoływać się na wspomnianą, sugerowaną przez nich "kradzież" sprzętu rolniczego, w związku z uzasadnieniem istnienia podstaw odwołania darowizny gospodarstwa rolnego.

Sąd Apelacyjny oceniał przede wszystkim przyczyny odwołania darowizny podniesione przez powodów w piśmie z dnia 18 lutego 2002 r. (s. 9 in. uzasadnienia) Natomiast uznał za "chybione odwoływanie się apelujących do zdarzenia z dnia 6 czerwca 2002 r." ponieważ powodowie nie złożyli oświadczenia o odwołaniu z racji tego zdarzenia. Przyznany przez pozwanego fakt zebrania inwentarza rolniczego (pod nieobecność powodów), według Sądu Apelacyjnego, "nie był przyczyną kontrolowanego w sprawie oświadczenia o odwołanie darowizny" i Sąd fakt ten "oceniał samodzielnie".

Należy podzielić stanowisko skarżących, zgodnie z którym powodowie mogli złożyć jednak oświadczenie o odwołaniu darowizny w związku z zachowaniem się pozwanego w dniu 6 czerwca 2002 r. Zgodnie z art. 900 k.c., odwołanie darowizny następuje przez oświadczenie woli złożone obdarowanemu na piśmie. W odwołaniu powinny być wskazane przyczyny odwołania, tj. przytoczenie tego, z jakim zachowaniem się obdarowanego należy łączyć dopuszczenie się wobec darczyńcy rażącej niewdzięczności (art. 898 § 1 k.c.). Obdarowanie jest skuteczne, jeżeli dotrze do obdarowanego (art. 61 k.c.). Należy przyjąć, że oświadczenie woli darczyńcy o odwołaniu darowizny mogłoby wynikać także z dokonanych przez darczyńcę (powoda) czynności procesowych w procesie o zobowiązanie obdarowanego do złożenia oświadczenia woli w przedmiocie przeniesienia własności na rzecz darczyńcy (art. 898 § 1 k.c. i art. 900 k.c.) Chodzi tylko o określenie tego, kiedy takie oświadczenie zostało w istocie złożone oraz czy i kiedy dotarło ono ostatecznie do obdarowanego (art. 61 k.c.). W uzasadnieniu kasacji skarżący powołuje się na własne czynności procesowe, z których mógłby wynikać wniosek, że złożyli oni jednak pośrednio oświadczenie woli obejmujące odwołanie wcześniej dokonanej darowizny właśnie z racji zachowania się pozwanego (obdarowanego) w dniu 6 czerwca 2002 r. i że takie "stanowisko powodów zostało wyraźnie w czasie procesu zakomunikowane pozwanemu" (s. 2 kasacji). Trafnie zatem wywodzą skarżący, że składanie w toku procesu osobnego (kolejnego) oświadczenia woli (w sposób przewidziany w art. 900 k.c.) mogłoby być bowiem bezprzedmiotowe, skoro fakt odwołania darowizny mógłby wynikać z dokonanych przez powodów czynności procesowych odpowiednio dokumentowanych w toku procesu. Istniały zatem wystarczające podstawy do podzielenia zarzutów naruszenia art. 900 k.c. przez jego niewłaściwą, (zbyt restryktywną) wykładnię przez Sąd drugiej instancji. Konstatacja taka uzasadniała uchylenie zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Apelacyjnemu do ponownego rozpoznania (art. 393¹³ § 1 k.p.c.).

Należy podzielić stanowisko Sądu Apelacyjnego, że "każdy wypadek nagannego zachowania się obdarowanego, który może być traktowany jako rażąca niewdzięczność, daje podstawę do odwołania darowizny i każda z osobna podlega osobnemu przedawnieniu z art. 899 § 3 k.c.". Zgodnie z tym przepisem (w uzasadnieniu zaskarżonego wyroku zapewne przez pomyłkę podano przepis art. 899 § 2 k.c.), darowizna nie może być odwołana po upływie roku od dnia, w którym uprawniony do odwołania dowiedział się o niewdzięczności. Gdyby zatem okazało się, że powodowie (darczyńcy) złożyli oświadczenie woli o dowołaniu darowizny także z powołaniem się na zachowanie się pozwanego w dniu 6 czerwca 2002 r. i w terminie określonym w art. 899 § 3 k.c., takie zachowanie się pozwanego musiałoby być również oceniane w płaszczyźnie wystąpienia przesłanki skutecznego odwołania darowizny w postaci rażącej niewdzięczności (art. 898 § 1 k.c.).

W kasacji powodowie wskazywali ogólnie na naruszenie przepisu art. 898 § 3 k.c., ale bez bliższej i pogłębionej argumentacji w tym zakresie. W każdym razie należałoby stwierdzić, że zarzut taki nie można uznać za usprawiedliwiony, ponieważ Sąd Apelacyjny przyjął założenie, iż powodowie (darczyńcy) w ogóle nie złożyli oświadczenia o odwołaniu darowizny z racji zdarzenia z dnia 6 czerwca 2002 r. (s.7 zaskarżonego wyroku), a nie z powodu złożenia takiego oświadczenia po terminie z art. 898 § 3 k.c.